Keys-stadi

Boshkaruv funktsiyalari Boshkarish – tashkilotning maksadlarini shakllantirish va ularga erishish uchun zarur bulgan rejalashtirish, tashkil etish, ragbatlantirish, nazorat va xisob.
Rejalashtirish - tashkilot uchun maksadlarni tanlash va ularga erishish uchun nimalar kilish zarurligi xakidagi boshkarish karorlari kabul kilish jaraenidir.
Rejalar kuyidagi tarkibiy kismlardan iborat buladilar: anik maksadlar, ularga erishish uchun echiladigan masalalar, masalalarni echish uchun zarur bulgan resurslarga nisbatan talabalar, masalalarni echish usullari (texnologiya). Rejalashtirish ishlari tashkilotning missiyasini shakllantirishdan boshlanadi.
missiya - tashkilotning kelajakka yunaltirilgshan, umumlashtirilgan, eng oliy maksaddir. Missiya tashkilotning strategik rejasi tarkibida shakllantiriladi. Tashkilotlarning boshkarishning eng murakkab kismi strategik rejalashtirish va uni amalga oshirish jarayonlaridir.
Murakkab tashkilotlar faoliyatini rejalashtirish ishlari ularni boshkarish pogonalari buyicha kuyidagicha taksimlanadi:
yukori boshkarish pogonasida – strategik va perspektiv rejalashtirish;
urta boshkarish pogonasida – joriy rejalashtirish;
kuyi boshkarish pogonasida – ishlab chikarishni tashkil etish (operativ boshkarish).
Strategik rejalashtirish – tashkilot maksadlarini belgilash va ularga erishish uchun tadbirlar (xatti-xarakatlar)ning umumiy mantigini ishlab chikishdir. Tashkilotning butun faoliyati davomida kabul kilinadigan boshkarish karorlari uning strategiyasiga asoslanadi. Strategiyasi noanik tashkilotning xatti-xarakatlari tartibsiz, chunki, karorlar bir mantikiy (anik maksad) yunalishida bulmaydi. Adabiyotda (4, 11) strategik rejalashtirishning kuyidagi turt tarkibiy kismi taҳkidlanadi:
Resurslarni taksimlash – fondlar, boshkarish talantlari va texnologik tajriba kabi cheklangan resurslarni taksimlash;
Tashki muxitga – tashkilotni tashki muxit bilan uzok muddatli munosabatini belgilash. Tashki muxitning tashkilot uchun ijobiy va xavfli tomonlari, yakin va uzok kelajakda ruy berishi mumkin bulgan uzgarishlarning kulamini aniklash : yangi va zamonaviy ishlab chikarish sistemalarni yaratish, jamiyat va xukumat bilan ijobiy munosabatlar urnatish orkali zaruriy (ijobiy) shart-sharoitlar yaratish, tashkilotning kelajagi uchun muxim axamiyat kasb etadi.
Ichki muvofiklashtirish – tashkilot ichki muxiti omillarini, undagi turli xatti-xarakatlar va operatsiyalarni bir-birlari bilan mustaxkam boglash. Bu jarayon davomida tashkilot ichki muxitining kuchli va kuchsiz tomonlari aniklanadi, ichki uzgaruvchilar maksad yunalishida muvofiklashtiriladi.
Tashkiliy strategiyalarni tushunish – menejerlarning saviya va fikrlash kobiliyatlarini utgan davr tajribalari va zamonaviy strategik karorlar asosida uzluksiz rivojlantirib borish. Ular tushunishlari zarurki, xech kaysi tashkilot kotib kolgan tashkiliy strukturaga ega emas. Xamma narsalar kabi tashkiliy strukturalar va strategik karorlar uzgarib turadi. Raxbarlarning bu uzgarishlarning mantigini tushunishlik darajalari tashkilot takdiri uchun muxim omil xisoblanadi. CHunki, boshkarish karorlarini oxir-okibatda raxbarlar yoki menejerlar kabul kiladilar.
Demak, strategiya tashkilotning missiyasi va maksadlarini taҳminlovchi. Atroflicha ishlab chikilgan kompleks reja (4). YUkoridagilar asosida strategik rejalashtirish jarayonining boskichlarni kuyidagicha tasavvur kilish mumkin:
Tashkilotning missiyani shakllantirish.
Tashkilotning maksadlarini aniklash.
Tashki muxit omillari (uzgaruvchilari)ni taxlil kilish va baxolash.
Tashkilotning ichki omillari (uzgaruvchilari)ni taxlil kilish va baxolash. Tashkilotning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniklash.
Turli strategik yunalishlar (imkoniyatlar)ni solishtirma taxlil kilish.
Strategiyani tanlash.
Strategiyani amalga oshirish
Ishlab chikilgan strategik rejani amalga oshirish raxbarlar va mutaxassislardan chukur ilm va yuksak maxorat talab kiladi va u kuyidagi boskichlarni uz ichiga oladi:
1) tashkilotning strategiyasi asosida maksadlarni uzatish;
2) tashkiliy strukturani baxolash, zarur bulsa uzgartirishlar kiritish;
3) bulimlar va ichki xujaliklar buyicha resurslarni taksimlash;
4) asosiy boshkarish masalalarni aniklash;
5) tashkilotning aloxida kismlariga masalalar kuyish, zarur bulsa strukturaga uzgartirishlar kiritish;
6) vakolatlarni uzatish va muvofiklashtirish usullarni urnatish;
7) xatti-xarakatlar uchun yunalish sifatida siyosatni aniklash;
8) aloxida raxbarlarning maksadlarini aniklash;
9) faoliyat natijalarini ulchash usullari va chegaralarni aniklash;
10) biznesni uz vaktida va zaruriy Ma`lumotlar bilan taҳminlash uchun informatsiya sistemasini yaratish;
11) zaruriy xatti-xarakatlarni taҳminlovchi ragbatlantirish sistemasini shakllantirish;
12) tashkilotning ish uslubi va kadriyatlari asosida raxbarlarni tarbiyalash va shakllantirish;
13) natijalarni baxolash, kamchiliklarni aniklash, teskari alokani taҳminlash.
Rejalashtirish va tashkilotning muvoffakiyati orasida mustaxkam boglanish borligini taҳkidlash lozim. CHunki, muvoffakiyatning mezoni rejalarda aks ettiriladi. Rejasiz xatti-xarakatlar tartibsiz faoliyat va ortikcha xarajatlarga sabab bulib tashkilotni inkirozga olib keladi. Puxta ishlab chikilgan rejalar tashkilotning uz takdiri uchun xotirjamligini va muvoffakiyatini taҳminlaydi.
JORIY REJALASHTIRISH odatda tashkilotning bir yilliy faoliyatini nisbatan anik belgilashga karatilgan buladi. U tashkilotning strategiyasi eki perspektiv rejasiga aniklik kiritish eki ular asosida tashkilotning bir yillik faoliyatini aniklash demakdir. Joriy reja tashkilotning yillik faoliyatini operativ boshkarishga zamin yaratadi.
OPERATIV BOSHKARISH bevosita ishlab chikarish jaraenini, yangi tashkilotning kundalik xayotini boshkarish bilan boglik chora-tadbirlarni uz ichiga oladi. Boshkacha kilib aytganda, operativ boshkarish joriy rejani amalga oshirish (xayotga tadbik etish) demakdir va u asosan mexnat unumdrligini oshirishga karatilgan buladi. Operativ boshkarishda joriy rejada belgilangan chora-tadbirlar joriy yil buyicha taksimlanadi (tashkilotning xajmi va ishlab chikarishning kulamiga karab kvartal, oylik va xatto 10 kunlik va xaftalik rejalar tuziladi).
Joriy rejalashtirish va operati boshkarishning elementlariga asoslanib kuyidagilar kiradi:
biznes reja;
menejerlar;
texnologiya.
BIZNES REJA joriy rejalashtirish va ishlab chikarishni operativ boshkarish jarayonlarining uzagini tashkil etishdan tashkari yangi biznes rejani boshlash, biznesni kengaytirish, biznesni sotish yoki boshka shaxsga berish, ssudani olishda xam tuziladi.
Biznes rejaning asosiy bulimlari kuyidagilardan iborat:
Ishlab chikarishni maksadi (ishlab chikarilgan maxsulotlar va kursatiladigan xizmatlarning tarkibi);
Ishlab chikarish rejasi (ishlab chikarish kuvvatlari: xom-ashyo, energiya va boshka resurslar; kadrlar);
Marketing strategiyasi – tovarlarni sotish bozorlarini baxolash, ya`ni bozor konғyukturasi xakidagi informatsiyani taxlil kilish (ishlab chikarish va sotish xajmi, maxsulotni sifati, narxlarning darajasi, kutilgan foyda, rakobatchilarga nisbatan munosabatlar, tavakkalchilik darajasi va uning meҳyori, sugurta masalalari);
Tashkiliy printsiplar (ishlab chikarish bulimlari, ularning uzaro munosabatlari va boshkarish, nazorat sistemasi);
Tashkilotning xukukiy asoslari (statusi)
Moliyaviy reja (daromadlar va xarajatdar, pul va boshka tushumlar, aktivlar va passivlar balansi, zarar kurmaslikni asoslovchi anik xisob-kitoblar, olingan kreditlarni tovar-moddiy taҳminoti masalalari)
Boshkarishning ushbu funktsiyasi rejalashtirilgan masalalarida vakolatlar (tashkilotdagi resurslardan foydlanishning cheklangan xukuki)ni yukoridan kuyiga karab uzatish va taksimlashni nazarda tutadi. Bu jarayon tom maҳnosi bilan tashkilot doirasida amalga oshiriladigan mexnat taksimotining (uchinchi bulimga karang) uzginasidir. Tashkil etish funktsiyasini amalga oshirish tashkilotning ichki xujaliklari, boshkarish pogonalari, raxbarlar va buysunuvchilar orasidagi uzaro munosabatlarni belgilash xamda tashkilot doirasida echiladigan masalalarni taksimlashni nazarda tutadi. U kuyidagi protseduralardan iborat:
Masalalarni taksimlash;
Masalalar va vakolatlarni uzaro moslashtirish
Masalalar va vakolatlarni uzatish;
Masalalar va vakolatlarni kabul kiluvchilarda maҳsuliyatni shakllantirish.
Agar yukoridagi protsedtsralar puxta ishlab chikilgan reja asosida mantikiy ketma-ketlikda amalga oshirilsa tashkilotning maksadlariga mos tushuvchi uning tashkiliy strukturasi shakllanadi. Aks xolda, ya`ni maksadlar va struktura uzaro mos tushmasalar tashkilotdagi tartibsizlik xatti-xarakatlar (maksadsiz boglanishlar)ni darajasi yukori buladi. Bu esa uz navbatida cheklangan resurslarni maksad yunalishida foydalanmasligiga, mexnat unumdorligi va nisbiy samaradorlikning pasayib ketishiga olib keladi. Aslida esa mexnat taksimoti unumdorlik va samaradorlikni oshirish uchun xizmat kiladi.
Demak, tashkilotning muvoffakiyatli faoliyat kursatishiga rejalashtirishdan sung tashkil etish funktsiyasini amalga oshirish chogida zamin yaratiladi.

1. 
   Masalalarni taksimlash maxsulot ishlab chikarish, xizmat kursatish yoki tashkilotning boshkarish bilan boglik masalalar (funktsiyalar)ni tarkibiy kismlarga ajratishning nazarda tutadi. Sababi, xozirgi davrda ishlab chikarilayotgan maxsulotlar, kursatilayotgan xizmatlar murakab va ularga bulgan sifat va mikdoriy talablar yukori. SHuning uchun yaxlit, yirik, murakkab ishlar aloxida kismlarga ajratiladi. Bu ishchi xodimlardan bir xil turdagi, oddiy xatti-xarakatlarni talab kiladi.
   

Bir-birlaridan tubdan eki kup jixatlari bilan fark kiluvchi ishlarning bir kishi tomonidan bajarilishi yukori samara bermaydi. Shuning uchun xam ishlar mutaxasislashtiriladi. Natijada tashkilotning turli ichki xujaliklari bulimlari shakllanadilar. Tashkilotni boshkarish bilan boglik bulgan funktsiyalarni taksimlanishiga asosiy sabab, sotsiologiya va psixologiya fanlarning urgatishicha bir kishi kupi bilan 10-12 kishidan iborat guruxga muvaffakiyatli raxbarlik kila oladi. Ular orasidagi munsabatlarni shakllantirish va muvofiklashtirish, guruxning faoliyati tashkilotning umumiy maksadlari sari yunaltirish ishlari samarali bulishi mumkin. Agar tashkilotning xar kanday boshkarish pogonasida ishlovchi raxbar yukorida aytilgan guruxgagina raxbarlik kilsa. Bu degani tashkilotning boshkarish raxbari masalan, korxona direktori urinbosarlari va yirik bulimlarning raxbarlaridan iborat va taxminan 10-12 kishidan ortmagan guruxga raxbarlik kiladi. Ushbu guruxning xar biri uz navbatida shu mikdordagi kuyi guruxga (masalan, tsex boshligi masterlarga) raxbarlik kiladi va x.k.
1. Yukorida aytib utilgan boglanishlar tashkilotning boshkarish strukturasini va boshkarish pogonalarini shakllantiriladi.
2. Masalalar va vakolatlarni uzaro moslashtirish. Uning moxiyati tashkilotdagi resurslar va imkoniyatlarning cheklanganligi, ulardan samarali foydalanishga extiej, resurslarni maksadlar yuliga ishlatilishini taҳminlash tashkil etadi. Masalalar va vakolatlarni bir-birlari bilan boglash muammosini xal kilish raxbarlar va mutaxasislardan xar bir masalaning xajmini mukammal bilishlikni talab etadi.

3. Masalalar va vakolatlarni uzatish - buysunuvchilarga raxbarlar tomonidan masalalarni kuyilishini nazarda tutadi.

4. Maҳsuliyatni shakllantirish asosida tashkilotda ikki taraflama munosabatlar urnatish tugallanadi. Bu raxbar buysunuvchi munosabatini keltirib chikaradi. Buysunuvchi kimdan masala va vakolat olgan bulsa ana shu raxbargina uning uchun bevosita raxbar xisoblanadi va aksincha. CHizikli strukturaning moxiyati xam ana shunda. Moddiy boyliklar ishlab chikarish yoki xizmat kursatish korxonalarida ushbu boglanishlarni buzilishi tartibsiz xatti-xarakatlariga, unumdorlik va samaradorlik darajalarining pasayishiga sabab buladi.
Albatta, tashkil etish funktsiyasini oshirishda, tashkilotning strukturasini shakllantirishda tashki muxit omillarini xisobga olish zarur. Tashki muxitning uzgaruvchanligi tashkilot strukturasining uzgarib turishiga asosiy sababdir. Ichki va tashki omillar uzaro mos tushmay kolgan xollarda tashkilotning tashkiliy strukturasi uzgaradi, ya`ni uzgaruvchan tashki muxit Ma`lum muddat davomida xisobga olinmasa tashkilot inkirozga uchrashi mumkin. Strukturaviy uzulushlar esa murakkab muammolarni keltirib chikaradi.
Nazorat – tashkilotning maksadlariga erishishini taҳminlovchi jarayondir. U tuxtovsiz shakllanuvchi muammolarni murakkablashib ketishidan ilgari aniklash va muvaffakiyatli faoliyatni ragbatlantirish maksadida kullaniladi. Nazorat uch turga bulinadi:
a) muddatidan ilgarigi nazorat – reja kursatikchlarini, masala va vakolatlarni uzaro mosliligini ish boshlanishidan ilgari tekshirish;
b) joriy nazorat – ish boshlangandan sung buysunuvchilarning mexnat faoliyatlarini bevosita boshlik tomonidan kuzatilishi;
v) xulosaviy nazorat – ish tugagandan sung yoki unga ajratilgan vakt tamomo bulgandan keyin buysunuvchilarning bevosita boshlikka xisobot berishlari.
Nazorat jarayoni 3 boskichdan iborat:
a) birinchi boskich – standartlarni, ya`ni reja kursatkichlarini aniklash;
b) ikkinchi boskich – erishilgan natijalarni ulchash va xisob-kitob kilish;
v) uchinchi boskich – natijalarni standartlar bilan solishtirish va menejerlarning keyingi kiladigan ishlarini aniklash.
Nazorat jarayonini amalga oshiruvchi sistema, ya`ni NAZORAT TIZIMI kuyidagi tarkibiy kismlardan iborat:
- ekspertlar (tekshirilayotgan masalalar buyicha yukori malakali mutaxassislar)
- standartlar(masalan: reja kursatkichlari)
- natijalarni ulchash usullari va vositalari
- nazorat tizimining maksadi.
Nazorat tizimi tashkilotning faoliyatiga kuchli ta`sir kursatadi. Masalan: uning notugri loyixalashtirilgan maksadi va xatti-xarakatlarining yunalishi tashkilot xodimlarini bevosita ishlaridan chalgitish va nazorat sistemasining talablarini kondirishga karatilgan xatti-xarakatlarga undash mumkin. Samarali nazorat kuyidagilar bilan xarakterlanadi:
- strategik yunalishi
- anik natijalarga yunalishi
- uz vaktidaligi
- oddiy va tushunarli bulishligi
- tejamliligi.
Nazoratning yana bir muxim tomoni shundaki, agar, erishilgan natijalar standartlar bilan mos tushmasa (rejadagi eki boshkarish karorlaridagi kursatkichlaridan chetga olish bulsa) birinchi navbatda standartlar kayta kurib chikish zarur. standartlar tugri urnatilganligiga tula ishonch xosil kilgandan sungina chetga ogishlarining sabablari aniklanib, ularni tugrilash buyicha chora - tadbirlar ishlab chikishga kirishiladi. Agar, standartlar notugri urnatilgan bulsa reja va boshkarish karorlaridagi kursatkichlar, ularni amalga oshirish mexanizm, tashkilotda amal kiluvchi turli meerlar kayta kurib chikish zarurdir.
“