KirkçEŞme tesisleri

KİLİSELER

20

21

KİLİSELERİN BİRLEŞMESİ

11. yy'ın başına kadar kilise inşaatı İstanbul'da çok aşama kaydetmedi. Osmanlılarca Ermenilere verilen Samatya'daki Pe-rivleptos Kilisesi (ya da Ayia Panayia Kilisesi), 1031'deIII. Romanos (hd 1028-1034) tarafından yaptırıldı. Sanat bakımından çok zengin olduğu tahmin edilen kilisenin birçok kıymetli eşyasının, Latin istilaları sırasında Venediklilerce ganimet olarak -alındığı bilinir (bak. Surp Kevork Kilisesi).

Çeşitli salgın hastalıkların görüldüğü 11. yy'da yapılmış önemli kiliseler; Fatih-Çarşamba'da Pammakaristos Kilisesi, Fa-tih-Sarıgüzel'de Pantepoptes Kilisesi, Aksaray'da Lips Kilisesi, Topkapı Sarayı alanı içindeki Mangana Kilisesi, Vefa'da Ayi-os Teodoros Kilisesi'dir. Bugün bunlardan Osmanlı döneminde Fethiye Camii'ne(->) çevrilen Pammakaristos Kilisesi daha sonra yapılan ilaveleri ile birlikte müze ve cami olarak kullanılmaktadır. Kilise, camiye çevrilene kadar Rum Patrikhanesi işlevini görmüştür. Osmanlı döneminde Fena-rî Isa Camii(->) haline getirilen Lips Kilisesi, 1918'de büyük bir yangın geçirdi. Uzun yıllar kapalı kalan yapı 19ö7'de tekrar cami olarak ibadete açıldı.

LX. Konstantinos döneminde (1042-1055) yapılan Ayios Yeoryios Mangana Kilisesi 13. yy'm sonlarında yıkıldı. Saray mutfaklarının doğusuna ve denize yakın bir yerde bulunuyordu. Ayios Teodoros Kilisesi, Şeyhülislam Molla Gürani tarafından camiye dönüştürülmüştür ve Vefa Kilise Ca-mii(->) olarak bugün de kullanılmaktadır.

L Aleksios Komnenos döneminde (1081-1118) Haçlı Seferleri ile Doğu-Batı ikilemi İstanbul'da tekrar kendini göstermiştir. Venedik ile anlaşma yapılarak Cenevizlilerin Galata'ya yerleşmelerine izin verilmiştir. Bu dönemde Fatih'in Haliç tarafında inşa edilen Pantepoptes Manastırı'nın kilisesi Osmanlı döneminde Eski İmaret Camii(->) adını almıştır.

II. İoannes Komnenos'un(hd 1118-1143) eşi İmparatoriçe İrene tarafından Zeyrek' te yaptırılan Pantokrator Manastırı ve Ki-lisesi'nin inşa tarihi 1130'dur. Bugünkü halini 13. yy'da aldığı söylenen yapının altında ayrıca büyük bir sarnıç mevcuttur.

Kurtuluş'taki Ayios Dimitrios Rum Kilisesi Turgut Erkişi/'Obscura, 1994

Tepebaşı Aynalı Çeşme Sokağı'ndaki Alman

Protestan Kilisesi'nin ön cephesinden bir

görünüm.

Banu Kutun/Obscura, 1994

1204-1261 arasındaki Latin istilası altında kalan Konstantinopolis'te mevcudiyeti bilinen bir başka kilise, Latin hükümdarı Ro-bert döneminde (1219-1228), bazı tarihçilere göre Papa X. Gregorius'un Girolamo d'Ascoli ve bazılarına göre de Francois d'Assise tarafından inşa edildiği iddia edilen, l696'da yanan ve bugünkü Yeni Ca-mi'nin yerinde bulunan St. Francesco Kilisesi'dir.

Tarihte yapıldığından beri hep kilise olarak bırakılmış olan Panayia Muhliotis-sa Kilisesi'nin(-0 de 13. yy yapısı olduğu tahmin edilmektedir. Kanlı Kilise olarak da anılır. Osmanlı döneminde Rum Ortodoks Patrikhanesi İstanbul'da muhtelif manastır ve kiliselerde görevine devam etmiş ve 1601'den itibaren Fener'deki Ayios Yeoryios Kilisesi'ne taşınmıştır.

Bu dönemde Galata ve civarındaki di-

ger kiliseler şunlardır: Yeni Cami civarında ve yangında yok olan Ste. Atına Kilisesi, Karaköy'de bugün mevcut olmayan Havyar Hanı'nın(-t) yerinde St. Michele Kilisesi, Dominiken rahiplerince l642'ye kadar kullanılan ve 1660'ta yanan St. Jean Baptiste Kilisesi, şimdiki St. George Kilisesi yanında bulunduğu sanılan St. trene Kilisesi, Tophane civarında veya Beyoğ-lu'nda bulunduğu tahmin edilen ve 1660' ta yanan St. Sebastian Kilisesi, gene bir yangında yok olan Ste. Clair Manastır ve Kilisesi, 1882'den itibaren Avusturya Hastanesi olarak kullanılan, bugün halen mevcut olan Sankt. Georg Kilisesi, 1660 yangınında yandığı bilinen, Dominikenler tarafından tekrar inşa edilen ve daha sonra Ermeni-Katolik kilisesi olan St. Pierre Kilisesi. St. Pierre Kilisesi 1730'da tekrar yandı ve 1732'de yeniden inşa oldu.

1304'te inşa edilmeye başlanan Galata surları içinde kalan bu bölgede bulunan diğer bir kilise ve manastır da St. Benoît' dir. 1362-1370 arasında Papa V. Urbanus zamanında, Kemeraltı Caddesi'nde inşa edilmiştir. Birkaç defa yanan kilise 1731' de bugünkü halini almıştır.

Galata'da, bugün mevcut olmayan sahil ve kara surlarının içinde kalan bölgedeki kiliseler, Türklerin İstanbul'u almasından çok önceleri yapılmıştı. Buna karşılık Beyoğlu kiliseleri 16. yy'ın sonlarında elçilik binaları çevrelerinde oluşmaya başlamıştır. Beyoğlu'ndaki kiliselerin çoğu 19. yy' da yapılmıştır. İstanbul'un fethi sıralarında Galata'da yaklaşık onar adet Ortodoks ve Latin kilisesinin bulunduğu söylenir. Bu kiliselerin ancak bir bölümü bugüne ulaşabilmiştir.

Galata'da bugün de varlığım sürdüren kiliselerin çoğu Karaköy ile Tophane arasındaki bölgededir.

En önemli Ermeni kiliseleri Surp Kri-kor Lusavoriç ve Surp Pırgiç Ermeni Katolik kiliseleridir. Kırım'ın Kefe Limanı'ndan gelen bir Ermeni tüccar tarafından 136l'de yaptırıldığı söylenen Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi İstanbul'daki en eski Ermeni ki-lisesidir. 1950'li yılların imar hareketleri sırasında eskisinin biraz ilerisinde yeniden yapılmıştır.

İoannes Prodromos Kilisesi, Ayios Ni-kolaos Kilisesi, bir diğer İoannes Prodromos Kilisesi, Türk-Ortodoks Patrikhanesi olan Panayia Kilisesi ve Rus Kilisesi, Ga-lata'mn diğer eski kiliseleridir.

Beyoğlu'nun en önemli kiliseleri İstiklal Caddesi üzerinde ve Tünel-Galatasaray civarında bulunmaktadır. Başlıcaları Fran-sisken rahiplerinin Ste. Maria Draperis Kilisesi, St. Antoine de Padoue Kilisesi, bugün tadilat dolayısıyla kapalı olan Latin İtalyan Kilisesi, Balyoz ve Kallavi sokakları arasında kalan bölgede Ermeni-Katolik Surp Yerrortutyun Kilisesi ve Gregoryen Surp Yerrortutyun Kilisesi'dir.

Bunlardan Ste. Marie Draperis Kilisesi' nin tarihi 1584'e uzanır. Clara Bartola Draperis adındaki bir kadın tarafından Fran-sisken tarikatına bağışlanan evde kurulan bu kilise 1678'de yandıktan sonra şimdiki yerinde yenilenerek 1904'te tekrar açılmış-

tır. Mimarı G. Semprini'dir. Mimar Kampa-naki'nin eseri olan Taksim'deki en önemli Rum Ortodoks kilisesi olan Trias (Aya Tri-ada) Kilisesi, 1880'de ibadete açılmıştır.

St. Antoine Kilisesi, G. Mongeri'nin eseri olarak 1905-1908 arasında yapılmıştır. Elçilik binaları yakınında inşa edilen Hollanda Elçiliği Kilisesi, Fransız Sefareti'nde ilki 1581'de, son hali 1831'de yapüan St. Lo-uis Kilisesi, Fransiskenler tarafından 1670' te ilki, 1871'de bugünkü hali yapılan Ter-re-Sainte İspanyol Kilisesi ve İngiliz Elçiliği Kilisesi de Katolik kiliseleri olarak ayrı bir yer tutarlar.

Beyoğlu yakasında söylenmesi gereken diğer kiliseler şunlardır: Taksim'de Surp Harutyun Ermeni Kilisesi ve Surp Hovhan Vosgeperan Ermeni Katolik Kilisesi; Pan-galtı'da Surp Hagop Şapeli, St. Esprit Katolik Kilisesi ve Rus Kilisesi; Kurtuluş'ta Ayios Dimitrios ve Feriköy'deki Dodeka Apostoli Rum kiliseleri ve yine Feriköy'de Surp Vartanantz Ermeni Kilisesi; Tepeba-şı'nda Alman Protestan Kilisesi; Tarlaba-şı'nda Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi; Bomonti'de Nötre Dame de Lourdes Kilisesi; Ortaköy'de Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Ağa Camii Sokağı'nda Katolik Ermenilerin eskiden patrikhanesi, şimdi ise

episkoposluk makamı olan yine aynı isimdeki kilise ve Kırım Kilisesi'dir.

Türkiye'deki Ortodoks Bulgarlar ise, 1872'de Rum Patrikhanesi'nden ayrıldılar ve Fener'de sahilde, daha önce bulunduğu tahmin edilen ahşap kilisenin yerine, parçalan Avusturya'da yapılan demir kiliseyi inşa ettiler (bak. Sveti Stefan Kilisesi).

Bunların dışında 19. yy'da Rum, Ermeni ve Avrupalı Hıristiyanların o dönemde İstanbul'un sayfiye ve henüz küçük olan yerleşim bölgelerinde yaşayanları buralarda kendilerine ait birer kilise inşa ettirmişlerdir. Örneğin Bebek Rum Ortodoks Ayios Haralambos Kilisesi, Ortaköy Rum Ortodoks Ayios Fokas Kilisesi, Moda'da İngiliz Anglikan ve Fransız Meryem Ana Kiliseleri (Eglise de l'Assomption), Kuzguncuk'ta Rum Ortodoks Ayios Pantaleynıon Kilisesi, Kadıköy'de Rum Ortodoks Ayia Eufemia ve Ermeni Gregoryen Surp Taka-vor kiliseleri, Bahariye'de Surp Levon Kilisesi, Mühürdar'da İtalyan Kilisesi (Ayrıca bak. Bizans sanatı; Ermeni kiliseleri; Protestan kiliseleri; Rum Ortodoks kiliseleri). Bibi. F. Dvornik, Konsiller Tarihi İznik'ten II. Vatikan'a, Ankara, 1990; Ostrogorsky, Bizans; S. Eyice, "istanbul'un Camiye Çevrilen Kiliseleri", TAÇ, S. 2 (1986); Pulgher, Eglises

Kocamustafa-

paşa'daki

Surp Agop

Ermeni

Kilisesi.

Cengiz Kahraman,

1994

Byzantines; M. Maclagan, The City of Constantinople, Londra, 1968; Eyice, istanbul; D. T. Rice, Constantinople-Byzantium-İstanbul, Londra, 1965; P. Konstantius, "Geçmiş Zaman Haliyle İstanbul", Hayat Tarih Mecmuası, S. 4 (1979); S. izzet, l'Histoire de Constantinop-le et de ses monuments, ist., 1929; R. Ziyaoğ-lu, Yorumlu istanbul Kütüğü, ist., 1985; Celal Esad (Arseven), Eski Istanbul-Abidat ve Me-banisi, ist., 1328; ay, Eski Galata ve Binaları, ist., 1329; C. Diehl, Constantinople, Paris, 1924; E. Barth, Constantinople, Paris, 1903; în-ciciyan, İstanbul; C. C. Carbognano, 18, Yüzyılın Sonunda istanbul, İst., 1993; P. A. Dethi-er, Boğaziçi ve İstanbul (l 9. Yüzyıl Sonu), ist, 1993; Cezar, Beyoğlu; S. Eyice, "istanbul'un Bizans Su Tesisleri", Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 5 (1985); R. Serhatoğlu, Büyük istanbul Albümü, ist., 1955.

MEHMET YENEN