Klası: 10 Tema: Dialektlik sózler, tabu hám evfemizmler Sabaqtıń bilim beriwshilik maqseti

Taxtakópir rayonı XBBne qaraslı

3-sanlı qánigelestirilgen mámleketlik

ulıwma bilim beriw mektebiniń

qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni

muǵállimi Alieva Gúlnaranıń

qaraqalpaq tili páninen

bir saatlıq

sabaq islenbesi

2017-2018-oqıw jılı

Klası: 10

Tema: Dialektlik sózler, tabu hám evfemizmler

Sabaqtıń bilim beriwshilik maqseti:

Oqıwshılar til biliminiń passiv leksikası yaǵnıy dialektlik sózler, tabu hám evfemizmler haqqında túsinikberiw. Alǵan bilimler shınıǵıwlar orınlatıwarqalı bekkemlew. Sabaq dawamında oqıwshılarda tıńlap túsiniw, oqıw hám jazıw kónlikpeleri qáliplesedi.

Sabaqtıń tárbiyalıq maqseti:

Oqıwshılardı milliy qádiriyat hám urp-ádetlerdi qádirlew hám qásterlep saqlawǵa, bir-biri menen qarım-qatnas jasawǵa, bir-biriniń pikirin húrmet hám ulıwma mádeniy kompentenciyaları qáliplesedi.

Sabaqtıń rawajlandırıwshılıq maqseti:

Oqıwshılardıń pánge bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırıw, bilimin, oy-órisin, erkin pikirlew qábiletin rawajlandırıw. Sabaq dawamında oqıwshılarda sózlerdi durıs qollanıw, durıs oqıw hám jazıw, axborotlar menen islesiw kónlikpesi qáliplesedi.

Sabaq tipi:Jańa bilim beriw

Sabaq túri:Interaktiv (didaktikalıq oyın shınıǵıwlar) sabaǵı

Sabaqta qollanılatuǵın metodlar:Túsindiriw, kitap penen islesiw, toparlarda islesiw, “Kim shaqqan”shınıǵıwı.

Sabaqtı qurallandırıw:Sabaqlıq, slayd, kespe qaǵazlar, plakat, por , taxta, tarqatpa materiallar, marker, bahalaw qaǵazları.

Sabaq basqıshlarınıń hám waqtınıń bólistiriliwi:

q.s	Sabaq basqıshları:	Qollanılatuǵın metodlar	Waqtı
I	Shólkemlestiriw:	Soraw-juwap, erkin sáwbet	2 minut
II	Úyge tapsırma soraw:	Soraw juwap	8 minut
III	Taza tema:	Túsindiriw	13 minut
IV	Bekkemlew:	Toparlarda islesiw, tarqatpa materiallar , kim shaqqan shınıǵıwı, “klasrer” usılı	17 minut
V	Úyge tapsırma beriw:	Túsindiriw	2 minut
VI	Sabaqtı talqılaw hám juwmaqlaw:	Soraw-juwap	3 minut

Sabaq barısı:

I.Shólkemlestiriw: (2 minut)

Klasqa kirip, oqıwsh;lar menen sálemlesemen, klass tazalıǵın tekseremen, náwbetshi arqalı qatnas anıqlayman. Bir oqıwshı arqalı úyge berilgen tapsırmanı anıqlayman.

II.Úyge tapsırma soraw: ( 8 minut)

Úyge berilgen tapsırma: Ótilgen temalardı tákirárlaw.

Úyge berilgen tapsırmanı kespe qaǵazlardan paydalanıp, soraw-juwap túrinde sorap alaman.

1. 
   Qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılı hám mánisine qaray neshige hám qalay bólinedi?
   
2. 
   Dizbekli qospa gápler dizbeklewshi dánekerdiń baylanısıw xızmeti hám mánisine qaray neshige bólinedi?
   
3. 
   Baǵınıńqılı qospa gápler mánilik ózgesheligine qaray neshige hám qalay bólinedi?
   
4. 
   Dánekersiz qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń mánilik qatnaslarına qaray neshige bılinedi?
   
5. 
   “Giperbola” sózi qaysı tilden alınǵan, qanday mánisti bildiredi ?
   
6. 
   Jazıwda barlıǵı bolıp neshe irkilis belgi qollanıladı?
   
7. 
   Gáptiń keynine qoysı irkilis belgileri qoyıladı?
   

Juwap bergen oqıwshılardı bahalaw qaǵazları menen bahalap baraman.

Sorawlarǵa tolıq juwap alǵannan soń, kespe qaǵazlar astına jasırınǵan taza tema ashıladı.

1

2

3

4

5

6

7

III.Taza tema: ( 13 minut)

Dialektlik sózler

Awızeki sóylewde belgili bir aymaqtaǵı jergilikli xalıqlardıń tilinde sóylew ózgesheliklerine iye bolǵan sózlerge dialektlik sózler delinedi. Hárqanday tildegi dialektler bir-birinen ayırılatuǵıngrammatikalıq qurılısına , sózlik qorına iye bola almaydı.

Xalıq sóylew tiline baylanıslı materiallar tiykarında N.A.Baskakov qaraqalpaq tiliniń arqa-shıǵıs hám qubla-batıs dialektleri bar ekenligin anıqlaǵan bolsa, al sońǵı izertlewlerge tiykarlana otırıp D.S.Nasirov eki dialekttiń aymaqlıq shegarasın belgilewge geypara ózgerisler engizdi hám olardı arqa hám qubla dialektler dep atadı.

Búgingi kúnde qaraqalpaq tiliniń sóylew ózgeshelikleri aymaqlıq jaqtan arqa hám qubla dialekt bolıp ekige bólinedi. Arqa dialekt respublikanıń arqa rayonın, qubla dialekt Tórtkúl, Beruniy , Ámiwdárya hám Ellikqala rayonınıń aymaqların qamtıydı.

Arqa dialekt respublikanıń arqa rayonınıń aymaqların qamtıydı. Arqa rayonlarǵa tómendegi rayonlar kiredi:	Qubla dialekt respublikanıń qubla rayonları aymaqların qamtıydı. Qubla rayonlarǵa tómendegi rayonlar kiredi:
Kegeyili, Shımbay, Qaraózek, Taxtakópir	Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala, Ámiwdárya.

Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki dialekt tiykarında, kóbirek arqa dialektti qamtıwı arqalı qáliplesken. Máselen,

Arqa dialekt Qubla dialekt

1. 
   Toppı 1.Qulaqshın
   
2. 
   Qırǵawıl 2.Súylin
   
3. 
   Enapat 3.Ádewir
   
4. 
   Seksewil 4. Sazaq
   
5. 
   Shırpı 5.Kúkirt
   
6. 
   Shıraylı 6. Ádemi
   

dep aytıladı.

Tabu hám evfemizmler:

Qaraqalpaq tiliniń ertedegi bir dáwirinde turmıstıń qanday da bir sebeplerine jóre anaw yaki mınaw atamanıń atın ataw qadaǵan etiwden payda bolǵan sózler tabu sózler delinedi. Qadaǵan etilgen atamalardı basqasha ataw arqal “karamatı bar”, “kiyeli”, “gúná”, “ayırıqsha kúshke iye” degen jalǵan túsiniklerdiń qaramaǵına iliniwden ózlerin aman saqlap qalatuǵınday sezgen. Qaraqalpaq tilinde bunday tabu sózler kóp qollanıladı.Mısalı: kelinshek óz kúyewiniń atın atamastan biziń úydegi, bópeniń ákesi dep, al kúyewiniń anasın ene, kúyewiniń qarındasın biykesh dep ataǵan bolsa, awılında atın aytıw qadaǵan etilgen adamlardıń atıń tuwrı atamastan ózine qolaylastırıp at qoyıp alǵan.

Jáne de tilimizde qanday da bolmasın bir zattı yamasa qubılıstı tuwrıdan-tuwrı atamay, onı sıpayılıq penen, jumsartıp ekinshi bir sóz benen ataǵan. Máselen, óldi sóziniń ornına “qaytıs boldı” , “jan tapsırdı” sózleri paydalanıladı.

Usınday zattıń yaki qubılıstıń, sonday-aq hárekettiń atın tuwrıdan-tuwrı atamastan jumsartıp, sıpayı túrde aytıw evfemizm dep ataladı.

Evfemizmler kórkem shıǵarmalarda úlken orın iyeleydi.

IV. Taza temanı bekkemlew: (17 muinut)

Oqıwshılardı kespe qaǵazlardan paydalanıp úsh toparǵa bólip alaman. Taxtaǵa hár túrli reńli úsh gúldıń súwreti qıstırıladı. Topar aǵzaları oylasqan halda bir gúldi tańlap aladı. Gúl artına taza temaǵa baylanıslı terminler jazılǵan. Oqıwshılar toparı menen oylasqan halda bir oqıwshı ornınan turıp sol terminge túsinik beredi hám óziniń toparınıń atı jazılǵan kespe qaǵazdı qolǵa kirgizedi. Topar atları:

1. Dialektler toparı2. Tabu sózler toparı 3. Evfemizmler toparı

1-tapsırma: “ Kim shaqqan” shınıǵıwı. (klaster usılı) Taxaǵa “tabu” ,

“ dialekt” , “evfemizm” sózleri jazılǵan plakatlar qıstırıladı. Topar aǵzları ózlerine tiyisli terminge mısallardı tawıp “ klaster ” usılında qıstırıp baradı. Soń oqıwshılar menen birgelikte tekserip shıǵaman. Qáte qıstırılǵan mısallar alıp taslanadı. Úsh topardıń mısalları esaplanıp, eń kóp mısal qıstırıp úlgergen topar úsh bahalaw qaǵazı menen, ekinshi topar eki , eń az mısal qıstırǵan topar bir bahalaw qaǵazı menen bahalanadı.

2-tapsırma: Shınıǵıw orınlaw. (Tabu hám evfemizm)

1-shınıǵıw. (awızsha)

*Toparlar berilgen mısallardı izbe-iz oqıydı. Mısalda qollanılǵan tabu sózlerdi tabadı. Durıs tapqan topar bahalaw qaǵazı menen bahalanadı.

1-mısal:

Úlkenińiz –qaynaǵam,

Kishkeneńiz –mırzaǵam,

Ortanshıńız –qurdasım,

Qabıl bolǵay kóz jasım.

2-mısal:

Kishe, kishejanım! Tuwılǵan awılım!

Sizdi saǵındım ǵoy! Saw júrme aǵam!?

3-mısal:

-Haw mırzaǵa, keldińbe? Seni erkeqız kútip qaldı-ǵoy!

2-shınıǵıw (jazba)

1. Bizler kelgende álleqashan . . . (ólip qalǵan) eken.

2. Onıń atası jaqında . . . (soqır) bolıp qaldı.

3. Keshe doslarım menen . . . (urısıp) qalǵan edim.

3-tapsırma:

Taxtaǵa súwretler ildiremen. Súwretteǵı zatlardıń qubla dialektte qollanıwı jazılǵan , al oqıwshılar arqa dialektte qolanılıwın aytadı hám jazadı. Durıs tawǵan oqıwshı bahalaw qaǵazı menen bahalanıp barıladı.

Tapsırmalar orınlanıp bolınǵannan soń, toparlardıń toplaǵan bahalaw qaǵazların esaplap, jeńimpaz topardı anıqlayman hám xoshametleymen. Hár topar sárdárları járdemi menen toparındaǵı belsendi qatnasqan oqıwshılardı anıqlayman hám bahalayman.

V. Úyge tapsırma beriw( 2 minut)

Taza temanı oqıp keliw.

Kórkem shıǵarmalardan dialektlik sózler, arxaizmler, táriyxıy sózler, tabu hám evfemizm sózler qollanılǵan gáplerdi tawıp jazıp keliw ( hár qaysısına eki gápten).

VI.Sabaqtı talqılaw hám juwmaqlaw( 3 minut)

Sabaqtı talqılaw ushın soraw-juwap:

1. 
   Qáne oqıwshılar, búgingi sabaq sizlerge unadı ma?
   
2. 
   Búgingi sabaqta nelerdi úyrendińiz?
   
3. 
   Qası tapsırmalar sizlerdiń orınlawıńızǵa qıyınshılıq tuwdırdı?
   
4. 
   Eski urp-ádetler haqqında neledi bilip aldıńız?
   
5. 
   Qanday da bir turpayı sózdi tuwrıdan-tuwrıatamastan sıpayı etip aytıw ne dep ataladı eken ? hám t.b
   

Oqıwshılar menen xoshlasıp , sabaqtı juwmaqlayman.