Mała encyklopedia kultury antycznej

Dionizodor (Dionysodoros) 1. rzeźbiarz-brą-zownik ze szkoły Kritiosa z poł. V w. p.n.e. 2. syn Adamasa, rzeźbiarz ateński, brat Mos-chiona (zob.) i Adamasa.

Dionizos (gr. Dionysos, DiÓnysos) zw. też Bakchos (gr. Bakchos, łac. Bacchus), spolszczone:

Bachus, grecki bóg wina i odradzającej się na­tury, syn Zeusa i Semele. Kult jego zrodził się na Wschodzie, do Grecji przyszedł z wybrzeża trackiego w VI w. p.n.e. Mity o królu trackim Likurgu i tebańskim Penteusie (który zosta) przedstawiony przez Eurypidesa w tragedii Bak-chaj) wskazują na to, że drogę do Grecji musiał sobie nowy bóg torować z trudem i że nie od razu odniósł zwycięstwo. Charakter jego w po­równaniu z pierwszym bóstwem trackim został stopniowo złagodzony. Z czasem D. został włą­czony do świata olimpijskiego. Kapłani delficcy, doceniając znaczenie szerzącego się kultu D., uznali tego boga za równego Apollinowi. Dla zaznaczenia jego równorzędności z Apollinem zaczęli dzielić święty rok pytyjski na dwie części:

apollińską i dionizyjską. Religię dionizyjską przy­jęli i przekształcili orficy (zob.).

Dionysia zob. Dionizje.

Diopejtes jeden z wodzów ateńskich w okresie upadku niepodległości greckiej, zwolennik De­mostenesa i przeciwnik obozu filomacedońskiego. Usiłował zająć Kardię, a po rozproszeniu oddziałów macedońskich i spustoszeniu pogra­nicznych terenów macedońskich zosta) przez króla Filipa oskarżony o złamanie pokoju. Obronił go wówczas Demostenes. £>. zginął w bitwie morskiej z Filipem w r. 339 p.n.e.

Diores malarz grecki prawdopodobnie współ­czesny Mikonowi (V w. p.n.e.), może identyczny z Dionizjosem z Kolofonu (zob.).

diortbuntes gr. poprawiający; tak nazywano pierwszych wydawców-krytyków poematów Ho­mera.

Dioskorides 1. poeta aleksandryjski z czasów Ptolemeusza III (III w. p.n.e.), naśladowca Asklepiadesa i Kallimacha, autor epigramów, prze­ważnie treści erotycznej, zachowanych w Antolo-

Dioskurides

196

discessio

gil Palatynskiej. 2. D. Pedanius lekarz grecki z Cylicji, żyjący za Nerona, autor 5 ksiąg pt. Peri hyles jatrikes (O materii lekarskiej). Dodane do tego dzieła 2 księgi pt. Aleksifarmaka (od-trutki) i Theriaka (Driakwie) są prawdopodobnie dziełem młodszego D. z Aleksandrii.

Dioskurides 1. D. z Samos, artysta grecki pracujący w technice mozaikowej (II w. p.n.e.), znany z podpisu na dwu słynnych mozaikach, przedstawiających sceny z komedii, znalezionych w willi Cycerona w Pompejach w r. 1763 i 1764. 2. jeden z najsłynniejszych snycerzy gemm dzia­łających w okresie augustowskim. Swetoniusz podaje, że gemma £. z portretem Augusta służyła za pieczęć cesarzowi i jego następcom.

Dioskurowie zob. Kastor.

Diospolis 1. miasto w południowo-wschodmej części Pontu, pierwotnie zwane Kabejra, póź­niej D. lub Sebaste. Było jednym z głównych miast w państwie Mitrydatesa; tutaj pokonał go Lukullus w r. 73 p.n.e. 2. miasto w Dolnym Egipcie. 3. późniejsza nazwa Teb, stolicy Gór­nego Egiptu. 4. używana przez Greków i Rzy­mian nazwa Lyddy, miasta w Palestynie.

Diotima kapłanka z Mantynei, występująca w Uczcie Platona; miała nauczyć Sokratesa me­tafizycznych poglądów na miłość. Jest to za­pewne postać fikcyjna, stworzona przez Platona, wypowiadająca jego własne poglądy.

Diotimos 1. syn Strombichosa, dowódca floty ateńskiej w czasie wojny między Koryn-tem a Korkyrą w r. 433 p.n.e. 2. syn Diopej-tesa, podobnie jak ojciec zwolennik Demostenesa i przeciwnik obozu filomacedońskiego, dowód­ca floty w r. 338 p.n.e. Po klęsce Greków w r. 335 p.n.e. Aleksander W. zażądał jego wydania.

Diotrefes dowódca najemnych oddziałów trac­kich, które zniszczyły miasto Mykalessos w Beocji, w r. 413 p.n.e.

diploma tac. (gr. diploma) 1. dokument świad­czący o nadaniu pewnego przywileju czy też przyznaniu odszkodowania przez senat, wysokiego urzędnika lub cesarza. Zachowała się spora ilość takich diplomata wydawanych żołnierzom z od­działów pomocniczych, floty, kohorty pretoriańskiej i miejskiej. Dokumenty te często zawierały nadanie praw obywatelskich, także potwierdze­nie ważności małżeństwa. 2. w okresie republi­kańskim list polecający do urzędników prowincji, aby otaczali opieką v/ czasie podróży osobę za­opatrzoną w taki list i podróżującą na koszt

państwa. 3. w okresie cesarstwa d. oznaczało pozwolenie wydane przez najwyższych urzędni­ków lub przez samego cesarza na korzystanie w podróży z poczty państwowej (cursus publicus) zarezerwowanej w zasadzie dla urzędników państwowych.

Dipojnos rzeźbiarz z Krety, brat Skyllisa. Wg Pauzaniasza, obaj byli synami i uczniami Dedala. Mieli wykonać szereg posągów techniką chryzelefantyny, którą wprowadzili do Grecji.

dipteros gr. świątynia grecka o dwurzędowej kolumnadzie otaczającej naos, np. świątynia Artemidy w Efezie z VII w. p.n.e.

diptychon (gr. diptychori) rodzaj zeszytu utwo­rzonego z dwu drewnianych tabliczek połączo­nych z jednego boku obrączkami lub zawiasami. Powierzchnię wewnętrzną pociągano woskiem, aby uwidocznić odciski rylca, którym pisano. Powierzchnia zewnętrzna bywała nieraz ozdobna, wykładana kością słoniową. Za cesarstwa ustalił się zwyczaj, że wyżsi urzędnicy państwowi w dniu objęcia urzędu ofiarowywali przyjacio­łom d. ozdobione swyirt portretem i podpisem.

Dipylon brama w Atenach, inaczej zwana Triasia. W pobliżu znajdował się cmentarz, na którym znaleziono znaczne ilości naczyń cera­micznych zdobionych w stylu geometrycznym.

dipyloński styl sposób zdobienia ceramiki greckiej produkowanej w Atenach w IX - VIII w. p.n.e., polegający na tym, że wśród ornamentów geometrycznych pokrywających całe naczynie po­jawiały się też, niekiedy silnie zgeometryzowane, postacie ludzi i zwierząt. Znaczne ilości naczyń zdobionych w ten sposób znaleziono w pobliżu bramy Dipylon na cmentarzu ateńskim, stąd nazwa.

Dirae łac. boginie rzymskie utożsamiane z Furiami i z greckimi Eryniami.

Dirke mit. królowa Teb, druga żona króla Likosa, który by ją poślubić, odtrącił i zamknął w więzieniu swą pierwszą żonę, Antiopę (zob.).

Dis mit. Jowisz świata podziemnego, luppiter Stygius, utożsamiony z Plutonem. Imię D. zwykle łączono z wyrazem pater: D. pater.

discessio łac. 1. w komicjach termin ten ozna­czał rozdzielenie się zgromadzonych wg przy­należności do odpowiednich grup podziału oby­wateli (np. wg tribus) na zarządzenie przewodni­czącego przed głosowaniem, wyrażone słowami:

si vobis videlur discedite, Quirifes. 1. w senacie d. oznaczało podział, który następował przy głosowaniu, gdy 'przeciwnie głosujące strony

disciplina

197

długie mury

zajmowały miejsce po przeciwległych stronach sali obrad.

disciplina łac. 1. nauka, przedmiot wiedzy i studiów, wychowanie, szkolenie, system filo­zoficzny itd. 2. d. militaris—dyscyplina woj­skowa, karność. Za panowania Hadriana ustalił się kult bóstwa uosabiającego wojennego ducha armii rzymskiej i jej karność, D. castrorum. Istotą tego bóstwa była nieubłagana surowość. Na pamiątkę przeprowadzonej przez siebie re­formy wojskowej Hadrian kazał wybić monetę z wizerunkiem bogini D. 3. d. etrusca, prorocze księgi etruskie dzielące się na trzy części: libri haruspicini, libri fulgurales i libri rituales, które • z kolei obejmowały libri fatales i libri Acherontici. Ułożenie tych ksiąg przypisywano dziecięciu imieniem Tages, obdarzonemu niezwykłą mą­drością, oraz nimfie Vecui, wydaje się jednak, że redakcję tego kodeksu religijnego należy da­tować na VIII w. wg chronologii etruskiej, czyli na II w. p.n.e.

Discordia mit. rzymska bogini niezgody, iden­tyfikowana z grecką Eris.

dispensator łac. niewolnik prowadzący ra­chunki, kasjer i rachmistrz w rodzinie rzymskiej;

przedstawiał sporządzone przez siebie rachunki bezpośrednio panu domu; w większych domach, gdzie było więcej procwator zarządca majątku. Również na dworze i w majątkach cesarskich, w intenden-turze armii, przy zarządzie majątków gmin miejskich pracowali funkcjonariusze zwani dis-pensatores.

distichon zob. dystych.

distylos gr. typ małej świątyni greckiej— skarbca — posiadający 2 kolumny między an-tami pronaosu.

Dius Fidius łac. zaklęcie spotykane w formie:

me Dius Fidius lub medius fidius, oznaczające:

na boga wierności, na moje sumienie. D. jest archaiczną formą wyrazu divus, boski; F. ozna­cza boga wierności (gr. Zeus Pistios), identycz­nego z umbrosabińskim bogiem dobrej wiary, Semo Sancus.

divide et impera łac. dziel i rządź, tj. siej nie­zgodę, abyś mógł rządzić; zasada polityczna charakteryzująca zaborcze, imperialistycznc dą­żenia starożytnych Rzymian.

div'icatio (łac. wróżenie) rozpowszechniło się już u Greków na skutek wierzenia, że bogowie w różny sposób zsyłają objawiające przyszłość znaki. Wróżono więc z lotu ptaków, z wnętrz­ności zwierząt, ze zjawisk niebieskich, z ręki itd. Było to wróżenie zewnętrzne. Wróżenie wewnętrz­ne obejmowało wywoływanie cieni zmarłych, tłu­maczenie i wyjaśnianie snów kapłanki w ekstazie (np. delfickiej Pytii). Najbardziej rozwinęła się sztuka wróżenia u Etrusków, którzy wytworzyli bardzo skomplikowany system wróżbiarski, ma­jący na celu umożliwienie człowiekowi poznania woli bogów i uniknięcie nieszczęścia. Wróżono z wnętrzności zwierząt ofiarnych, przede wszyst­kim z wątroby, albowiem wg wierzeń etruskich przyniesionych ze Wschodu każdej części' nieba odpowiadała pewna część wątroby; dlatego też do wróżb potrzebne były modele wątroby po­dzielone na czterdzieści przegród, odpowiada­jących czterdziestu sferom nieba. Słynny model brązowy etruski znaleziony w Placencji jest bar­dzo podobny do modeli wątroby znalezionych w Boghazkoj i w Mezopotamii. Etruskowie wróżyli również z piorunów i innych zjawisk niebieskich. Sztukę wróżenia przejęli od Etrus­ków Rzymianie, którzy rozwinęli najbardziej sztukę wróżenia z lotu ptaków, auspicium; zsu­mowali się nią zrzeszeni w osobnym kolegium augures, augurowie; haruspfces wróżyli z wnętrz­ności zwierząt ofiarnych; wróżono również z za­chowania się świętych kur przy jedzeniu ziarna.

Diyllos 2 Aten historyk grecki z Ul w. p.n.e. (prawdopodobnie syn attydografa Fanodemosa), autor dzieła historycznego w 26 księgach, w któ­rym kontynuował historię powszechną Eforosa, doprowadzając' opis do śmierci Kassandra w r. 297 p.n.e.

długie mury mury łączące miasto Ateny z por­tami Pireus i Faleron, stanowiły część zainicjo­wanych przez Temistoklesa fortyfikacji Aten;

ukończone zostały za Peryklesa ok. r. 445. Dwa mury, wychodzące od Wzgórza Nimf i Wzgórza Muz, łączyły się z obwarowaniem Pireusu, trzeci, południowy, rozpoczynał się przy bramie Itonskiej i biegł ku Zatoce Faleroóskiej. W ten sposób oba miasta były połączone szeroką ulicą, zamkniętą z obu stron i stanowiły niby wyspę na lądzie, niemożliwą do zdobycia dla armii lądowej, dopóki na morzu panowała flota ateńska. W r. 404 p.n.e. flota spartańska pod wodzą Lizandra wpłynęła do Pireusu i wówczas zburzono mury, będące podstawą morskiej po­tęgi Aten. Odbudowano je w r. 394 p.n.e. w cza­sie, gdy Sparta była zajęta wojną z Persami;

ponownie zburzył je Sulla w r. 86 p.n.e. Za­chowały się do dziś ruiny.

Długosz Jan

198

Dolon

Długosz Jan kanonik krakowski, pisarz i hi­storyk (r. 1415-1480). Kształcił się w szkole parafialnej w Korczynie i na Uniwersytecie Kra­kowskim, pełnił obowiązki kanclerza na dworze biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego, od r. 1467 aż do śmierci przebywał na dworze Kazimierza Jagiellończyka jako wychowawca synów królewskich. Brał udział w licznych po­selstwach zagranicznych w r. 1449 do Rzymu, w r. 1467 do Czech, w r. 1469 do Wigier, w r. 1478 do Wyszehradu. Mianowany arcybi­skupem lwowskim, umarł 16 maja r. 1480, nie zdążywszy objąć urzędu. Twórczość D. obej­muje następujące dzieła: Banderia Prutenorum (opis chorągwi krzyżackich zdobytych pod Grun­waldem); żywoty świętych (św. Stanisława, św. Kunegundy) i katalogi biskupów, Liber beneficlorum dtoecesis Cracovtensts, Insignta seu Clenodta nobilitatis Polomrum (pierwszy herbarz szlachty polskiej). Historia Polonica (tytuł w rę­kopisie: Awiales seu cronioe inclytl Regnt Polo-niae). Dzieło to, składające się z 12 ksiąg, obej­muje historię Polski od czasów najdawniejszych do śmierci autora. Jest to pierwszy w nauce polskiej przykład historii pragmatycznej; nowością jest również podanie opisów geograficznych oma­wianych krajów. Światopogląd D. jest jeszcze średniowieczny, jego łacina dosyć ciężka, jak­kolwiek autor stawia sobie za wzór Liwiusza, którego rękopis pierwszy przawiózł do Polski.

Dmochowski Franciszek Ksawery (1762-1803) poeta i działach polityczny, ttumiczyl arcydzieła literatury rzymskiej, greckiej i francuskiej, znany jako tłumacz Iliady (przekład wydano w r. 1800 -• 1801). Przetłumaczył też 9 księgę Eneldy (wyd. 1809). Tłumaczył także Tibullusa, Propircjusza i Lukana.

dochmius (gr. dSchmIos) mstrum o zasadniczym schemacie <-'-L 1. '-> -L. Krótkie mogą być zastą­pione przez długie, każda zaś długa może ulegać rozwiązaniu, tak że d. może mieć około 30 róż­nych postaci. Niektóre z nich jednak nie były w ogóle używane, inne zaś—bardzo rzadko. Częściej używane formy to postać zasadnicza z rozwiązaniem ^^^/L^-iL, forma z naglo-sem spondeicznym —L. 1. ^ -L, forma z roz­wiązaniem —'^"^-L'-'-L, forma z przedostat­nią zgłoską długą <-'———-L, z rozwiązaniem ^> l _<-"-' L, forma z nagtosem troeheicz-nym, czyli tzw. hypadochmius, uważany za ms-trum odrębne, o schemacie L^i L ^ 1. D. były używane najczęściej w dymstrach, a czasem

również pojedynczo. Jest to miara używana głównie w tragedii greckiej, gdzie budowano z d. całe pieśni. Nie jest natomiast rzeczą pewną, czy d. występują w poezji rzymskiej. U Plauta znajdujemy wprawdzie człony mstryczne odpo­wiadające podanym wyżej schematom, ale można je interpretować również inaczej, zwłaszcza że niektóre z nich wyraźnie odpowiadają członom bakcheicznym lub kretyckim.

dolekastylos gr. typ świątyni starożytnej po­siadającej 12 kolumn w fasadzie głównej peri-stazy.

Dojona miasto Molossów w Epirze w pobliżu góry Tomaros (prawdopodobnie w pobliżu dzisiejszego miasta Dramisi), słynne z najstarszej wyroczni greckiej, założonej wg tradycji jeszcze przez Pelazgów i znajdującej się w świętym gaju Zeusa. Kapłani, Sellof, dawali odpowiedzi na podstawie szumu świętych dębów lub wg dźwięku wydawanego przez brązowe misy poruszane wia­trem. Gdy rolę wyroczni ogólnogreckiej przejęły Delfy, wyrocznia w D. zachowała jedynie lokalne znaczenie. Zniszczyli ją Etolczycy w r. 219 p.n.e. Zachowały się ruiny odkryte przez archeologa polskiego Mineykę.

doirans łac. termin mstryczny: chorijambicz-ny człon metryczny, zawierający chorijamb —^"-'-L i dwa elementy wypstnione dowolnie. D. I ma chorijamb na pierwszym miejscu l.^-i'-' -L o\/, w d. II chorijamb jest na końcu w o L.'-"-'_, obydwie formy d. występują w strofach greckiej liryki chóralnej i greckiego dramatu. Rozwiązania długiej są dopuszczalne.

dokimasia (gr. doklmisla) urzędowe badanie, czy dana osoba lub rzecz odpowiada pewnym wymaganym warunkom, np. badanie czy oby­watel wybrany do sprawowania publicznego urzę­du w Atenach posiada obywatelstwo ateńskie, odpowiedni wiek, czy odbył służbę wojskową itp. Zarzuty mógł wnosić każdy obywatel.

Dolabelte przydomek rodu Korneliuszów (zob. Cornellt).

Dollche I. miasto w północnej części Tesalii, po zachodniej stronie Olimpu, prawdopodobnie okolice dzisiejszego Kastri. 2. miasto w Syrii, sławne z gorących kąpieli i kultu syryjskiego Baala.

Dolon Trojańczyk, bohater Dolonsi, X pieśni Iliady. Ofiarował się przedostać w nocy do obozu Greków w celu zasięgnięcia języka, za co Hektor przyrzekł mu rumaki i wóz Achillesa. Został jednak schwytany przez Diomsdssa

Dotopowfe

199

dom

i Odyseusza, którym przedstawił dokładnie po* łożenie wojsk trojańskich, dzięki czemu umożli­wił im wypad na wojska króla trackiego-Rezosa. Diomedes zabił go, a Odyseusz zabrał jego luk z zamiarem ofiarowania go Atenie po szczęśli­wym powrocie do ojczyzny.

Dolopowie (Dolopes) plemię tesalskie miesz­kające nad rzeką Enipeus oraz w okolicach Pin-du; część D. mieszkała również na wyspie Skyros na Morzu Egejskim. Według Homera brali oni udział w wojnie trojańskiej pod wodzą Fojniksa;

w czasie najazdu perskiego sprzyjali Kserksesowi. Byli również sprzymierzeńcami Filipa mace­dońskiego i członkami Amfiktionii Delfickiej.

dom 1. Grecja. W okresie III tysiąclecia p.n.e. budownictwo mieszkalne w basenie Morza Egejskiego rozwyało się z formy szałasowej na planie koła, jak o tym świadczy terakotowy model d. z wyspy Melos, poprzez plan zbliżony do elipsy w formę budowli czworokątnej. Na podstawie najnowszych wykopalisk archeolo­gicznych (na zewnątrz zamku w Mykenach od­kryty przez Wace'a tzw. d. handlarza oliwek z XIII-XII w. p.n.e.) można sądzić, iż budo­wa d. mieszkalnych w Grecji okresu archaicz­nego (X-VI w. p.n.e.) rozwijała się na pod­stawie tradycji okresu poprzedniego. Zamożny d. w tym okresie składał się z 3 części: a) wewnętrz­nego podwórka, na którym koncentrowało się całe życie rodziny, otoczonego pokojami gościn­nymi, pomieszczeniami dla służby, magazynami;

b) megaronu — pomieszczenia dla mężczyzn, w którym przyjmowano gości; c) części kobiecej w głębi, otwartej najczęściej na ogród. Uboższa ludność mieszkała w drewnianych chatach, któ­rych układ nie zmienił się do końca starożytności;

pomieszczenie środkowe służyło za pokój rodzin­ny, było tam ognisko, którego dym uchodził wejściem; w pomieszczeniach bocznych trzymano bydło. Światło dostawało się przez wejście. Zamożniejsze chaty miały w głębi małe sypialnie. Szczupłość miejsca doprowadziła Greków do stworzenia blokowego systemu zabudowań miej­skich, a klimat i ekskluzywność życia rodzinnego wpłynęły na powstanie d. zamkniętego w czwo­robok, otwartego natomiast na wewnętrzny dzie­dziniec. Rozwój tego d. uwarunkowany pozycją materialną, dokonał się w uprzywilejowanej kla­sie posiadającej. D. z okresu V - IV w. p.n.e. są znane z wykopalisk amerykańskich w Olincie i Atenach oraz ze wzmianek literackich, np. u Herodota, Platona, Ksenofonta, Arystofanesa.

D. miejskie, przeważnie jednopiętrowe, budo­wano z cegieł na podmurowaniu kamiennym, belkowanie i konstrukcję dachu, krytego dachów­ką, wykonywano z drewna. Zwykle tylko pół­nocna część d. miała piętro; zapewniało to od południa dostęp światła na dziedziniec—auli, na który otwierały się pokoje. Główne pomiesz­czenia: andrSn — biesiadna sala męska, ójkos — pokój rodzinny z odkrytym ogniskiem, połączo­ny często—ze względu na wspólny dymnik i dopływ wody—z kuchnią, w zamożniejszych domach z łazienką; pastds, korytarz otwarty na dziedziniec ze słupami. Sypialnie, thdlamoj, znaj­dowały się najczęściej na piętrze i miały okienka. Wodę doprowadzano rurami od głównego akwe­duktu. Podłogi kryto zależnie od zamożności:

gliną, kamykami łączonymi zaprawą lub dwu-barwną mozaiką. Ściany były tynkowane jedno-barwnie lub w gładkie pasy. Drzwi wejściowe w Atenach poprzedzano niekiedy portykiem zwieńczonym daszkiem, wewnętrzne zawieszano tkaninami. W okresie hellenistycznym (III--I w. p.n.e.) znanym z wykopalisk francuskich na Delos, niemieckich w Priene i Milecie, w dal­szym ciągu utrzymuje się wyżej omówiony typ d. miejskiego. Na dziedzińcu tworzono teraz często rodzaj głębokiej krytej niszy, eksedra, w której kobiety pracowały, a dzieci się bawiły. Charakterystyczny dla zamożnych d. tego okresu jest prostokątny lub kwadratowy perystyl ota­czający odkrytą część dziedzińca, zajętą przez basen. Kolumny perystylu były wykonywane z marmuru, porosu lub kryte stiukiem, kapitele bywały polichromowane. Pierwsze piętro z za­sady otwierało się na dziedziniec galerią. Liczba pokoi na parterze dochodziła do 10. Ściany w pokojach męskich i gościnnych miały piękną dekorację pasową, np. w tzw. D. z Trójnogiem na Delos, między podmurowaniem z wysokich tafli czerwonych a białymi ortostatami biegł fryz roślinny ujęty kymationem eolskim i ple­cionką. Podłogi kryto wielobarwnymi mozai­kami. Wnętrza w nocy oświetlano lampkami oliwnymi umieszczanymi w niszach murów. W d. tego okresu były, oprócz rur dopływowych wody, ścieki odpływowe. D. warstw uboższych, drobnych rzemieślników i kupców, stanowiące przeważającą część zabudowań miejskich, są nam mniej znane. Pomieszczenia te łączyły się najczęściej z warsztatami pracy. Wbudowywano je częściowo w skałę, która stanowiła wtedy tylną ścianę i podłogę. Na wyższe piętra, zaj-

dom

200

Domicjan

mowane przez inne rodziny, prowadziły ze­wnętrzne schodki. 2.. Rzym. Formy najdawniej­szych d. przechowały terakotowe urny grobowe (IX-VII w. p.n.e.); były to okrągłe lub czworoboczne gliniane chaty "kryte strzechą z gałęzi i gliny. Powietrze i światło' docierało jedynie przez drzwi. W początkowym okresie republiki, do II w. p.n.e. (wg źródeł literackich) d. były drewniane, dach czterospadowy, kryty dachów­ką. Wnętrze stanowiła prostokątna sala zw. atrium, w której skupiało się całe życie d., oto­czona małymi pomieszczeniami (sypialnie, po­koje dla służby, magazyny) otwartymi do we­wnątrz. Całość oświetlona była przez czwórobo-czny otwór w dachu, complmium, wyznaczony początkowo przez belkowanie stropu, potem wsparty na kolumnach, pod którym znajdował się w podłodze basen, implwium. Podłogi uklepywano z gliny, ściany bielono wapnem. Lud­ność uboższa, pochodzenia plebejskiego, utrzy­mująca się z pracy rąk, mieszkała w małych drewnianych domkach składających się z dwu pomieszczeń, z których jedno służyło za miesz­kanie, drugie było sklepem, magazynem lub warsztatem, taberna. Otwierano je rano, a za­mykano z zapadnięciem nocy pionowymi deska­mi zachodzącymi na siebie i wchodzącymi w wy­cięcia w progu i w górze ramy. Od poł. II w. p.n.e. rozpoczął się pod wpływem Greków wielki rozwój budownictwa, przy czym w zakresie d. mieszkalnych można stwierdzić większe zróż­nicowanie. Utrzymują się w dalszym ciągu drew­niane taberny, zamieszkałe przez najuboższą ludność. Obok nich wykopaliska poświadczają istnienie dwu typów zabudowań miejskich: są to insulae, d. czynszowe, znane najlepiej z wyko­palisk z Ostii, zamieszkałe przez ludność utrzy­mującą się z zarobków dziennych, oraz villae, jednorodzinne d. ludzi zamożnych. Insule, które dochodziły do 3 - 4 pięter wysokości, budowano z kamieni i cegieł, i kryto dachówką. W kon­strukcji szerokie zastosowanie miały łuki. Pierw­sze piętra d., składające się z największych po­mieszczeń, wynajmowane były przez artystów na pracownie, przez filozofów i retorów na sale wykładowe i zebrania. Przy nich, nieraz na całej szerokości fasady, biegły balkony wspie­rające się na archiwoltach lub portykach; osła­niały one wejścia do sklepów znajdujących się na parterze. Im wyżej, tym mieszkania były mniejsze i tańsze, cenacula. Wyższe piętra prze­ważnie nie były skanalizowane i mieszkańcy mu­sieli korzystać ze studni i publicznych ubikacji. Na tyłach d. były podwórka, niekiedy ponad nimi przerzucano sklepione mostki do sąsied­nich d. Wille miejskie, znane najlepiej z wyko­palisk w Pompejach i w Herkulaneum, powstały z połączenia dwu elementów: staroitalskiego d. z atrium i hellenistycznego d. z perystylem. Główne pomieszczenia stanowiły: przedsionek, atrium pełniące tu rolę hallu, za nim tabliiwm pokój przyjęć, dalej perystyl z basenem, kwie­tnikami i eksedrą. Koło perystylu znajdował się oecus (ojkos), w którym pani domu przyjmowała gości. Rzym nie znał osobnych pomieszczeń dla kobiet. Z atrium szły schody na piętro. Górne pokoje: sypialnie cubicula, jadalnia triclinium, były w zasadzie otwarte na atrium balustradą, potem także oknami na ulicę. Kuchnie rzymskie miały niskie murowane piece, dym odprowa­dzany był rurami w ścianie. D. miały wodociągi i zlewy ściekowe. Niektóre d. nawet na odległej prowincji posiadały prywatne łazienki, jak o tym świadczą wykopaliska z Edfu. Tam znaleziono również dobrze zachowane d. składające się naj­częściej z 3 lub 4 sklepionych izb, których kon­strukcja i założenie oparte były na rodzimej tradycji budownictwa egipskiego. Nie wszystkie pokoje były jednakowo zdobione. Zdobiono przede wszystkim atrium, tablinum, perystyl i eksedrę, gdzie posadzki wykładano mozaiką, a ściany pokrywano stiukiem lub malowidłami w technice freskowej. Przejścia z atrium do tablinum i stąd do perystylu były zawieszone tkaninami przesuwanymi na metalowych list­wach. Sufity pierwotnie były drewniane, przy czym wyraźnie występowało w n'ich belkowanie stropu, które z czasem zaczęto zdobić rzeźbą lub malowidłem. W okresie cesarstwa belki drew­niane zastępowano murowanymi, pokrywanymi stiukiem. Sufity bywały także płaskie, złocone lub malowane. Drzwi były wysokie i często miały obmurowania marmurowe. W oknach od I w. n.e. wprawiano szybki szklane umieszczane po 4 w brązowej ramie. W nocy oświetlano wnętrza lampkami oliwnymi stawianymi w ni­szach lub zawieszanymi na kandelabrach.