Maükeaükü

TARTIŞMALAR

Radyo ve din ilişkisi ekseninde yapılan bu çalışma, genel anlamda kitle iletişim araçları ve din ilişkisini bir boyutu ile incelemektedir. Medya ve din ilişkisi daha geniş bir kapsamda ele alınması ve değerlendirilmesi gereken çok geniş bir alanı meydana getirmektedir. Sürekli gelişen ve değişen iletişim araçlarının –internet gibi- gücü ve etkisi karşısında, din ve değişim konusundaki yaklaşımları da sürekli gözden geçirmeyi zorunlu kılmaktadır.

Bu bağlamda çalışma, medya ve din ekseninde aşağıdaki yeni tartışma konularını gündeme taşımaktadır.

Mevcut dini kurum ve otoritelerin kitle iletişim araçlarının dini hayat üzerindeki etkisi ve rolü hakkında verdiği tepkilerin tespit edilmesi önemli bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Çünkü din ile kitle iletişim araçları arasında, medyanın ‘doğa’ ve ‘etki’sinden kaynaklanan tarihsel tartışma ve çatışma alanları mevcuttur. Bu çerçevede, medyaya bağlı davranış ve dindarlık arasındaki ilişki nedir? Medya etkisi dindarlığın doğasında ne tür değişme ve farklılaşmalar yaratmaktadır? Acaba sanal bir dindarlık mı üretmektedir?

Dinleyici veya seyirci dindarlar, medya aracılığıyla dinin haber, yorum ve eğlence formatında sunulması karşısında neler hissetmekte ve dini nasıl algılamaktadır? Dini bilgi ve inancın yazılı, sözlü, görsel ve sanal iletişim aracı ve ortamları karşısında durumu nedir? Medya aracılığıyla yeni dindarlık tipleri mi oluşmaktadır?

Farklı dini televizyon kanalı ve radyo istasyonları veya diğer iletişim araçlarında dinin sunumu dolayısıyla gündeme gelen dini/metafizik bilgi akışı ve aktarımının hızlanması, çeşitlenmesi toplumda bir çatışma ortamı yaratır mı? Başka bir deyişle, dini yayınlarda ‘çoğulculuk’ mümkün müdür? İnsanlık tarihinde çatışmanın da, barışın de en önemli kaynağı olan dinlerin, iletişim teknolojisinin gelişim hızı karşısındaki yeni rolü nasıl şekillenecektir?

Medya aracılığıyla aktarılan dini inanç, duygu ve bilginin sıhhat ve doğruluğu nasıl tespit edilecektir? Bir başka ifade ile hangi otorite medyada sunulan dini içerikli programların kontrolünü yapacaktır? Ya da böyle bir kontrol mümkün müdür?

Medya araçlarının bilgi iletimi yanında, ticari bir sektör içinde yer almasının yarattığı genel sorunlara ilave olarak, Batı’daki medya, din, ticaret ve siyaset ilişkisi, kilise organizasyonu içinde şekillenmesine karşılık, ülkemizde medya, din, ticaret, siyaset ve kamuoyu ilişkisi ne tür sonuçlar doğurmaktadır veya doğuracaktır?

Diğer medya araçlarının oluşturduğu marka, isim ve imaj gibi, dini medya aracılığıyla zaman mekan itibariyle indirgeme ve transfer yoluyla, medya kişiliği, yeni dini liderlik oluşumu gibi yeni kutsallıkların oluşumu söz konusu mudur? Ayrıca medya taraftarlığı, yeni dini cemaat tipolojisini mi temsil etmektedir?

Başka bir ifadeyle, kitle iletişim araçları popüler kültür içinde dinin yeri ve etkisini güçlendirmesi ve kendisini ifade edebilecek sosyal bir araç ve imkan sunması açısından, dini medyanın oluşturduğu popüler dini kültür, bir yönüyle yeni bir toplumsal muhalefet grubu veya yeni bir muhafazakar tavrın oluşumu ve gelişimine zemin mi hazırlamaktadır?

Gözyaşı araştırmasından hareketle(bkz:Tablo 2), günümüzde kadınların dini aktivizme yönelmeleri veya toplumsal değişimin aktörleri haline gelmesi, ilahiyat fakültelerinde kız öğrencilerin gittikçe çoğalması, kılık-kıyafet tartışmaları ve ekonomik ve sosyal hayatta etkin rol alma istekleri gibi, eğitim ve öğretim sürecinin yarattığı değişim ve hareketlilik yanında, dini medya araçlarının meydana getirdiği etki ile de bağlantılı mıdır?

ÖNERİLER

Türkiye’de medya ve din araştırmalarının azlığı, özellikle son dönemlerdeki ‘sır kapısı’ gibi dizilere yönelişler göz önüne alındığında, din konusu dini radyo ve televizyonlar yanında, niçin Türk medyasının ayrılmaz bir konusu haline gelmiştir? Bu bağlamda, diğer sosyal değişken ve etkenlerin de hesaba katılarak, medya ve din ilişkisini daha somut ve bütünlüklü bir değerlendirmeye tabi tutabilmek için, hem ülke hem de yerel ölçekte dini medya organlarının incelenmesi gerekmektedir.

Türkiye genelinde elde edilecek veri ve bulgularla, Batılı dini medya çalışmaları veri ve bulgularının karşılaştırılması, Farklı toplumlarda medya ve dini değişim konusunda ortaya çıkan benzerlik ve farklılıkların belirlenmesi bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır.

Medya ve siyaset ilişkisi bağlamında, dini medya organlarının sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal hayat üzerinde meydana getirdiği etkinin araştırılması önemli bir araştırma konusu olma özelliği taşımaktadır.

Popüler kültür içinde dini kültürün gittikçe kök salması sonucu, toplumsal ilgi ve yönelişlerin kısa ve uzun vadede ne tür bir kültür ve toplum yapısına ulaşacağımızı tespit etmek açısından oldukça önem arz etmektedir.

Yukarıda sıralanan öneriler bilimsel bir ehemmiyet arz etmekte ve doğru cevaplar beklemektedir. Çünkü çok çeşitli bilgi ve mesajların taşındığı kanallar haline gelen medya araçları, bütün dünyada olduğu gibi, toplumları monolitik/homojen bir kültür yapısından uzaklaştırmakta, her alanda yeni sorunlarla yüz yüze getirmektedir. Çünkü, Denis Mc Quail’in dediği gibi, ‘radyo yayını teknolojik bir gelişme olduğu kadar, sosyal bir gelişme ve icattır.’ Yine, daha önce dile getirildiği gibi, radyo yayını medya tarihinde ana sosyal değişim süreçlerinin başlatıcısı konumunda olmuştur. Bu yüzden tarihi, Marilyn Matelski’nin ifade biçimiyle,‘Marconi öncesi ve sonrası’ olarak bölümlemek bile mümkündür.

Eğer medya tarihçileri dini radyo ve televizyon yayınlarının gelişim sürecini kısmen gözden geçirirse, dini medyanın hedeflerini daha ileri noktalara taşımamaları için makul hiçbir sebebin olmadığı görülebilir. Bu yüzden modern dünyada din fenomeninin, çeşitli bilimsel disiplin ve yeni yaklaşımlar aracılığıyla çok yönlü olarak incelenmesi, taşıdığı ve ifade ettiği anlamın ortaya konulması bir zaruret olarak görünmektedir.

Ayrıca Türkiye’nin yakın tarihi gösteriyor ki, global iletişim teknolojileri sosyal-kültürel hayatın hem ayrışması, hem de birleşmesi üzerinde önemli bir araç işlevi görebilir. İletişim uzmanları, klasik kontrol ve monopol anlayışının yerine, gittikçe yerleşmekte olan ulusal ve uluslararası standartlara uygun medya yapısı oluşturmanın temel düzenleyici ilke kabul edilmesini önermektedir. Ancak, kitle iletişim araçlarının sunduğu mevcut imkanlar, eğitim, kültür, propaganda ve sınır tanımayan uluslararası ilişkiler alanında Türk toplumu üzerinde ne tür etkiler meydana getirebilir? Teknoloji üretimini ve kullanımını kültürel, felsefi ve etik açıdan sınırlayabilecek, kontrol edebilecek, yönlendirebilecek kurum ve değerlere sahip miyiz? Ya da böyle bir şey mümkün müdür?

KAYNAKÇA

A.Babb Lawrence ve Susan S.Wadley,1995, Media and Transformation of Religion in South Asia, University of Pennsylvania, Philedelphia.

ACNielsen.ZET(The Global Leader in Market Research, Information and Analys),1999, Kon TV Ulusal, Bölgesel ve yerel Televizyon Kanalları İnceleme ve Araştırma Anketi.

Anthony Giddens, 2000: Sosyoloji (ter.komisyon) Ayraç Yayınevi, Ankara,

Aysel Aziz,2002; Radyo Yayıncılığı, Nobel Yayın-Dağıtım, Ankara.

Bernard R. Berelson,1960; “ Communications and Public Opinion”, pp.527-543 (Wilbur Schramm (ed). Mass Communications.2nd ed. Urbana: University of Illinois Press içinde)

B.Maguire ve G.Ann Weatherby,1998,” The Secularization of Religion and Television Commercials”, Sociology of Religion, 59/2,171-178.

Celalettin Çelik,2004; “Kitle İletişim Araçları ve Popüler kültür İlişkisine Sosyolojik Yaklaşım”, ss.67-82: ( Metin Işık, 2004, Medyada Yeni Yaklaşımlar, Eğitim Kitabevi, Konya )

Christine J. Russo,1995; “ National Religious Broadcasters”, Afterimage,Volume:22.Issue:7-8,p.6.

D.Yamane,1997, “ Secularization on Trial:In defense of a Neosecularization Paradigm”,Journal of the Scientific Study of Religion,36:109-122.

David L.Altheide ve Robert P.Snow, 1991: Media Worlds in The Postjournalism Era, Aldine de Gruyter, New York.

David Martin, 1978, A General Theory of Secularization, Harper and Row.

David O. Sears, Jonatthan L. Freedman, 1971; “Selective exposure to information: Acritical Rewiev”, pp. 209-234( Wilbur Schramm and Donald F. Roberts(eds.) The Process and Effects of Mass Communication, 2nd ed. Chicago: Universitiy of Illinois)

Edibe Sözen,1997;Medyatik Hafıza, Timaş Yayınları, İstanbul.

Emile Durkheim,1915,The Elementary Forms of the Religious Life, Free Press.

Francis J. Buckley, David C. Robinson, Paul A. Soukup(2001), “ The Influence of Information Technologies on Theology”, Theological Studies, Volume:62, Issiue:2 pp.366 vd.

Gary D. Gaddy,1980; “ The People in the Electric Church: A Secondary Analysis of National Survey Data on the Audience of Religious Radio and Television”. Master Tezi,CBN Universty.

H.Bayram Kaçmazoğlu,1988; Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları,Birey Yayıncılık, İstanbul.

Haddon W. Robinson,1964; “A Study of the Audience for Religious Radio and Television Broadcasts in Seven Cities Throughout the United States. Ph.D.Dissertation,University of Illinois.

Haluk Şahin, Asu Aksoy,1993: “ Global Media and Cultural Idendity in Turkey”, Journal of Communication, V.43, Issue:2, 31-41

Hülya Yengin,1994, Ekranın Büyüsü; Batıda Değişen Televizyon Yayıncılığının Boyutları ve Türkiye’de Özel Televizyonlar, Der Yayınları, İstanbul.

J.Hadden,1995, “Religion and the Quest for Meaning and Order: Old Paradigms, New Realities”, Sociological Focus, 28;83-100.

J.L. Freedman,D.O.Sears,J.M.Carlsmith,1993, Sosyal Psikoloji, (Çev: Ali Dönmez), İmge Kitabevi, Ankara.

John Tomlison,2004; Küreselleşme ve Kültür(çev: Arzu Eker),Ayrıntı Yayınları,İstanbul.

Judith M. Buddenbaum,1981; “ Characteristics and Media Releated Needs of Audience for Religious TV.” Journalism Quarterly 58: 266-272.

Jürgen Habermas, 1999: Kamusallığın Yapısal Dönüşümü (Ter.Tanıl bora-Mithat Sancar) İletişim Yayınları, İstanbul.

K.Roberts,1995, Religion in Sociological Perspective,3rd ed. Belmont,CA:Wadsworth

Kidd, Dorothy, 2000; “Grassroots Radio”, Whole Earth, sipring, s.86.

M. Ferguson,1992: “ The Mythology About Globalization “, European Journal of Communication,7,63-69.

Marshall Mc Luhan,1964; Understanding Media, The Extensions of Man, Mc Graw Hill Book Company, New York.

M.Medved, 1992; Hollywood versus America: Popüler Culture and War on Traditional Values, Harper Collins,New York.

Marie Cornwall,1989, “The Determinants of Religious Behavior: A Thaoretical Model and Empirical Test”, Social Forces, 68/2, 572-592

Marilyn J.Matelski ve Nancy Liynch,1997; Messages From Underground: Transnational Radio in Resistance and in Solidarity, Westport CT.

Martin Esslin, 1991: TV Beyaz Camın Arkası (Ter.Murat Çiftkaya), Pınar Yayınları,İstanbul.

Meral Seraslan,2001;“Türkiye’de Radyo ve TV Düzeninin Değişimi”, Selçuk İletişim(Ocak),C.1,Sayı:4,ss.77-82.

Metin Işık,2000; “ Kitle İletişim Araştırmalarının ve din Sosyolojisinin Bir Sentezine Doğru”, Selçuk İletişim,cilt:1, sayı.3,ss.117-121. (Daniel A.Stout ve Judith M. B.uddenbaum,1996; Religion and Mass Media, Sage Publication,California,ss.3-11’in çevirisi)

Norris R. Johnson,1973; “ Television and Politicization: A Test of Competing Models:”, Journalism Quarterly 50: 447-455,474.

Özden Çankaya,1997; Dünden Bugüne Radyo Televizyon; Türkiye’de Radyo-Televizyonun Gelişim Süreci, Beta Basım A.Ş., İstanbul.

Peter L. Berger,1967, The Sacred Canopy; Elements of a Sociological Theory of Religion, Doubleday.

R.Stark ve L.R.Iannaccone,1994,“A Supply-Side Reinterpretation of the Secularization of Europe”, Journal for the Scientific Study for Religion, 33;230-252.

Robert Wuthnow,1989, The Struggle for American’s Soul. Grand Rapids,MI: Eerdman’s Publishing.

S.L. Carter, 1993; The Culture of Disbelief How American Law and Politics Trivialize Religious Devotion, Basic Boks, New York.(zik: Metin Işık,2000; “ Kitle İletişim Araştırmalarının ve din Sosyolojisinin Bir Sentezine Doğru”, Selçuk İletişim,cilt:1, sayı.3,ss.117-121)

S.Warner,1993, “Works in Progress Toward a New Paradigm for the Sociological Study of Religion in the United States”, American Journal of Sociology,98;1044-1093.

Theodore Roszak,1995; Bilincin Evrimi (Bedirhan Muhib), İnsan Yayınları,İstanbul.

Tona J. Hangen,1999; Redeeming The Dial: Evangelical Radio and Religious Culture:1920-1960,Doktora Tezi, Brandeis University.(UMI microform,9927225)

Umut Azak,2000; ‘İslami Radyolar ve Türbanlı Spikerler’, Nilüfer Göle, İslamın Yeni Kamusal Yüzleri, Metis Yayınları, İstanbul 2000 içinde ss.92-109.

Uygur Kocabaşoğlu,1980; Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna;TRT Örcesi Dönemde Radyonun Tarihsel Gelişimi ve Türk Siyasal Hayatı İçindeki Yeri, A.Ü. S.B.F.Yayınları, Ankara.

Ünsal Oskay,1978: Toplumsal Gelişmede Radyo ve Televizyon, Basın–Yayın Yüksek Okulu Yayınları, A.Ü.Basımevi.Ankara.

Yaşar Okur, 1962: Atatürk’le On Beş Yıl;Dini Hatıralar, Sabah Yayınları, İstanbul.

 Doç. Dr. S.Ü.İlahiyat Fakültesi,Din Sosyolojisi A.B.D.Öğretim Üyesi

1 www.gozyaşi.com.tr

2 Amerika’da bir televizyon kanalında yayınlanan oldukça popüler bir program olan ‘Touched by an Angel’ gibi, Türkiye televizyonlarında çeşitli kanallarda yayınlanan ve oldukça rağbet gören ‘sır kapısı’, ‘kalp gözü’ , ‘6. his’ ve ‘gizli dünyalar’ vs. gibi programlar da bu yönelişe örnek verilebilir.

3 Bu amaçla yine Haşim Akten’in girişimleriyle ‘Sevgi Pınarı’ isimli yardım derneği kurulmuş, bugün binlerce yoksulun ihtiyaçlarının karşılanması ve giderilmesi noktasında hayırsever insanların buluştuğu bir yardım ve dayanışma kurumu haline gelmiştir. Bkz: www.gozyasi.com.tr/sevgipinari.phd

4 Örneğin Allah’ın zikredildiği,anıldığı her an Haşim Akten’in ‘ Ya Hayy’ zikri çekmesi, Hz.Peygamber’in ismi anıldığında ise ‘Gül yüzlü/ kokulu Muhammed’, ‘ Can Ahmed’, ‘ Kainatın Efendisi’ gibi alışılmadık nitelemeleri aşkı ve bağlılığı temsil eden ‘ağlamaklı ve içten’ bir ses tonu ve müzikalite ile dile getirmesi dinleyici üzerinde fevkalade etkili olmaktadır.

5 Haşim Akten gibi sunucuların ABD’deki radyolarda benzerleri oldukça çoktur. Örneğin, Arizona’da Phoenix da yaklaşık yirmi yıldan fazla DJ’lik yapan çok popüler sunuculardan biri W.Steve Martin’dir. O kariyerine Steve Martin olarak, 1970 lerde, Bubblegum Top-40 istasyonunda staccato, 13-19 yaş arasındaki çoçuklara hitap eden bir argo(slang) konuşan bir sunucu olarak başladı. On sene sonra o, ülke çapında ünlü konuşmacı oldu. Böylece o istasyon W.Steve Martin’in sesi ve konuşma tarzı ile ünü kent merkezinin dışına taşan bir radyo oldu. Martin’in kariyeri görülmedik, nadir bir kariyer değildi. DJ’ler, yaşlanır ve yeteneklerini kaybederler, ama kendi hayat tarzlarının dışında alt kültüre mensup dinleyicilerin taleplerini karşılamayı arzularlar. Deneyin, en kolay bulunan bir radyonun konuşmacısının biyografisine veya bütün radyo istasyonlarının haberlerine bakınız, önceleri bir rock programı yapan sunucuyu bulacaksınız. Bu kategorinin en zirvesindeki talk show sunucularından biri de Lary King’dir. Ününden dolayı Lary King kalp krizi geçirdiği zaman, dışa taşan sempati ve destek çok büyük ve görülmeye değerdi. O sonuçta, sigarayı bıraktığı zaman kahraman oldu. Sosyolojik terimlerle, o başkaları için önemli ve anlamlı biri oldu. Kim bilir kaç kişi, onunla birlikte sigarayı bırakmayı denedi(Bkz:Altheide ve Snow,1991;23).

6 Televizyon ve radyodan yapılan canlı dini yayınlar esnasında - kandil geceleri vs gibi- insanlar, mabetlere gitmek ve -veya evlerinde- pratik ibadetleri yerine getirmekten ziyade, medya dindarlığının öngördüğü duygusal bir katılım örneğini sergilemektedir. Böylece klasik dini cemaat yapısı önemini kaybetmekte, yerine bireysel veya kitlesel bir dindarlık ve bağlılık duygusunun oluşturduğu yeni bir dindarlık formu oluşmaktadır.

7 Konya’da Gözyaşı FM ile birlikte dini yayın yapan yerel radyolar ve dinlenme oranları: Gençlik FM(%5.0), Ey FM(%12.5), İsra FM(-), Ribat FM’(-)dir. Son iki radyo istasyonunun dinlenme oranları verilmemiştir(bkz: ACNielsen.Zet,1999;34). Bunlar içerisinde (henüz)reklam yayını yapmayan tek radyo İsra FM’dir.

8 Örneğin Gözyaşı FM’in mistik yayın formatı, ister popülaritesinden, ister piyasa şartlarından kaynaklansın, ‘ağlatan, bid’at ve hurafelerin anlatıldığı, sahih yerine, zayıf hadislerin kullanılarak toplumun istismar edildiği radyo olarak yer yer eleştirilmektedir. Gözyaşı FM’e göre ise eleştirenler, ‘özü aşk ve sevgi olan dini yanlış anladıkları için, dinin özüyle değil, tıpkı çocuklar gibi cevizin kabuğu ile oynamaktadır’. Elbette, rasyonel/fıkhi ya da mistik/tasavvufi dindarlık tipleri etrafındaki tartışmalar dinler tarihinin içinden çıkılmaz tartışma konularını oluşturduğu burada zıkredilmelidir.

9 Anket formlarına düşülen bazı notlarda da bu durum çok açık olarak gözlemlenmiştir. Araştırma grubunun bazı üyeleri tercih ettikleri seçeneklerin yanına, ‘böyle bir sorunun sorulması aslında uygun değil’ ya da ‘onu ancak Allah bilir’ şeklinde küçük notlar düşmüşlerdir.