Mavzu: alisher navoiy aruzi

T.r.	Mumtoz ijodkor nomi	Qo‘llanilgan bahrlar soni
Vaznlar miqdori
1.	Sakkokiy	5 ta	11 ta
2.	Gadoiy	6 ta	15 ta
3.	Atoyi	6 ta	18 ta
4.	Lutfiy	9 ta	38 ta
5.	Hofiz Xoramiy	9 ta	54 ta

Turkiy aruzning ham nazariy, ham amaliy jihatdan rivojlanishi va taraqqiyoti bevosita Alisher
Navoiy ijodi bilan bogTiq. Buyuk mutafakkir shoir o’zining aruz qonun-qoidalariga bag’ishlangan
“Mezon ul-avzon” asarida 19 bahr, 160 vazn haqida ma’lumot bergan boTsa, lirik va epik
she’riyatida 13 bahr, 100 ga yaqin vazndan keng foydalandi va bu bilan aruz tizimi turkiy
she’riyatning ajralmas qismiga aylanganligini asoslash bilan birga bu she’riy tizimning turkiy til
qonuniyatlariga har tomonlama mos kelishini isbotladi.
Alisher Navoiy bolalik chogTaridanoq fors-tojik va turkiy tilda yozilgan g’azallarni yod olgan
va o‘zi ham she’rlar bitib, Mavlono Lutfiy, Sayyid Hasan Ardasher kabi ustozlarning e’tirofiga
sazovor boTgan edi. Uning dastlab yozgan she’rlarida fors-tojik va turkiy salaflari g‘azallarining
ohangi, bu ohang orqali esa ularning she’riyatida qoTlanilgan vaznlarning ta’siri bor. Zero odatda
yosh shoir she’r yozar ekan, odatda uni o‘z xotirasi yoki shuurida saqlanib qolgan ohang asosida
yaratadi. Shu ma’noda yosh Alisherning dastlabki she’rlari ramal, hazaj yoki muzori’ kabi
musta’mal bahrlarda yozilgan deb aytish mumkin. Navoiyning o‘zi “Holoti Sayyid Hasan
Ardasher” asarida yoshlik yillaridayoq ba’zi she’rlari Xurosonda shuhrat qozonganligi va Sayyid
Hasan Ardasher ularni takrorlab yurishni xush ko‘rganligi haqida ma’lumot beradi. Ular orasida
Furqatingdin za’faron uzra to'karmen lolalar,
92
Lolalar ermaski, bag‘rimdin erur pargolalar...
Ul parivashkim, bo'lubmen zor-u sargardon anga,
Ishqdin olam manga hayron-u men hayron anga
matla’lari ramal bahrida yaratilgan bodsa,
Labing k&rgach, iligim tishlaram har dam tahayyurdin,
Ajab holatki, tutmay bolni barmoq yalaydurman
baytida hazaj bahri qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin.
Alisher Navoiyning ijodiy faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, buyuk mutafakkir o‘zbek
tilining jonli muloqot tilidan ilm-fan, adabiyot va san’at tili darajasiga yuksalishi uchun barcha
imkoniyatlarni ishga solishga harakat qilganligi, tilning rivoji uchun nazariy asoslar yaratib, amalda
tatbiq etganligiga guvoh bodamiz. Aruz - tilning fonetik tovlanishlarini saqlash uchun eng maqbul
vosita ekanligini anglagan Navoiy bu she’riy odchovni turkiy tilda tatbiq etishda quyidagi jihatlarga
alohida e’tibor qaratdi: Navoiy she’riyatida arab va fors tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar asl talaffuz
holatini saqlab qoldi. Arabiy va forsiy so‘zlar aruz vazniga solib o‘qilganda jonli muloqotda
qodlanilgan shaklda emas, balki asliyatga mos holatda keltirildi. Masalan, qasr so‘zi Navoiy
she’riyatida bitta o‘ta cho‘ziq (-V) hijodan iborat, holbuki biz jonli muloqotda bu so‘zni qas(i)r
shaklida (V-) talaffuz qilishga o‘rganib qolganmiz. Yor, dor, zor kabi asli arabcha yoki forscha
bodgan so'zlar ham forsiy va arabiy aruz odchoviga mos ravishda bitta o‘ta cho‘ziq (-V) hijo
hisoblanadi. Ammo asli turkiy bodgan va “o” unlisi ishtirok etgan quyosh, tufroq, yosh, sori, dogd
kabi so‘zlar matn va aruz talabiga muvofiq turli shaklda - bitta qisqa (V), bitta cho‘ziq (-) yo bitta
o‘ta cho‘ziq (-V) tarzida talaffuz qilinishi mumkin. Masalan, “Navodir ush-shabob” devonidagi
quyidagi baytga diqqat qilaylik:
Yoshdin angla yuzum, gar siymgundur, gar qizil,
Toshdin angla tanimni: gar ko'k o‘lmish, gar qaro.
Baytning boshida kelgan “yosh” bitta o‘ta cho‘ziq bo‘g‘inni (-V) tashkil qiladi. Mana bu
baytda esa, ayni shu so‘z bitta qisqa bo‘g‘indan iborat bo‘lmoqda:
Daf’a-daf’a gul sochilmaydur gulafshon bog'ida
Kim, mening gulgun yoshimdin qatra-qatra qon erur.
Quyidagi baytda esa, “tufroq” so‘zi ikki xil taqti’ qilinadi:
Faqr ko‘yi tufrog‘in shah mulkiga bermas faqir,
Mulk, ko'rkim, teng emas tufrog‘ ila qiymat anga.
Birinchi misradagi “tufrog‘in”da “ro” bo‘g‘ini qisqa talaffuz qilinsa, ikkinchi misrada cho‘ziq
talaffuz qilinadi.
Bilamizki, ayrim turkiy shevalarda “o” tovushi umuman qo‘llanilmaydi (tosh- tash, bosh -
bash, qora - qara). Navoiy o‘z she’riyatida ikkala variantni ham teng qo’llab, ham aruz
imkoniyatlarini kengaytirgan, ham shevalardagi rang-baranglikni saqlab qolishga erishgan. Turkiy
shevalardagi talaffuz rang-barangligi faqat “o” va “a” tovushlarida emas, balki “o‘”, “i”, “e”
unlilarida ham kuzatiladi. Navoiy aruz vazni talablaridan tashqari, ana shu talaffuz turlichaligidan
hosil bo‘ladigan ma’no tovlanishlarini ham hisobga olgan. Bu holat ayniqsa, tajnis san’ati
qo‘llanilgan baytlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Navoiy aruzining forsiy va arabiy aruzdan farqlanuvchi yana bir jihati - bu dimog* orqali
talaffuz etiladigan “ng” tovushidir. Forsiy aruzda “ng” tovushi yo’qligi sababli, so’zlar taqti’i

odatda ikki cho’ziq (—) yoki bitta cho‘ziq va bitta qisqa (-V) bo‘g‘inlarga bo’linadi (sangin tanga - V).

;

Navoiy she’riyatida esa, -ga qo’shimchasi “n” undosh bilan tugaydigan sof turkiy so’zlar
tarkibida kelganida taqti’ bitta qisqa bo‘g‘in bilan boshlanadi. Masalan:
Ko‘rgali husnungni zoru mubtalo bo‘ldim sango,
Ne balolig‘ kun edikim, oshno bo'ldim sango.
Dimog‘ bilan talaffuz qilinadigan “ng” tovushi barcha shevalarda ham qo‘llanilmasligini
bilgan Navoiy har doim ham bu qoidaga rioya qilmaydi. Masalan, mashhur ruboiysidagi “El anga
shafiq-u mehribon bo‘lmas emish” misrasini o‘qiganimizda “ng” tovushini dimog‘ bilan emas,
93
balki alohida-alohida talaffuz qilishimizga to‘g‘ri keladi. Ma’lum bo‘ladiki, Navoiy turkiy tilni aruz
qoidalargiga zo‘rlab moslashtirmasdan, balki aruz tizimini ona tili tabiatiga uyg‘unlashtirishga
harakat qilgan va shu tariqa talaffuz tabiiyligini ta’minlashga erishgan.
Navoiy devonlarida qo‘llanilgan vaznlarni o‘rganish jarayonida shoir she’rlarining devondan
devonga bahr jihatdan o'zgarib borganligini, vazn ko‘rsatkichlari o‘sib borganligini kuzatish
mumkin. Xususan, shoirning yoshlik lirikasi jamlangan “Ilk devon” (1465-1466)dagi she’rlari
vaznini o‘rganish yosh shoirning aruz tizimidan foydalanish mahoratini aniqlashga yordam beradi.
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti tarkibidagi she’rlarning vazn ko'rsatkichi dastlab aruzshunos
olim Sodiq Mirzayev tomonidan 1948-yilda “Navoiy aruzi” nomli nomzodlik dissertatsiyasi ilova
qismida aks ettirilgan va bunda olim kulliyotdagi har bir she’rning bahri va vaznini alohida belgilab
bergan edi. Keyinchalik bu ko‘rsatkich navoiyshunos olim Hamid Sulaymonov tomonidan nashrga
tayyorlangan “Xazoyin ul-maoniy”ning akademik nashri (to‘rt jild) dan o'rin oldi hamda Navoiy
ixlosmandlari uchun aruz nazariyasi va amaliyotini о‘zlashtirishlarida muhim hissa bo‘ldi. Oradan
bir oz vaqt o‘tib, aruzshunos olim A.Hojiahmedov ham ushbu ko‘rsatkichlarni tadqiq etib, ularni
qayta ко‘rib chiqish va to‘ldirish zarurati borligini aniqlab, o‘zining “Navoiy aruzi nafosati”
tadqiqotida tuzatilgan va to'ldirilgan holatda qayta e’lon qildi.
Alisher Navoiyning aruz nazariyotchisi sifatidagi faoliyati uning “Mezon ul-avzon” nomli
nazariy risola bitganligi bilan bog‘liqki, biz bu risolaning nazariy ahamiyati, turkiy
aruzshunoslikdagi o‘rni haqida kitobimizning birinchi qismida ma’lumot berib o‘tganmiz.