Mavzu: hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishining asosiy yo'nalishlari reja

Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy xususiyatlari
Birinchi navbatda «hozirgi zamon» tushunchasiga aniqlik kiritish kerak. Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, XIX asr oxirlarida vujudga kelgan iqtisodiy g’oya, ta’limot va kontseptsiyalar hozirgi zamonniki deb tan olinadi.
Bu izohda mantiq bor, albatta, chunki o’sha davrda yuzaga kelgan iqtisodiy g’oyalar keyingi iqtisodiy qarashlar uchun tayanch, asos rolini o’ynaydi. Ammo bu izohning cheklanganligini ham aytish kerak, negaki XX asrning o’rtalari, ayniqsa ikkinchi Jahon urushidan keyin iqtisodiy ta’limotlar bir qancha yangi qarash, g’oya, kontseptsiya va nazariyalar bilan boyidi, ularni ham albatta «hozirgi zamon» iqtisodiy g’oyalariga kiritish tabiiydir, ammo ularning evolyutsiyasi ro’y bergan.
Shu erda shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, iqtisodiy ta’limotlarning paydo bo’lishi, shakllanishi va rivoji doimo tarixan dialektik ravishda ro’y bermoqda. Tarixning guvohlik berishicha, ma’lum davrda yuzaga kelgan u yoki bu ta’limot vaqt va sharoit taqozosi bilan doim evolyutsiyada, rivojlanishda bo’ladi. Masalan, XVIII asrning ikkinchi yarmida to’la shakllangan klassik iqtisodiy maktab bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlarini ta’riflab bergan, ammo bu maktabning asosiy qoidalari, umumiy yo’nalishi saqlangan holda, ularning amalda namoyon bo’lishi turli davr va davlatlarda nihoyatda xilma-xildir.
XX asrning 50-60- yillari, ayniqsa keyingi paytlarda jahondagi bir qancha avvaldan rivojlangan mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya, GFR, Frantsiya, Italiya, Kanada va boshqa Evropa Ittifoqi davlatlari...) qatoriga yangi-yangi davlatlar kelib qo’shilmoqda, ayniqsa Yaponiya, Turkiya va yangi industrial mamlakatlar (YaIM) «to’rt ajdaho»: Koreya Respublikasi, Tayvan, Singapur va Gonkong (Syangan) hamda shular rivojiga yaqinlashayotgan Malayziya, Filippin, Tailand kabi davlatlar soni ortib bormoqda.
Ilgarilari dam-badam bo’lib turadigan inqirozlar soni va ko’lami keskin kamaydi. Ammo yo’qolgan emas, bu nisbiyyutuqlar bir tomondan ilmiy texnika inqilobi natijalaridan omilkorlik bilan foydalanilganligi va ikkinchidan aholi ijtimoiy talablarini to’laroq qondirish bilan bog’liq bo’lgan ta’limotlar qo’llanilayotganligidir, oqibatda ko’pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik hukm surmoqda. Ammo kapitalizm yo’lini tanlab olgan, bozor iqtisodiyotidan foydalanayotgan yuzlab qoloq davlatlar borligini ham inkor etish mumkin emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning yana boshqa omillari ham bo’lsa kerakki (iqtisodiy kontseptsiya, siyosat...), ulardan samarali foydalanayotgan davlatlar (ularning soni 20-25 ta) jahon iqtisodiyotida yutuqlarga erishmoqdalar. Shu tajribani o’rganish va amaliyotda foydalanish hayotiy zaruriyatga aylandi.
Ko’rinib turibdiki, hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari tobora chuqurlashib, nazariy masalalar hayot bilan chambarchas bog’liq bo’lib bormoqda.
Xuddi shuningdek, iqtisodiyot fani uchun iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish, programmalashtirish va modellashtirish, elektron-hisob mashinalar, kompyuterlar, informatika va kibernetikadan foydalanish asosida keng shakllantirish iqtisodiy siyosat masalalariga tobora yaqinlashib bormoqda va hozirgi davr ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarida ularning ahamiyati keskin o’sib bormoqda, shunga oid iqtisodiy tadqiqot va ta’limotlar ham ko’payib bormoqda.
Biz yuqorida keltirgan iqtisodiy ta’limotlar doimo rivojlanishda bo’lib, ularning hech biri sof holda biror bir mamlakatda qo’llanilmaydi. Amaliyotda bu mavjud iqtisodiy ta’limotlar, ularning turli oqimlari, maktablarning qorishmalari qo’llaniladi.
Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining asosan uch yo’nalishini ajratish mumkin:
1. Neoklassik (yangi klassik).
2. Ijtimoiy-institutsional.
3. Keynschilik.
Iqtisodiyotda bir qancha ofatlar, xususan, ommaviy ishsizlik va inflyatsiya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda asosiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Qanday qilib aholoning mo’’tadil va to’la bandligini, real daromadlar O’sishini ta’minlash mumkin degan savollar hammani, iqtisodiyot fani noyondolarini ham qiziqtirib kelmoqda. Ayniqsa inqirozsiz iqtisodiy tsiklning sirlari nimani muhimdir.
Bu va boshqa masalalar bilan neoklassik sintez yo’nalishi shug’ullanib, unda klassik iqtisodiy ta’limot tomonidan ilgari aniqlangan haqiqat va qoidalar hozirgi davrdagi daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan sintez qilinadi. Bu sohada barakali ijod etgan P.Samuelson fikricha, «neoklassik sintez» - bu aslida hozirgi nekeyns va neoliberal qoida va «haqiqat» larning ilk neoklassik g’oyalar bilan, shuningdek klassik maktabning ayrim posto’latlari va avvalo hozirgi davridagi daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan birlashtirib qarashidir.
http://fayllar.org