Mavzu: pedagogik kasbiy kompetentligi va kreativlik fanining nazariy asoslari

-o‘z bilimlarini izchil boyitib boradi;
-yangi axborotlami o‘zlashtiradi;
-davr talablarini chuqur anglaydi;
-yangi bilimlami izlab topadi;
-ulami qayta ishlaydi va o‘z amaliy faoliyatida samarali qo‘llaydi.
Qobiliyat - bu kasbiy faoliyat shakllaridan biri bo‘lib, u ma’lum bir mavzudagi samarali faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim va tajribaning mavjudligini anglatadi. Maktabgacha ta’limdagi tarbiyachi bolalami kognitiv rivojlanishiga imkon beradigan quyidagi ijtimoiy va kasbiy kompetentsiyalarga ega bo‘lishi kerak:

1. 
   Ijtimoiy vakolatlarga ega jismoniy shaxslar o‘rtasida ma’lumot almashish, ulaming qiziqishlari va ehtiyojlarini bayon qilish, boshqa odamlarga nisbatan bag‘rikenglikning namoyon bo‘lishi va ulaming fikrlari, jamoada ishlash qobiliyati va hissiy barqarorlikka ega bo‘lgan boshqa odamlarga turli xil yordam berish qobiliyati kiradi;
   
2. 
   Kognitiv kompetentsiyalar ma’lumotni mustaqil ravishda qayta ishlash va tuzishda, yangi axborot manbalarini izlashda, o‘qish yoki ishlashga konsentratsiya qilishda, olingan bilim va ko‘nikmalardan foydalanish qobiliyatida namoyon boMadi.
   
3. 
   Operatsion kompetensiyalar - maqsad va ish tartibini belgilash, noaniqlik va noaniqlikka qarshi turish qobiliyati, qaror qabul qilish va amalga oshirish qobiliyati, ish natijalarini sarhisob qilish, ish vaqti jadvalini aniqlash;
   
4. 
   Maxsus kompetentsiyalarga muammoni hal qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, kasbiy faoliyatda faol bo‘lish, yangi vaziyatlarga moslashish, rejalami baholash va tuzatish, xatolami aniqlash va ulami yo‘q qilishning yetarli usullarini rejalashtirish usullari kiradi.
   

Kasbiy kompetentlik -mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliy faoliyatda yuqori darajada qo’lay olinishi.
Tarbiyachining kasbiy kompetensiyasi turlari quyidagilardan iborat:
1 .Kasbiy kompetensiya
2.Shaxsiy kompetensiya

3. 
   Umuminsoniy kompetensiya
   
4. 
   Madaniy kompetensiya
   
5. 
   Maxsus kompetensiya
   

Ijtimoiy kompetentlik — ijtimoiy munosabatiarda faollik ko‘rsatish, ko‘nikma, malakalarga egalik, kasbiy faoliyatda subyektlar bilan muloqotga kirisha olish.
Maxsus kompetentlik - kasbiy pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy pedagogik vazifalami oqilona hal qilish, faoliyatni natijalarini real baholash, bilimini izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, infarmatsion, kreativ, innavatsion va kommunikativ kompitentlik ko‘zga tashlanadi.
Psixologik kompetentlik - pedagogik jarayonda sog‘lom psixologik muhitni yarata olish, talabalar va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlami o‘z vaqtida anglay olish va bartaraf eta olish.
Shaxsiy kompetentlik - izchil ravishda kasbiy o‘sishga erishish, malaka va darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilib borish.
Texnologik kompetentlik - kasbiy pedagogik BKMni boyitadigan ilg‘or texnologiyalami o‘zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish.
Ekstremal kompetentlik - favqulodda vaziyatlarda pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to‘g‘ri harakatlanish malakasiga egalik.
Kasbiy pedagogik kompetentlik pedagogik voqealikni izchil idrok eta bilish va unda izchil harakat qila olish malakasini qamrab oladi. “Kompetentlik” va “kompetensiya” o‘zgaruvchan vaziyat va holatlarda barqaror natijaga erishishdir. Maktabgacha ta’lim tashkiiotida ta’limga kompetentlik bilan yondashish, tarbiyalanuvchilami turli ko‘nikmalarni egallash, kelajakda ijtimoiy, kasbiy va shaxsiy hayotlarida samarali harakat qilishga yo‘naltiradi. Kompetentlik tarbiyachining mavzuni mazmun jihatidan toia o‘zlashtirish, o‘rganish, mustahkamlash, qaytarish hamda mustaqil ish uchun materialni tanlashida, o‘zining dunyoqarashini kengaytirish uchun o‘zlashtiradigan bilimlar negizida ham namoyon bo‘ladi.
Kompetentlik tarbiyachi uchun о 4a muhim bo‘lgan uchta holat bilan bog‘langan zamonaviy pedagogik texnologiyalami egallashni taqazo etadi:
-odamlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishda, madaniy muloqotda bo‘lish;
-fan sohasi bo‘yicha axborotlami qabul qila bilish va uni o‘qitish mazmuniga moslab qayta ishlash va undan mustaqil tahsil olishda foydalana olish;
-o‘quv axborotlarini boshqalarga bera olish.
Kasbiy-pedagogik kompetentlik asosan to‘rtta komponenti bilan asoslanadi:
-shaxsga, insonga yo‘nalganlik;
-pedagogik voqealikni izchil idrok etish;
-fan sohasiga yo‘nalganlik
-pedagogik texnologiyalami egallash.
Pedagogning kasbiy kompetentligi kreativlik bilan xarakterlanadi. Kreativlik-bu kasbiy hayot usuli, ko‘p qirrali ta’Iim jarayoni va tizimining maqsadlari, mazmuni, texnologiyalari sathida yangi pedagogik yangilikni yaratish istagi va malakasidir. Kreativlik tarbiyachini innovatsion o‘zgarishlar oqimiga moslashib olishiga yordam beradi.
Zamonaviy tarbiyachida kasbiy kompetentlikni shakllantirishda bilim manbai sanalgan amaliyotning ahamiyati haqida so‘z yuritganda bilish jarayonining mohiyatini ham ta’kidlab o‘tish joiz.
Bilish-murakkab dialektik jarayon bo‘lib, jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga, so‘ngra amaliyotga o‘tish yo‘lidir. Obyektiv borliqni bilish uni sezishdan boshlanadi.
Sezish-ongning tashqi olam bilan bo‘ladigan aloqasidir. Sezish tevarak atrofdagi voqealik, narsa va hodisalaming sezgi organlariga ta’sir etuvchi ayrim sifat belgilaming ongda aks etishidir.
Idrok-sezish a’zolari orqali ongga ta’sir etib turgan narsa va hodisalaming unda yaxlit aks etishidir. Sezish va idrok asosida bilish jarayonida tasavvur ro‘y beradi. Tasavvur inson ongida uzoq muddat saqlanib qoladigan sezishlar va idrokning izidir. Bilish jarayonining eng yuqori bosqichida bilish muammosini to‘la hal etish uchun tafakkur yuzaga keladi.
Demak, bizga bilim amaliyotdan sezgi idrok, tasavvur va tafakkur asosida hosil bo‘lishi va yana amaliyotga qaytib borishida namoyon bo‘ladi.
Kasbiy kompetentlikni shakllantirishda tarbiyachining o‘quv adabiyotining shakllari va turlari haqida tasavvurlarga ega bo‘lishlari ham talab etiladi.
O‘quv adabiyotlari-muayyan ta’lim turi o‘quv rejasida qayd etilgan fanlar bo‘yicha tegishli o‘quv dasturlari asosida zarur bilimlar majmuasi keltirilgan, o‘zlashtirish uslublari va didaktikasi yoritilgan manba.
Kasbiy kompetentlikka ega bo‘iishda o‘z ustida ishlash va o‘z o‘zini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. 0‘z o‘zini rivojlantirish vazifalari o‘z-o‘zini tahlil qilish va o‘z o‘zini baholash orqali aniqlanadi. Tarbiyachi o‘z ustida ishlashi bir necha bosqichda kechadi. Ular:
1.O‘z faoliyatini tahlil qilish asosida yutuq va kamchiliklami aniqlash;

2. 
   Yutuqlarini boyitish va kamchiliklarini bartaraf etish;
   
3. 
   Amaliy harakatlami samarali tashkil etish yo‘llarini izlash;
   
4. 
   Xato va kamchiliklami takrorlamaslikka intilish;
   
5. 
   Qabul qilingan qaroming izchil bajarilishini doimiy nazorat qilib borish.
   

Ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilsak, “maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyachilarining kasbiy kompetentsiyasi” ning yetarli darajada rivojlanmaganligi ni aytib o‘tishimiz mumkin. So‘nggi yillarda “kompetensiya”, “kompetentlik” tushunchalari faol o‘zlashtirilmoqda (V.I.Baydenko, A.S.Belkin, S.A.Drujilov, E.F.Zeer, O.E.Lebedev, V.G.Pishchulin, I.P.Smirnov, E.V.Tkachenko, S.B.Shishov va boshqalar).
“Kasbiy kompetensiya” tushunchasining mohiyatini tahlil qilish, uni tarbiyachining kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish va maktabgacha ta’lim tizimida shaxsni rivojlantirish bilan bogiiq maqsadlarga erishish qobiliyatini aks ettiradigan bilim, tajriba va kasbiy ahamiyatga ega shaxsiy fazilatlar integratsiyasi sifatida taqdim etishga imkon beradi va bu kasbiy faoliyat sub’ekti ma’lum darajadagi professionallikka erishgan taqdirda mumkin. Psixologiya va akmeologiyadagi kasbiylik - bu kasbiy faoliyat vazifalarini bajarishga tayyorlikning yuqori darajasi, mehnat predmetining sifat xarakteristikasi, yuqori kasbiy malakalar va malakalami, turli xil samarali kasbiy mahorat va ko‘nikmalami aks ettiruvchi, shu jumladan ijodiy yechimlar, zamonaviy algoritm va yechimlarga egalik qobiliyatlarini aks ettiradigan yuqori va barqaror mahsuldorlikka ega faoliyatni amalga oshirishga imkon beradigan professional vazifalar.
Shu bilan birga, shaxsning kasbiy mahorati ham ajralib turadi, bu shuningdek mehnat predmetining yuqori darajadagi kasbiy muhim yoki shaxsiy va ishbilarmonlik fazilatlarini, kasbiy mahoratini, ijodkorligini, intilishning yetarli darajasini, shaxsning progressiv rivojlanishiga qaratilgan motivatsion sohasini va qiymat yo‘nalishlarini aks ettiruvchi sifat ko‘rsatkichi sifatida tushuniladi.
Ma’lumki, mutaxassisning faoliyati va shaxsiyatining kasbiy mahorati muntazam ravishda malaka oshirish, ijodiy faollikni namoyon etish, ijtimoiy ishlab chiqarish va madaniyatning o‘sib borayotgan talablariga unumli javob berish, o‘z ishi va o‘z shaxsiyati natijalarini yaxshilashga bo‘lgan ehtiyoj va istakda namoyon bo‘ladi. Bunday holda, biz nafaqat kasbiy faoliyat sub’ektining kasbiy kompetensiyasi, balki umuman uning shaxsdan kompetensiyasi haqida ham gaplashishimiz mumkin, bu umuman olganda “insondan shaxsga” kasblar tizimi va, xususan, o‘qitish uchun muhimdir.
Maktabgacha ta'lim tizimidagi doimiy yangilanishlar jamiyat va umuman ta’lim tizimining rivojlanishiga mos keladigan o‘zgarishlaming ob’ektiv ehtiyojidan kelib chiqadi. Bunday o‘zgarishlaming asosiy mexanizmi - bu maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatidagi sifatli o‘zgarishlarga hissa qo‘shadigan, kasbiy vakolatlami oshirish uchun yangi texnologiyalami izlash va rivojlantirishdir.
Shunday qilib, biz quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:
Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachining kasbiy kompetentsiyasini fundamental ilmiy ta’lim va o‘qitishga hissiy- qiymat munosabati asosida ish talablari bilan belgilanadigan kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish qobiliyati deb ta’riflash mumkin. Bu kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan munosabat va shaxsiy fazilatlami, nazariy bilimlami, kasbiy mahorat va ko‘nikmalami egallashni o‘z ichiga oladi.

1. 
   Kasbiy vakolatlami rivojlantirish bo‘yicha tarbiyachilar bilan ishlash pedagogik xodimlaming barqaror ishlashini, bolalami har tomonlama rivojlantirish va tarbiyalashni, dasturiy materialni yosh va individual xususiyatlariga mos ravishda sifatli o‘zlashtirishni, shuningdek, maktabgacha ta’lim muassasalarining o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, maktabgacha ta’lim muassasalari metodik birlashmalarda faol ishtirok etadilar, har bir tarbiyachi bolalar bilan ishlashda o‘zlarining ijodiy qobiliyatlarini amalga oshirishi mumkin.