Mavzu: shaxslararo muloqotda perseptiv mexanizmlar

Guruhiy dinamika. Odatda har qanday guruh ichida shunday kuchlar mavjudki, ular jamoa faoliyati samaradorligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Mana shunday kuchlar yiѓindisi va uning ta’sirida guruh ichidagi muhitning o‘zgarib borishi, guruhiy dinamika deb ataladi. Guruhiy dinamikaga oid jarayonlarni eksperimental ravishda o‘rgangan psixolog Kurt Levin bo‘lib, uning fikriga ko‘ra, guruh o‘z amaliyoti davomida qator o‘zgarishlar va rivojlanish bosqichlarini boshdan kechiradi. Bu o‘zgarishlarni yuzaga keltiruvchi omillar esa guruh ichidagi turli jarayonlar va ularning mutanosib tarzdagi o‘zaro munosabatidir.
Guruhiy dinamika guruh ichida yashayotgan kuchlarning o‘zaro ta’siri deb tushunilishi mumkin. Har qanday guruhda ikki asosiy kuch mavjud:
1) shu guruh oldiga qo‘yilgan maqsad va 2) shu guruh a’zolarining ehtiyojlari. Har qanday guruhiy dinamikaning asosida mana shu ikki omil o‘rtasidagi o‘zaro munosabat yotadi.
Guruhning maqsadi, mazkur guruh a’zolari ehtiyojiga mos kelmasligi ham mumkin. Aynan shu holat guruhiy dinamikaniing manbai hisoblanadi.
Guruhiy dinamika faqat shu guruh ichidagi hodisalar bilan cheklanib qolmaydi. Guruhiy dinamikaga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi – ijtimoiy, iqtisodiy omillarni ham sanab o‘tish joiz. Aslida bu omillar guruhiy jarayonlarni, ya’ni muqarrar o‘zgarishlarni sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkin. Bu omillarga qarshi tura olish ma’lum ma’noda guruh a’zolariga va tabiiyki, rahbarga boѓliq. Guruhiy hodisa muqarrarligini anglash, unga ta’sir etuvchi omillarni bir-biridan farqlash, guruhiy jarayonni kerakli yo‘nalishda olib borish, ya’ni uni boshqarish imkoniyatini beradi.
Guruhiy dinamika – guruh a’zolari o‘rtasida o‘zaro idrok, his-tuyѓu va muloqot jarayonining ma’lum tartibda rivojlanishidir. Rahbarning guruhiy dinamikaga oid hodisalarni bilishi, ularni boshqarish va maqbul yo‘lga yo‘naltirish imkonini beradi. Natijada jamoa oldidagi vazifalar yanada samarali bajarilishiga qulaylik tuѓdiradi.
Quyida guruhiy dinamikani tashkil etuvchi asosiy hodisalarga to‘xtalib o‘tamiz. Bu ro‘yxatdagi birlamchi tushuncha guruh maqsadi bo‘lib, odatda har qanday jamoa faoliyati biron-bir maqsadga yo‘naladi. Taniqli olim R. Shindler guruhdagi xodimlar mavqeidan kelib chiquvchi rollarni ifodalab, ularga quyidagicha izoh berib o‘tadi:

• 
  Alfa – guruh yetakchisi, o‘zgalarni faollikka va maqsad sari undaydi, ularga ishonch va qat’iylik baxsh etadi.
  
• 
  Beta – guruhdagi ikkinchi shaxs – ekspert, ya’ni guruh baholovchisi, sovuqqon, mulohazali, alfaga nisbatan tadbirli, guruhga xos norma va qoidalar himoyachisi.
  
• 
  Gamma – passiv moslashuvchi, o‘zini oshkora qilmaslikka urinadi. Bunday odamlar odatda to‘rt toifaga bo‘linadi: 1) alfaga sodiq va unga hamsoya shaxs; 2) loqayd xodim, bundaylar alfa uchun qulay kimsa; 3) o‘z mavqeidan norozi, ammo bo‘ysunishga majbur; 4) o‘z fikriga ega, lekin rahbarga til tekizmasdan guruhdagi mavjud tartibni tanqid ostiga oluvchi shaxs.
  
• 
  Omega – guruh nafrati va noroziligi qaratilgan xodim.
  
• 
  R – muxolif, alfaga qarshi chiquvchi xodim
  

Odatda ushbu sanab o‘tilgan rollarni deyarli har bir guruhda uchratish mumkin. Agar guruh a’zolari ko‘pchilikni tashkil etmasa, ba’zida xodimning o‘zi ham bir necha rolni ijro etishi mumkin, ammo oqibatda guruhda anchagina zo‘riqish holati kuzatiladi.
Guruhning samarali faoliyati uchun zarur rollar tasnifi va ularni shakllantirish tadbirlari haqida «komandalar»ga baѓishlangan bo‘limda batafsil ma’lumot beramiz.
Guruh a’zolari o‘z rollarini qanchalik sidqidildan bajarishlari, jamoadagi ijtimoiy nazoratga ham boѓliqdir. Ijtimoiy nazoratning samarasi va mezonlari ushbu guruhda qabul qilingan normalardan kelib chiqadi.
Guruhiy dinamika ta’rifini yaratuvchi tushunchalardan yana biri - jamoadagi liderlik hodisasidir. Ayni paytda liderlik ikki ma’noda talqin etiladi. Birinchidan, guruh tuzilmasidagi liderning holati va uning guruhiy jarayonlarga ta’siri bo‘lsa, ikkinchidan, lider shaxsi, uning boshqaruv vazifalarini yechishdagi o‘rni va tashkilot maqsadiga erishishda o‘z bo‘yniga oladigan mas’uliyatdir. Birinchi ma’no ko‘proq guruhiy jarayonlarga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchisi umumpsixologik, shaxsga oid mazmunni kasb etadi.
Jamoa vazifalarining bajarilish muvaffaqiyati ko‘p jihatdan, guruh a’zolarining o‘zaro yakdillligiga, ahillik va birdamligiga boѓliq. Ushbu shart samarali faoliyat ko‘rsatuvchi komandalarning xarakterini belgilaydi. Shu munosabat bilan rahbar jamoa a’zolarini o‘zaro ahillikka, ularda sheriklik hissini uyѓotishga intilishi lozim. Guruhiy dinamikani ta’riflovchi jihatlardan yana biri, guruhning rivojlanish bosqichlaridan kelib chiqadi.
Guruhlardagi o‘zaro munosabatlar yuqoridan pastga yoki aksincha bo‘lib,guruh a’zolarining konkret mavqelari, boshliq bilan bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Bu borada “lider” va “boshliq” tushunchalari o‘rtasidagi farqlar haqida gapirish lozim. B.D.Parigin bu ikki tushunchani farqlab shunday yozadi:
1) lider asosan guruhdagi shaxslararo munosabatlarni boshqarsa, rahbar – shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi;
2) liderlik kichik guruhlargagina xos bo‘lgan hodisa bo‘lsa, rahbarlikning haq-huquqlari katta guruhlar doirasida ham sodir bo‘lishi, amalga oshirilishi mumkin;
3) agar liderlik stixiyali, betartib jarayon bo‘lsa, rahbarlik maqsadga qaratilgan jamiyatda ishlab chiqilgan normalar tartiblar asosida saylovlar oqibatida sodir bo‘ladigan hodisadir;
4) liderlik rahbarlikka nisbatan vaqtinchalik hodisa bo‘lib guruh a’zolaring kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yo‘nalishiga qarab, uzoqroq muddatda yoki qiqa muddatda ro‘y beradi.
5) rahbarning liderdan farqi yana shundaki, u liderda yo‘q bo‘lgan jazolash va rag‘batlantirish tizimiga ega bo‘lib, shu asosda xodimlariga o‘z ta’sirini o‘tkazish mumkin;
6) lider guruhda u yoki bu qarorlar, ko‘rsatmalar tashabbuslarni o‘z ixtiyoricha bevosita chiqarishi mumkin, rahbarda esa bu yo‘nalishda ko‘plab ko‘rsatmalar, rejalar, normalar, buyruqlar mavjudki, rahbar ular doirasidan chiqib ketishi, o‘zboshimchalik qilishi qiyin.
7) liderning faoliyati faqat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kengroq ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bo‘lganligi uchun, uning vakolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortiqdir.
Lider hech qachon yolg‘iz bo‘lmaydi, u doimo guruh a’zolari davrasida qaraladi, shu guruh a’zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lider shu guruh a’zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, qiziqishlari va hokazolarini hammadan yaxshi biladi, ularning ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf doirasida qaraladigan bo‘lsa, turli xil lider borligini aniqlash mumkin. Masalan, guruh a’zolari ichida eng bilag‘oni, aql o‘rgatuvchi, topqir intellektual lider, bolalar ichida hazilkash, dilgir, xushchaqchaq, ko‘ngil so‘rovchi, o‘zgalarni tushuna oladigan – emotsional lider, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil, qat’iyatli, irodali – irodaviy liderlar bo‘lishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga ko‘ra paydo bo‘ladilar hamda bolalar ongida o‘z sifatlariga ko‘ra obro‘ qozonadilar. Lider sifatlari ichida yaxshi va yomonlar ham bo‘lishi mumkin, lekin guruh liderga erishganda, uni ibrat sifatida tanqidsiz qabul qiladi va shuning uchun ham barcha ishlariga ergashib, ko‘rsatmalariga amal qiladi. Maktabda bolalar ichida xulqi maktab normalariga to‘g‘ri kelmaydigan liderlarning borligi, ular ma’lum guruh ichida so‘zsiz obro‘ga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi. Masalan, lider “ketdik” deb ko‘rsatma bersa, unga ergashganlarning darsni ham tashlab keta olishi shu bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham sinf rahbari o‘z sinfidagi rasmiy liderlar bilan ishlash bilan cheklanmaydi, balki norasmiy liderlarni ham aniqlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. To‘g‘ri, ba’zi hollarida rasmiy va norasmiy lider bir shaxs bo‘lishi mumkin. Bu juda qulay, lekin liderlik vaziyatga bog‘liq bo‘lgani uchun ham ularning o‘zgarib turishini hisobga oladigan bo‘lsak, o‘qituvchining boshqarish mahorati yoki sa’ati uning norasmiy liderlar bilan samarali ishlash usulidir.
Shunday qilib, har qanday lider obro‘ga ega. Obro‘lilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshqa shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta’sir ko‘rsata olish qobiliyatiga egadir. Norasmiy obro‘lilik, ya’ni shaxslararo munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obro‘ samaralidir. Odamlar ko‘ngliga yo‘l topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga o‘xshashlar obro‘ orttirish me’zonlaridandir.
Jarayonlar
Guruh aʼzolari oʻzaro taʼsir oʻtkazganligi va bir-biriga taʼsir qilganligi sababli, guruhda uni shaxslarning umumiyligidan ajratib turadigan jarayonlar paydo boʻladi. Bu jarayonlar orasida :
qiziqish kichik guruhlarini shakllantirish;
yetakchilarning paydo boʻlishi va ularning soyada yoʻqolishi;
guruh qarorlarini qabul qilish;
guruhdagi birdamlik va nizolar;
guruh aʼzolarining rollarini oʻzgartirish;
xulq-atvorga taʼsir qilish;
bogʻlanish zarurati;
guruhning ajralishi.
Guruhlarning shakllanishi sabablari
Kichik guruhlarning ikki turi mavjud: rasmiy va norasmiy. Ularning shakllanishi sabablari boshqacha. Rasmiy guruhlar retseptlar tizimini, rollar va maqomlarni taqsimlashni, hatto guruh maqsadlarini belgilashni belgilovchi tashqi omillar taʼsiri ostida shakllanadi. Tashqi omillar psixologik mexanizmlar emas[1].
Norasmiy guruhning asosi — bu shaxsning guruhga tegishli boʻlish istagi. Bu, birinchi navbatda, insonning muloqotga boʻlgan ehtiyojidan kelib chiqadi va kichik guruh uni qondirish uchun muhitga aylanadi. Muloqotga boʻlgan ehtiyojni qondirish mumkin boʻlgan manbalar orasida amerikalik psixolog M. Shou, shuningdek, shaxslararo jalb qilish va guruhga aʼzolikni nazarda tutadi, ikkinchisini affiliativ ehtiyojni qondirish imkoniyati — guruhga tegishli boʻlish va boshqalar bilan birga boʻlish zarurati deb hisoblaydi[1].
Guruh dinamikasi mexanizmlari
Guruh dinamikasi mexanizmlari — bu guruhning shakllanishi sodir boʻladigan jarayonlar.
Guruh ichidagi qarama-qarshiliklarni hal qilish. Guruhning barcha aʼzolari uchun bir xil boʻladigan „guruh meʼyorlari“ ni ishlab chiqish uchun guruh maʼlum miqdordagi konfliktlardan oʻtishi kerak. Mojarolarni bartaraf etish guruh tuzilmasini barqarorlashtirishga olib keladi[1]. Guruh ichidagi qarama-qarshiliklarning bir nechta turlari mavjud:
guruhning ortib borayotgan salohiyati va uning hozirgi faoliyati oʻrtasidagi ziddiyat
shaxsning oʻzini oʻzi anglash va oʻzini oʻzi tasdiqlash istagi ortib borayotganligi va shu bilan birga shaxsni guruh tarkibiga kiritish, uni guruh bilan birlashtirish tendentsiyalari oʻrtasidagi qarama-qarshilik.
Rahbarning harakatlarining guruhning boshqa aʼzolari undan kutgan narsaga mos kelmasligidan kelib chiqadigan qarama-qarshilik[1].
"Idiosinkratik kredit" — guruh „guruh meʼyorlari“ doirasidan tashqariga chiqadigan xatti-harakatlar huquqini guruhning yuqori maqomli aʼzosiga beradi (qanchalik koʻp imtiyozlar boʻlsa, oʻtmishda guruh maqsadlariga erishishdagi hissasi shunchalik yuqori boʻladi). Idiosinkratik kredit guruh hayotiga innovatsiyalarni kiritadi, bu guruhning rivojlanishning yangi darajasiga oʻtishini ragʻbatlantiradi. Aynan shuning uchun ham idiosinkratik kredit guruhning rivojlanish mexanizmi hisoblanadi[1].
Psixologik almashinuv — guruh aʼzosiga uning hayotiga yuqori hissa qoʻshishi uchun yuqori psixologik maqom beradi[2]. Psixologik almashinuvning ikki darajasi mavjud: diadik daraja guruh rivojlanishining dastlabki bosqichlarida koʻproq xarakterlidir, lekin u hali yaxlit shakllanmagan. Ayirboshlash guruhning istalgan ikki aʼzosi oʻrtasida amalga oshiriladi va oxir-oqibat dyadlar toʻplami doirasida amalga oshiriladi. Bunday almashinuv natijasi bir-biriga maʼlum bir maqomning berilishidir[1]. Haqiqiy guruh darajasi allaqachon tashkil etilgan guruhga xosdir. Psixologik almashinuv dyadlar doirasidan tashqariga chiqadi: almashinuv ishtirokchilaridan biri guruh hayotiga qoʻshgan qimmatli hissasiga qarab oʻz aʼzolarining mavqeini belgilaydigan agregat kollektiv sub’ekt sifatida harakat qiladigan guruhdir[1].
Kichik guruhning rivojlanish bosqichlari
Guruhning shakllanishi — bu guruh dinamikasi bilan bogʻliq boʻlgan jarayon boʻlib, bosqichlarni oʻzgartirish orqali guruhning bosqichma-bosqich rivojlanishidan iborat. Bosqichlarning oʻzgarishini koʻrsatadigan modellardan biri B. Takmena modelidir. . Ushbu model keng tarqalgan, chunki Takman guruh hayotining ikkita sohasini ajratib turadi: biznes (guruh muammolarini hal qilishga bagʻishlangan instrumental) va hissiy (ekspressiv, shaxslararo munosabatlarga qaratilgan). Har bir soha uchun oʻz modellari yaratilgan[1].
Shaxslararo faoliyat sohasida quyidagilar kiradi: [1]"sinov va qaramlik" bosqichi — yoʻnaltirilgan xatti-harakatlar va guruh aʼzolari tomonidan oʻzaro maqbul xatti-harakatlarni izlash;
"ichki mojaro" bosqichi - guruhdagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi;
"guruhning birlashishini rivojlantirish" bosqichi — nizolarni hal qilish orqali birdamlikni oshirish;
"funktsional-rol korrelyatsiyasi" bosqichi - rol tuzilmalarini shakllantirish.
Biznes sohasida B. Takmanning quyidagilarni belgilaydi: [1]
"topshiriqda yoʻnaltirish" bosqichi - guruh aʼzolari tomonidan muammoni hal qilish uchun eng yaxshi imkoniyatni izlash;
"topshiriq talablariga hissiy munosabat" bosqichi — shaxsiy manfaatlarning topshiriqni bajarish uchun zarur boʻlgan shartlarga mos kelmasligi sababli guruh aʼzolarining qarshilik koʻrsatishi;
"tegishli talqinlarning ochiq almashinuvi" bosqichi — guruh aʼzolari oʻrtasida axborot almashinuvi;
"qaror qabul qilish" bosqichi — muammoni hal qilish uchun konstruktiv urinishlar.
Yetakchilik
Rahbar (Yetakchi) kichik guruhning shunday aʼzosi boʻlib, u muayyan muammoni hal qilishda guruhni tashkil qilish uchun guruh aʼzolarining oʻzaro taʼsiri natijasida tayinlanadi. Yetakchilik sof guruh hodisasi boʻlib, uni bir shaxs doirasida amalga oshirib boʻlmaydi. Shuning uchun bu hodisa dinamik jarayonlarga tegishli[3].
Rahbarning guruh muammolarini hal qilishda faollik darajasi aniqroq. Rahbar maʼlum bir vaqtning oʻzida muayyan funktsiyalarni bajaradi. Guruhning qolgan aʼzolari unga ushbu funktsiyalarni bajarish huquqini qabul qiladilar. Munosabatlar shunday qurilganki, rahbar yetakchi boʻladi, qolganlari esa unga ergashadilar. Ammo bu munosabatlar assimetrik boʻlishi mumkin: rahbarning intilishlari darajasi boshqalarning uning etakchi rolini qabul qilishga tayyorligidan ancha yuqori boʻlishi mumkin[3].
Guruh qarorlarini qabul qilish jarayoni
Guruh qarori — bu guruh aʼzolarining ular oldida turgan muammoni hal qilishlari. Rahbarning vazifasi guruh qarorini qabul qilish uchun guruhni tashkil etish jarayonini oʻz ichiga oladi, bu juda qiyin vazifadir. Koʻp hollarda guruh qarori individual qarorga qaraganda samaraliroq ekanligi haqida koʻplab dalillar va tasdiqlar mavjud. Guruh qarorlarini qabul qilishning eng keng tarqalgan shakli bu guruh muhokamasi. Guruh muhokamasining alohida holati bu aqliy hujumdir [3].
Guruhning birlashishi
Uygʻunlik — bu guruhning umumiylik darajasini, birligini, shaxslararo munosabatlarning barqarorligini, guruhning oʻz aʼzolari uchun hissiy jozibadorlik darajasini tavsiflovchi dinamik xarakteristikasi. Guruhning birlashishi turli xil psixologik yoʻnalishlarda keng oʻrganilgan. Avvalo, ushbu hodisani oʻrganish guruhni birinchi navbatda hissiy asosga asoslangan shaxslararo munosabatlar tizimi sifatida tushunishga asoslanadi[2].