M.Ö Yy. Bati anadolu ion yapilarinda çati mimariSİ hazirlayan öğül Emre ÖNCÜ

IV.M.Ö.4.YY.BATI ANADOLU ION YAPILARINDA

ÇATI MİMARİSİ

IV.I.M.Ö.4.yy. Batı Anadolu Siyasal Tarihi ve Ionia Rönesansı

Peloponessos Savaşı’ nın onuncu yılında (M.Ö.421) Athina’ nın üstünlüğü altında imzalanan “Nikias Barışı”³⁹⁴ sonrasındaki yaklaşık on yıllık dönemde, Batı Anadolu’ da Spartalılar, Athinalar, Persliler arasında kimi zaman müttefik kimi zaman düşmanlık ilişkileri şeklinde seyreden yoğun bir kargaşa dönemi yaşanmıştır³⁹⁵. M.Ö.407 yılında Batı Anadolu’ ya Pers başkomutanı olarak atanan Genç Kyros³⁹⁶ ise bölgenin M.Ö.4.yy. siyasal tarihinin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır.

Genç Kyros’ un başkomutan olarak Anadolu’ ya geldiği yıllarda, Sardeis satrapı Tissaphernes ve Daskyleion satrapı Pharnabazos sayesinde oldukça uzun süren Peloponessos Savaşı, Batı Anadolu kıyılarında da tüm şiddetiyle sürmektedir³⁹⁷.

Pers Kralı Dareios II M.Ö.404 yılında öldüğünde, yerine Artaxerxes II geçer³⁹⁸. Kyros ise kardeşi Artaxerxes II’ yi tahttan indirerek Pers kralı olabilmek için, Batı Anadolu’ daki başkomutanlığı sırasında büyük bir ordu toplamaya başlamıştır³⁹⁹. Bu orduya uzun süredir Persler’ in müttefiki olarak Athina’ ya karşı mücadele veren Sparta birlikleri de katılır⁴⁰⁰. M.Ö.401 yılında Babil’ in 90 km. kadar kuzeyinde Kynaxa yakınlarında Kyros ile Artaxerxes orduları arasında yaşanan savaştan Kyros’ un güçleri galip çıkar⁴⁰¹. Ancak Kyros’ un ölümü nedeniyle ordu dağılır ve uzun bir mücadele döneminden sonra, ordunun Yunan kökenli askerlerinin bir bölümü Batı Anadolu’ ya ulaşabilir⁴⁰².

M.Ö.400 yılında Kyros’ un ölümünden sonra Artaxerxes, kardeşiyle mücadelesinde büyük yararlıklar gösteren Tissaphernes’ i Sardeis satrapı olarak atar. Tissaphernes Artaxerxes aleyhine hareket eden Ion şehirlerini cezalandırmak amacıyla ağır vergiler toplamaya başlar⁴⁰³. Bunun üzerine Ion kentleri Sparta’ dan yardım isterler ve gerekli desteği alırlar. Bunun yanında Kyros’ un ordusuna katılmış olan Yunan kökenli askerlerin Batı Anadolu’ ya dönebilenleri de Ion-Sparta müttefik güçlerine katılır⁴⁰⁴. Bunu takip eden dönemde Sparta’ lı Darkylidas ile Pers başkomutanı seviyesine ulaşan Tissaphernes arasında yaklaşık dört yıl süren ve Batı Anadolu’ daki kargaşa ortamının devam etmesine neden olan mücadele dönemi yaşanmıştır⁴⁰⁵. M.Ö.396’ da Sparta’ lılar güçlü bir orduyla Batı Anadolu’ ya geçerler⁴⁰⁶. Sparta ordusunun başındaki Agesilaos, Tissaphernes’ i M.Ö.395 yılında yenerek, Batı Anadolu’ daki Sparta egemenliğini güçlendirir⁴⁰⁷.

M.Ö.387/386 yılına kadar tüm hızıyla devam eden Batı Anadolu kargaşa dönemi, “Kral Barışı”⁴⁰⁸ ile, iç savaşlardan bunalan Batı Anadolu kentlerinin kısmen de olsa rahatlamalarına neden olmuştur.

“II.Attika-Delos Birliği” M.Ö.378 yılında ikinci kez kurulduğunda, Batı Anadolu, Kıta Yunanistan ve Adalar’ dan 75 kent konfederasyona üye olmuştur⁴⁰⁹. Kurulan yeni birlik ilki kadar etkili olmasa da, Athina’ nın birlik gücünü keyfi kullanım haklarının ortadan kaldırılmış olması ve demokratik bir yönetim sisteminin geliştirilmesiyle yararlı görülebilir⁴¹⁰. II. Attika-Delos Birliği Pers Krallığı’ na karşı oldukça hassas bir politika izlemiştir ve Batı Anadolu kentleri kısmi özgürlükler kazanabilmişlerdir⁴¹¹.

II. Attika-Delos Deniz Birliği M.Ö.338 yılında Makedonya kralı Philip’ in “Damades Barışı” ile resmi olarak son bulmuştur⁴¹². Ancak birlik zaten M.Ö.357 yılında, Maussollos’ un kışkırtmaları sonucu konfederasyondan ayrılan Khios, Byzantion ve Rhodos gibi güçlü üyelerinin yokluğuyla, M.Ö.4.yy. ikinci yarısında, büyük çoğunlukla formalite dışında bir işleve sahip olamamıştır⁴¹³.

Bu gelişmeler yanında M.Ö.362 yılında, Artaxerxes II’ nin krallığı döneminde, Batı Anadolu’ da kargaşa ve isyanlar yoğun olarak yaşanmakta ve Anadolu’ daki Akhaemenid yöneticilerin bir kısmı krala karşı savaş hazırlıklarında bulunmaktaydı⁴¹⁴. Bunun yanında M.Ö.378 yılında Paphlagonia isyanını bastırmak üzere, Artaxerxes tarafından özel orduların komutanlığına getirilen Datames, elde ettiği zaferler sonucu tüm Kapadokia bölgesinde bağımsız bir kral gibi hareket etmeye başlamış ve birkaç Pers yöneticisi de, özellikle Ariobarzanes⁴¹⁵, Datames’ in Büyük Kral’ a karşı isyanına destek vermişlerdir. Çok organize olmamasına karşın bu hareket kısa bir sürede tüm Anadolu’ ya yayılmıştır. Sonuçta “Satrap İsyanı” olarak nitelenen bu kral aleyhtarı hareket M.Ö.360 yılında Datames’ in öldürülmesi ile son bulmuştur⁴¹⁶. İsyana destek veren bütün yöneticiler cezalandırılırken, Maussollos isyana açıkça destek vermediği ve Spartalı Agesilaos ile yakın dost olması neticesinde⁴¹⁷ isyan süresince Sparta’ lılar ile birlikte Pers kralına destek vermiş izlenimi yaratması sonucunda herhangi bir zarar görmemiştir⁴¹⁸.

M.Ö.4.yy. ortasından itibaren Pers krallığı çöküş sürecine girmiş ve bu nedenle Anadolu’ daki etkinliğini de büyük oranda yitirmiştir. İskender’ in M.Ö.334 yılında Anadolu’ ya girmesi ve Granikos’ ta Pers ordusunu yenilgiye uğratması sonucu Batı Anadolu’ daki Pers hakimiyeti tümüyle son bulur⁴¹⁹. Aynı zamanda İskender’ in Batı Anadolu kentlerini özgür ve kendi yönetim haklarına sahip kılması neticesinde, tüm Batı Anadolu’ da yaklaşık iki yüzyıldır sürmekte olan kargaşa dönemi sona ermiş ve siyasal-ekonomik dengeler olumlu çizgide gelişmeye başlamıştır⁴²⁰.

M.Ö.392 yılında Hekatomnos’ un Karia satrapı olmasından sonra, bölgede büyük güç ve etkileyici bir prestij kazanan Hekatomnos Sülalesi yöneticileri, Pers Devleti ile her zaman iyi ilişkiler içinde olması nedeniyle satraplık bölgelerinde özgürce hareket edebilmişlerdir. Bu nedenle, M.Ö.4.yy. boyunca tüm Batı Anadolu’ da yaşanan savaş ve siyasal kargaşa nedeniyle duraksayan kültürel etkinlikler, Karia’ da Hekatomnid dönem boyunca devamlılığını yitirmeden sürdürülebilmiştir.

Karia, Ionia’ dan farklı olarak, büyük polisler yerine daha küçük ölçekli, kasaba niteliğinde yerleşimlere sahiptir. Bölgenin Deniz Kavimleri göçü sonrası yerleşimcileri olan Dorlar ile birlikte, yerli halk olarak nitelenebilecek Lelegler’ in de yaşam sürmesi nedeniyle etnik bir birlikten söz etmek zordur⁴²¹. Ancak M.Ö. 377 yılında babası Hekatomnos yerine tahtta geçen Maussollos, Hellenizm kültürünü tüm Karia bölgesine yayarak ortak bir kimlik oluşturmak çabasıyla, başkenti Mylasa’ dan Halikarnassos’ a taşımış ve böylelikle Halikarnassos’ un bir liman kenti olmasıyla hem ticari hem de kültürel etki alanını genişleterek, bir taraftan Hellen etkilerinin bölgeye girişini hızlandırmış, bir taraftan da ekonomik güç elde ederek bu amaç doğrultusunda mimari faaliyetlere hız verebilmiştir⁴²².

Maussollos’ un ekonomik alanda elde ettiği başarılar sonucu, Halikarnassos’u önemli bir merkez yapmak adına giriştiği mimari faaliyetler ile Karia’ da Hellenizm kültürünü yayma çabasının bir sonucu olarak düşünülebilecek kültürel politikası Halikarnassos Maussolleionu üzerinden değerlendirildiğinde önemli bir stratejik düşüncenin uygulanmaya çalışıldığı daha net anlaşılmaktadır. M.Ö.4.yy.’ da tanrılara geleneksel tapınımların devam etmesine karşın ortaya çıkan kuşkucu yaklaşım, kent kurucusu kahramanlara tanrı kimliğiyle tapınımı yaygınlaştırmıştır⁴²³. Kent kurucusu kültüyle ilişkili görülebilecek, Maussollos’ un Halikarnassos’ taki kahraman-tanrı kimliği, kent kurucularının kent ticaret meydanında yapılan mezarlarıyla özdeşleştirilerek, Halikarnassos Maussolleionu ile desteklenebilir⁴²⁴. Maussollos’ un egemenliğini güçlendirmek üzere, eski bir geleneği modernize ederek uygulamaya çalıştığı “kent kurucusu kahraman kültü”, muhtemelen İskender tarafından da benzer şekliyle uygulanmıştır⁴²⁵.

Maussollos döneminde ekonomik refahın yükselmesi ve bunun ardılları döneminde de devam ettirilebilmesi, Karia’ da kültürel hareketliliğin artmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda ise “Ionia Rönesansı” olarak adlandırılan ve özellikle mimari faaliyetler alanındaki gelişmelerin hızlandığı bir dönem başlamıştır⁴²⁶. Maussollos’ un ekonomik gücünü, bölgedeki gönencini arttırabilmek adına kullanması amacıyla başlattığı mimari yapılanma politikası, Perikles’ in Athina Akropolis’ i mimari faaliyetleriyle benzer düşünülebilir⁴²⁷. Nitekim Karia’ nın M.Ö.4.yy.’ daki yükselişi ekonomik, politik ve dış siyasette izlenen akıllı yönetim sistemiyle ilişkilidir ve tüm Karia’ nın yükselişi yanında Lykia’ da ve Ionia’ nın güneyinde yaşanan benzer gelişmelerin öncelikli nedeni olmuştur. Karia’ da Halikarnassos, Labraunda, Amyzon, Kaunos gibi merkezlerdeki yapılanma ile Ionia’ da Priene Athena, Ephesos Artemis, Didyma Apollon tapınakları geç klasik inşa faaliyetleri dışında, Batı Anadolu M.Ö.4.yy. Ion mimarisinin nitelikli örneklerinin olmayışının en önemli nedeni de bu siyasal gelişmeler olmalıdır.