Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

Universal hesablama maşını aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır:
-riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu;
-proqramın icra olunma prosesini təşkil edən idarəetmə qurğusu;
-verilənləri və proqramları yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurgusu.
Hesablama maşınrnın yaddaşında təhlil edilmiş verilənlərin və ya proqramların
saxlanılmasından ötrü yaddaşın yuvalarını nömrələmək nəzərdə tutulurdu və bununla
yanaşı digər qurğuların da yaddaşa müraciəti sadələşdirilməli idi.
İstənilən xarici qurğudan maşının yaddaşına proqram daxil edilir. İdarəetmə
qurğusu yaddaşdakı proqramı nəzərə alaraq onun icra olunmasını təşkil edir. Daxil
edilmiş əmrlərə uyğun olaraq riyazi-məntiqi qurğu riyazi və məntiqi hesablamaları
yerinə yetirir. Beləliklə hesablama maşını insanın köməyi olmadan hesablama işlərini
həyata keçirir.
EHM-lərin aşağıdakı nəsilləri var:
Elektron lampalar üzərində qurulmuş bütün hesablama maşınlarını birinci nəslə
aid edirlər. Bu nəsil hesablama maşınları 1945-1950-ci illəri əhatə edirlər.
1948-ci ildə tranzistorun ixtira edilməsi, bir neçə il sonra, təxminən 1955-ci ildə
tranziızistorlar üzərində qurulmuş ikinci nəsil elektron hesablama maşınlarının
yaranmasına gətirib çıxarmışdır.
Üçüncü nəsil hesablama maşınları 1960-68-ci illəri əhatə edir. 1964-cü ildən
başlayaraq inteqral sxemlərin əsasında qurulmuş hesablama maşınlarını üçüncü nəslə
aid etmək olar. İnteqral sxemlərin hesablama texnikasında istifadəsi hesablama
maşınlarının ölçülərinin kiçilməsinə, etibarlığının artmasına, tələb etdiyi enerjinin
azalmasma və s. texniki göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına səbəb oldu.

---

 20
1971-ci ildə ABŞ-da və digər inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində yeni inteqral
sxemlərdən istifadə etməklə EHM-lər ixtira olunur. Belə inteqral sxemlerin daxilində
onlarla, yüzlərlə, hətta minlərlə tranzistor elementi yerləşdirmək mümkün olur. Onlara
texnikada böyük inteqral sxemlər (BİS) deyirlər. BİS-in yaranması yeni nəsil -
dördüncü nəsil hesablama maşınlarının, mikroEHM- (mikrokompüterlərin)
yaranmasına səbəb oldu.
Keçən əsrin sonuncu onilliyində inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində beşinci
nəslə aid hesablama maşınları barəsində müxtəlif layihələr irəli sürülmüş və işlənib
hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə, bu nəsil hesablama maşınlarının yaradilması layihəsi
1979-cu ildə Yaponiya mütəxəssisləri tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sonrakı illərdə
belə layihələr ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində də işlənib hazırlanmışdır. Beşinci
nəsil hesablama maşınlarının istifadəçi ilə öz aralarında yeni münasibət yaradacaqları
nəzərdə tutulmuşdur.
Bu nəsil elektron hesablama maşınları keçən əsrin 90-cı illərində yaradılmışdır
və təkmilləşdirilməkdə davam etdirilir. Beşinci nəsil hesablama maşınlarında
biliklərin səmərili işlənməsi sisteminin yaradılmasına imkan verən onlarla paralel
işləyən mikroprosessorlardan, həmçinin eyni zamanda onlarla əmr proqramlarını
həyata keçirə bilən paralel (vektor) quruluşlu daha mürəkkəb mikroprosessorlardan
geniş istifadə edilmişdir.
Gələcəkdə altıncı nəslə aid hesablama maşınlarının hazırlanması və, tətbiqi
nəzərdə tutulmuşdur. Belə hesablama maşınlarında müasır, kompüterlərin imkanla-
rından kənarda olan, həll edilməsi çətinlik törədən bütün məsələlərin həll olunması
nəzərdə tutulur.
Altıncı nəsil hesablama maşınları öptık-elektron elementləri bazası üzərində
qurulacaq və onların işləmə sürəti çox böyük olacaqdır. Onların işləməsi üçün lazım
olan enerjini elektronlardan daha sürətli olan fotonlar həyata keçirəcəkdir.
Altıncı nəsil kompüterlər təbii dili başa düşməlidir. Bunun üçün onların "çox
şeyi bilmələri və bacarmaları" lazımdır. Biliklərə malik olaraq onları işləyib təhlil
etmək, istifadəçinin istənilən sorğusuna ləngimədən və ətraflı cavab vermək və s. üçün
kompüterlerin işləmə sürətlərinin yüksək olması vacibdir. Mütəxəssislər tərəfindən
təxmini hesablanmışdır ki, yerinə yetirəcək bütün işləri dəqiq həyata keçirməkdən ötrü
onlar bir saniyədə trilyonlarla əməliyyatı (müasir dövrdə istifadə edilən fərdi
kompüterlərdən milyonlarla dəfə çox) aparmalıdırlar. İntellektual, yəni şüurlu
kompüterlərin yaradılması üçün də ciddi elmi tədqiqatlar aparılır. Kompüterlərin
şüurunu insanın şüurundan fərqləndirməkdən ötrü onu süni intellekt adlandırmaq
qəbul olunmuşdur. Altıncı nəsil kompüterlərdə informasiyanın işlənməsinin insan

---

 21
beynində olduğu kimi həyata keçirilməsi məsələsi tədqiqatçılar arasında böyük
marağa səbəb olmuşdur. Nəticədə çox mikroprosessorun («neyron»un) birgə
işləyəcəyi kompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki,
mikroprosessorların informasiyanı təhlil etmə sürətləri neyronunkuna nisbətən aşağı
olmasına baxmayaraq onlarm birgə işləməsi nəticəsində hazırlanacaq kompüterlərin
məhsuldarlığını xeyli artırmaq mümkün olacaqdır. Bu nəslə aid olan optik elementlər
əsasında yaradılan kompüterlərə də böyük ümüdlər bəslənilir. Elmi tədqiqatlar
əsasında nəzəri hesablamalar göstərir ki, optik kompüterlər bir saniyə ərzində yüzlərlə
trilyon əməliyyat yerinə yetirə biləcəklər. Belə kompüterlərdə ən mürəkkəb məsələləri
həll etmək mümkün olacaqdır. Bu nəslə aid hazırlanan kompüterlərdə digər istiqamət
molekulyar biologiyanın tətbiqi ilə bağlıdır. Belə kompüterlərin tərkibində molekulyar
və molekul qruplarından istifadə etmək nəzərdə tutulmuşdur.
Müasir hesablama sistemlərini əsasən üç böyük sinfə bölmək olar:
1. Mini EHM-ları (buraya fərdi kompüterlər də daxildir).
2. Meynfreymlər.
3. Superkompüterlər.
Mini EHM-ları, daha doğrusu fərdi kompüterlərlə ayrıca tanış olacağıq.
Meynfreymlər mürəkkəb bahalı maşınlar olub elmi-texniki məsələlərin geniş
sinfinə aid məsələlərin həllində istifadə edilir. Onlardan 200-300 və daha çox işçi yeri
olan sistemlərdə istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Meynfreymlərdə verilənlərin
emalı kliyent-server yanaşması ilə paylanmış emaldan 5-6 dəfə ucuz başa gəlir.
Meynfreymlərə misal olaraq İBM şirkətinin istehsalı olan məşhur S/390 meynfreymini
göstərmək olar. Bu meynfreymlər adətən 3-dən az olmayan prosessorlarla təmin
olunur. Bu maşınların operativ saxlama tutumu 342 Terabaytdır. Bu maşınlarda
prosessorların məhsuldarlığı, kanalların keçiricilik qabliyyəti və operativ saxlama
tutumu yeni prosessor platalarının, əməli yaddaşın modullarının əlavə edilməsi ilə işçi
yerlərin 20-200000 diapazonunda artırılmasına imkan verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, onlarca meynfreymlər eyni bir məsələnin həlli
məqsədilə bir əməliyyat sisteminin idarəsi altında birgə işləyə bilər.
Superkompüterlər ifratcəld işləyən, çoxprosessorlu və ümumi yaddaşa və
ümumi xarici qurğular sahəsinə malik çoxmaşınlı kompleksdir. Superkompüterlər çox
bahalıdırlar. Superkompüterlərin arxitekturası paralelizm və hesablamaların konveyr-
ləşməsi ideyalarına əsaslanır. Bu maşınlarda multiprosessor emalından (paralel olaraq
eyni zamanda çoxlu sayda oxşar əməliyyatların yerinə yetirilməsi) istifadə edilir. Hal-
hazırda superkompüterlərin ən geniş yayılmış növü kütləvi-paralel kompüterlər
sistemi növüdür. Bu tipdən olan orta sinfə aid İntel Pro 200 superkompüterini misal

---

 22
göstərmək olar. Bu kompüter 9200 ədəd 200 Mhs-lik Pentium Pro prosessoruna,
537 QB əməli yaddaşa və 2,25 TB tutumlu disklərə malikdir. Sitem 44 ton çəkiyə
malikdir.
Superkompüterlər mürəkkəb və iri həcmli idarəetmə, kəşfiyyat, informasiyanın
mərkəzləşdirilmiş saxlanması kimi məsələlərin həlli üçün istifadə edilir.
EHM-larının təsnifatında da qeyd olunduğu kimi hal-hazırda ən geniş istifadə
olunan EHM-ları fərdi EHM-larıdır. Başqa sözlə kompüterlər müasir həyatın müxtəlif
sahələrində geniş tətbiq imkanlarına malikdir.
Kompüterlər yalnız xarici ölçülərinə görə deyil, eyni zamanda funksional
imkanlarına görə də bir-birindən fərqlənirlər.
Fərdi kompüterlərin quruluşu aşağıdakı kimidir:
- əsas aparat hissəsini özündə birləşdirən sistem bloku. Bloka qida bloku, ana
lövhə (ana plata), mikriprosessor, mikrosxemlər, yaddaşlar, sərt disk, elastiki
(yumşaq) disk sürücüsü, CD ROM, DVD və s. daxildir;
- Mətn və qrafik məlumatı özündə əks etdirən monitor (displey);
- Istifadəçi tərəfindən istənilən informasiyanı fərdi kompüterə daxil etmək üçün
əlaqə qurğusu olan klaviatura;
- Monitorun ekranı üzərində yerləşən xüsusi göstərici- kursoru ekran boyu
istənilən istiqamətdə hərəkət etdirən MOUSE qurğusu;
- Fərdi kompüterin periferiya qurğuları (əlavə qurğular)- printer, skaner, plotter,
strimmer, rəqəmli kamera və s.
Fərdi kompüterlər masaüstü, portotiv kompüterləri kimi bölünürlər.