Mövzu müasir təlim formaları,iş üsulları və texnikaları plan: 1

3.Oxunun növləri

Oxu nitq fəaliyyətinin mühüm növlərindən biri olmaqla avtomatlaşanadək uzun inkişaf yolu keçir.Oxu vərdişi ucadan(səsli) nitq planında işlənib, tədricən özünün inkişaf etmiş mərhələsi olan səssiz oxu fəaliyyətinə çevrilir. Deməli oxu səsli və səssiz olmaqla iki növdən ibarətdir. İbtidai siniflərdə oxuya savad təlimi dövründə ucadan oxumaq şəklində başlanılır və tədricən oxunun inkişaf etmiş mərələsinə öz-özünə (səssiz) oxu fəaliyyətə çevrilir. I-II siniflərdə ucadan oxu oxunun şüurluluğunun təmin olunması üçün əlverişli şərait yaranır. Məktəb şəraitində həmin mərhələdə ucadan oxuya güniş yer verilir. Səsli oxu prosesində oxunan parça bütün sinif tərəfindən eşidilir və diqqətlə dinlənilir. Uşaqlar oxuyandan nümunə göstərməklə yanaşı, hiss etdikləri səhvlərə düzəlişdə verirlər. Ucadan oxu zəif və utancaq uşaqların oxu vərdişlərinin inkişafına güclü təsir göstərir. Bu məqsədlə əyani vasitələrdən istifadə etməklə şagirdlərin oxusundakı səhvləri özünə tapdırmaq faydalıdır. Səsli oxu daim nəzarət altında olduğundan rəvanlığı, sürətliliyi, ifadəliliyi və şüurluluğu ilə fərqlənir. Səsli oxu prosesində müxtəlif növ ümumsinif işləri-növbə ilə oxumaq, xorla oxumaq, rollar üzrə oxumaq və s. asanliqla təşkil olunur. Bu zaman müəllim və şagirdlərin oxusunun ifadəliliyi kollektivi vahid fikir və həyacan ətrafında birləşdirir. Səsli oxu vərdişinin aşılanması üçün savad təlimi dövründən etibarən şagirdlərin fərdi oxusuna düzəliş verilməli, xorla oxu prosesi təşkil edilməlidir.

Oxunun digər növü səssiz oxudur. Oxunun bu növü yaşlı adamların həyatında az qala yeganə oxu prosesinə çevrilir. Səsli oxudan fərqli olaraq səssiz oxuda təlləffüz prosesi eləbil dayanır. Səssiz oxu görmə qavrayışının inkişafına kömək göstərir. O, gözlərinin bir hərəkəti ilə çox işarəni əhatə edir. Bu isə öz növbəsində sürətlə oxumağa imkan verir. Səssiz oxu prosesində cümlənin məntiqi mərkəzi ondakı vurğulu sözlər asan müəyyən edilir. əlifba təlimi başa çatdıqdan sonra şagirdlər səsiz oxumaq vərdişinə yiyələnməli olurlar. II sinifdə tapşırıqların xaraqterindən asılı olaraq səssiz oxu getdikcə səsli oxunu üstələyir. Bu dövrdə oxunun hər iki növünün düşünülmüş şəkildə növbələşdirmək tələb olunur. Təcrübə göstərirki səssiz oxumaq vərdişi çox yavaş inkişaf etdiyindən, hər dərsdə əsərin səssiz oxunması məzmuna dair sual-cavab, məzmunun nəql edilməsi üzrə rəngarəng şalışmalar yerinə yetirməlidir. Səssiz oxunun şüurluluğunu təmin etməl üçün mətnin məzmununa dair nə kimi şəkillərin çəkilməsini mümkün olması üzərində düşünmək, mətni hissələrə ayırıb başlıqlar vermək müəyyən hissəni tapmaqla seçmə oxuya və ya nəql etməyə hazırlaşmaq, müəyyən ifadələri seçib dəftərə yazmaq va sair şəklin iş gedir. Ilk dövrdə səssiz oxu üçün kiçik həcimli maraqlı mətnlər verilməli, sonralar tədricən mətnlər həcminə və məzmununa görə çətinləşdirilməlidir. Səssiz oxu prosesində şagirdlər fərdi işləməklə tapşırığını müstəqil yerinə yetirdiklərindən onların məsuliyyəti artır.

Adətən sagirdlər səssiz oxuya alışma prosesində yalnız baxmaqla oxuya bilmir. Dodaqaltı təlləffüzdən istifadə edirlər. Belə pıçıltı sinifdə intizamı pozur, uşaqların diqqətini yayındırır. Dodaqaltı təlləffüzün qarşısı vaxtında alınmadıqda bəziləri yaşlaşdıqda da səssiz oxuya bilmirlər. Səssiz oxunun səmərəliliyimətnin məzmununun nə dərəcədə mənimsənilməsi ilə müəyyən edilir.

Ucadan oxu həm tələffüz, həm də şifahi nitqin inkişafı üçün məşqdir.

İbtidai siniflərdə ucadan oxuya geniş yer verilməsi məsləhət görülür.

Səsli oxunu hamı dinləyir, səhvlər düzəldilir. Bu növ oxu zəif və utancaq uşaqların vərdişinin inkişafına da müsbət təsir göstərir.

Səsli oxuya nəzarət olduğundan rəvanlığı, ifadəliliyi ilə fərqlənir. Şagirdlər ədəbi tələffüzə riayət etməyə, orfoepik normaları gözləməyə çalışırlar. Bu da onların nitq mədəniyyətinə güclü təsir göstərir. Ucadan ifadəli oxunun köməyi ilə əsərin məzmunu şüurlu qavranılır.

Səsli oxu vərdişlərinin əsaslanması üçün I sinifdən şagirdlərin fərdi oxusuna diqqət yetirilməli, yeri gəldikcə, xorlaş oxu təşkil edilməlidir.