Danışıq səsləri – samitlərin tədrisi
Ciyərlərdən gələn hava axını ağız boşluğunda danışıq səsini yaradır. Danışıq üzvləri aşağıdakılardır: ağciyərlər, bronxlar, nəfəs borusu, qırtlaq, səs telləri, ağız boşluğu, sərt damaq, yuvaqlar, damaq pərdəsi (yumşaq damaq), dil, dişlər, dodaqlar, alt çənə, beyin – əsəb sistemi, udlaq boşluğu. Bütün bunlardan ışıq vaxtı danışıq səslərini yaradır.
Oxşar və fərqli əlamətlərinə görə danışıq səsləri iki əsas qrupa ayrılır: saitlər, samitlər.
Samitlər tələffüzdə maneəyə rast gəlir, avazlı, küylü olur, heca əmələ gətirə bilmir.
Dilimizdə 23 samit var. Kar və cingiltili samitlər haqqında anlayış tutuşdurulma əsasında verilir. Cingiltili samitlər ucadan, kar samitlər alçaqdan tələffüz edilir. Yəni tələffüz vaxtı səs telləri titrəyəndə cingiltili samitlər, titrəməyən də kar samitlər yaranır.
Cingiltili: b, v, ğ, d, j, z, g, c, q, y, l, ğ, n, r
Kar : p, f, x, t, ş, s, k, ç, k/, h/ - - - - h
Göründüyü kimi 23 samitin 8-i qarşılıqlı cingiltili samitlərdən 6-sı (q, y, l, m, n, r), kar samitlərdən h-nın cingiltili qarşılığı yoxdur.
Ahəng qanunu
Azərbaycan dilinin fonetik qanunlarından biri də ahəng qanunudur. «Ahəng qanunu» mövzusunun tədrisinin savadlı yazı tədrisi üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Müəllim izah etməlidir ki, Azərbaycan dilində olan bütün sözlər ya qalın, ya incə, ya dodaqlanan, ya dodaqlanmayan saitlərin iştirakı ilə olur.
Yəni sözdə eynicinsli saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir: səbət, bacı, şüyüt, qoyunvəs.
Dilimizdə ahəng qanununa tabe olmayan sözlərdə var ki, bunlar alınma sözlərdir. Belə sözlərə şəkilçi artırdıqda sözün son hecasındakı sait nəzərə alınmalıdır. Məsələn, ailə-miz, musiqi-çi, göz-lük, tələbə-lik və s.
«Ahəng qanunu» mövzusu seçilrək ənən mühüm məsələlərdən biri sözlərə şəkilçi artırarkən ahəngin gözlənilməsidir. Şagirdlər başa düşməlidirlər ki, sözə şəkilçi əlavə edərkən sonuncu hecadakı samitə baxıb hərəkət etməlidirlər. Morfologiyanın tədrisində ahəng qanunu üzrə işə daha çox imkan yaranır.
Dostları ilə paylaş: |
