Müəllif: Əllamə Seyyid Məhəmməd hüseyn Təbatəbai

ÜÇÜNCÜ YOL: KƏŞF

(Mə`nəvi müşahidə)

İnsan və irfani idrak

İnsan fərdlərinin əksəriyyəti gündəlik tələbatını və məişət ehtiyaclarını tə`min etməklə məşğul olduqları üçün mə`nəviyyatla maraqlanmırlar. Halbuki, insanın batinində “həqiqət görənlik” adlı bir hiss vardır ki, bə`zən müəyyən şəxslərdə fəallaşaraq onları bir sıra mə`nəvi idraklara vadar edir.

Hər bir insanın (həqiqətləri və real gerçəklikləri sırf təsəvvür və xurafat hesab edən şəkkakların əksinə olaraq,) sabit gerçəkliklərə imanı vardır. O, bə`zən saf və aydın bir zehnlə, pak bir batinlə yaradılış dünyasının sabit gerçəkliklərinə tamaşa edir, digər tərəfdən dünyanı təşkil edən zərrəciklərin fani olduğunu başa düşür, dünyanı və onda olan varlıqları gözəl və sabit gerçəklikləri əks etdirən bir güzgü hesab edir. Belə ki, bu idrakın ləzzəti başqa ləzzətləri onun nəzərində çox dəyərsiz və əhəmiyyətsiz göstərir. Bununla o, təbii olaraq maddi həyatın müvəqqəti və şirin nümunələrindən əl çəkir.

Bu da məhz irfanda izah olunan “cəzb” halətidir; bu hal Allahı tanıyan insanı yüksək aləmlərə doğru seyr etdirir, pak və münəzzəh Rəbbinin höccətini insanın qəlbinə yerləşdirir, nəticədə ona hər bir şeyi unutdurur; bu məqam həmin şəxsi öz uzun-uzadı və puç arzularından birdəfəlik əl çəkməyə vadar edir, onu hər bir görülməli və eşidilməli şeylərdən uzaqlaşaraq aşkar şəkildə başa düşülən, eyni zamanda gözə görünməz Allaha sitayişə gətirib çıxarır. Həqiqətdə bəşər aləmində ilahi dinləri vücuda gətirən də məhz bu batini qüvvədir.

Arif insanlar Allaha savaba nail olmaq, yaxud cəhənnəm əzabından qorxduğu üçün deyil, Ona məhəbbət bəslədiyi üçün sitayiş edir.¹ Buradan da aydın olur ki, irfan sair məzhəblər qarşısında müstəqil bir məktəb sayılmamalıdır; o, sadəcə olaraq, pərəstiş (ümid, yaxud qorxu üzündən deyil, məhəbbət əsasında olan sitayiş) yollarından biridir. Bu yol əqli təfəkkür və dini zahirlər müqabilində dinlərin həqiqətini dərk etmək üçün bir yoldur.

Təkallahlı dinlərin hər birinin, hətta bütpərəstliyin belə, bu yolla seyri-süluk edən ardıcılları vardır. Bütpərəstlərin, yəhudilərin, məsihilərin, məcusilərin və islamın həm arifləri, həm də qeyri-arifləri vardır.