Aql-Aqələ-Yəqilu – bağlamaq deməkdir. Ağıllı insan pis işlərdən çəkinən və yaxşı işlər görəndir. Əgər insan pis işlərə yönələrsə və yaxşı işlərə davam etməzsə o kimsə ağıllı insan sayılmaz.
662 Himmə – qarşıdakı çətinlikləri asan görmək, iradə sahibi.
663 Nəsəi 8/318, Darimi 2/37, İbn Hibban 1382, Musnəd 2/203, İbn Covzi «Movduat» 3/110 – «Cənnətə vələduzna, onun oğlu və oğlunun oğlu girməz».
664 İbn Məcə, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 3008.
665 Əbu Davud 4457, Tirmizi 1362, Nəsəi 6/109, İbn Məcə 2607, Musnəd 4/297, Darimi 2/76.
666 İbn Məcə 2564, Darakutni 3/126, Musnəd 1/300, Beyhəqi 8/237, Həkim 4/356.
667 Fəthul Bəri 12/118.
668 «Buluq əl-Məram» 1214, Əbu Davud 4464, Tirmizi 1455, Musnəd 1/269, İbn məcə 2564, Həkim 4/355, Beyhəqi 8/274.
669 İbn Teymiyyə «Fətvalar» 15/321, «Muğni» 6/198.
670 Müslim 86.
671 Buxari, Müslim.
672 Müslim 656, Tirmizi 221.
673 Müslim 1164.
674 Müslim 812.
675 Buxari 6011, Müslim 2586.
676 Buxari 6026,6027, Müslim 2585.
677 Buxari «Ənbiya» 1, Müslim 1677, Tirmizi 2675, Nəsəi 7,82.
678 Buxari, Müslim.
679 Buxari 8/283, Müslim 2856, Musnəd 2/366.
680 Beyhəqi, Tirmizi 3029, İbn Məcə 2621, Musnəd 1/222.
681 «Fəthul Bəri» 8/257, Müslim şərh Nəvəvi 18/265.
682 Buxari, Müslim.
683 Buxari 12/187, 6862, Həkim 4/350, İmam Əhməd.
684 Buxari 6/269, 12/259, Tirmizi 1403, İbn Məcə 2687.
685 Tirmizi 5/82, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 453.
686 Buxari, Müslim.
687 Səhih Sünnən Əbu Davud 3589.
688 Əbu Davud, Əhməd.
689 Musnəd 4/148.
690 İbn Məcə 2628.
691 Buxari «Kitabut Diyat» 6863.
692 İbn Məcə 2620.
693 Buxari «Ədəbul Mufrad» 379.
694 Buxari 1292, Müslim 927.
695 Buxari 1294, Müslim 103.
696 Buxari 1296, Müslim 104.
697 Buxari 1291, Müslim 933.
698 Əbu Davud 3131.
699 Buxari 1306, Müslim 936.
700 Buxari 4267.
701 Müslim 934.
702 Buxari «Ədəbul Mufrad» 395.
703 Tirmizi 1003.
704 Müxlim 67.
705 Müslim 922.
706 Buxari 1304, Müslim 924.
707 Müslim 923.
708 Buxari 5/294, Müslim 89, Əbu Davud 2874, Nəsəi 6/257.
709 Buxari «Ədəbul Mufrad» 18.
710 Müslim 1744.
711 Buxari 2474.
712 Qurtubi «Əhkam əl-Quran» 16/397.
713 Buxari “Mənakib” 25, Tifsir Hucurat, Müslim “İman” 187, (119).
714 Müslim 2108.
715 Müslim 2107.
716 Müslim 2108.
717 Müslim 2108.
718 Müslim 2108.
719 Müslim 2110.
720 Müslim 2111.
721 Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Önündə palan (sütrə) olmayan bir kimsənin namazını həddi-buluğa çatmış qız, ulağ və it poza bilər». Əbu Zərr: «Ya Rasulullah! Qara itlə qırmızı itin nə fərqi vardır?» deyə soruşdum. Peyğəmbər: «Qara it şeytandır» deyə buyurdu. Müslim, Əbu Davud. İbn Ömər - radıyallahu anhu –rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Hər kim ov itindən, qoyun itindən və ərazini qorumaq üçün saxlanılan itdən başqa (məqsədlər) üçün it saxlayarsa hər gün o kimsənin savabından iki qrat savab azalar». Buxari 2322, Müslim 1575,1559,2104. İbn Ömər - radıyallahu anhu –rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in köpəklərin öldürülməsini əmr edərkən buyurdu: «İlanları və köpəkləri öldürün. Xüsusən də ilanlardan arxasında iki ağ cizgili cinsi ilə və bir də ən pisi olan quyruqsuz (zınqırov) ilanını öldürün. Çünki ilanların bu iki cinsi gözün nurunu aparır və hamilə qadının uşağının düşməsinə səbəbdir». İbn Ömər - radıyallahu anhu –bütün ilanları öldürürdü. Əbu Lubadə əl-Bədri İbn Ömər - radıyallahu anhu –ona: «Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ev ilanlarını öldürməyi qadağan etmişdir hədisini rəvayət etdikdən sonra o, bu əməlindən vaz keçdi». Müslim 2233. Hədisin mətnində əl-Cinn kəliməsi vardır ki, lüğətdə izahı – əl-Cannu mimin təşdidi ilə cinn ləfzindən cəm ismidir. Zəməhşəri deyir ki: «Cann cinlərin atasıdır. Adəm də bütün bəşəriyətin atasıdır. Cann xüsusi bir qövmdür ki, insanlardan əvvəl yaradılmışlar. Canın bir növü də ilan adıdır ki, gözləri qara əksər evlərdə dolaşırlar və heç kimə də zərər verməzlər». İbn Məsud - radıyallahu anhu –rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ilə bərabər Minada bir mağarada idik (Başqa rəvayətdə: Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ehramlı halda Minada bir ilan öldürülməsini əmr etmişdir). Bu vaxt ona Vəl Mursələti Urfə– surəsi nazil olmuşdur. Bizlər də bu surəni Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in ağzından ilk alan kimsələr idik. Bu an birdən-birə üstümüzə bir ilan gəldi. Peyğəmbər: «Bu ilanı öldürün» deyə buyurdu. Biz də onu öldürməyə çalışdıq, lakin ilan qaçdı. Peyğəmbər: «Allah sizləri ilanın şərindən qoruduğu kimi ilanı da sizin şərinizdən qorudu» deyə buyurdu. Müslim 2234,2235. Əbu Səid əl-Xudri - radıyallahu anhu –rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mədinədə müsəlman olmuş cinlərdən bir cəmaat vardır. Hər kimin evində uzun ömürlü ev ilanları vardısa, onlardan bir şey gördükdə onları üç gün elan edib qovun (Başqa rəvayətdə: Üç dəfə qovun). Gedərsə nə yaxşı, əgər bundan sonra da sizə görsənərsə artıq onu öldürün. Çünki o, şeytandır (Başqa rəvayətdə: Çünki o, kafirdir)». Müslim 2236.
722 Müslim 2104,2105.
723 Müslim 2106.
724 Müslim 2113.
725 Müslim 2114.
726 Fəthul Bəri 2/339.
727 Müslim 1/395.
728 Müslim 1/396.
729 Əl-Cəmil – Uca Allahın gözəl İsimlərindəndir. Varlıq aləmində hər gözəlliyin sahibindən daha gözəldir. Hətta bütün varlılıqların gözəlliyi bir adamda toplansa yenə də bu gözəllikləri Allahın gözəlliyinin yanında günəş işığı qarşısında zəif qəndil işığına bənzər. Bu aləmdə var olan bütün gözəlliklər Onun bir sənət əsəridir. Gözəllikləri yaradan Odur. O, bütün gözəl isim, sifət və fellərin sahibidir. Bu İsim Qurani Kərimdə keçməməkdədir. Yalnız İbn Məsud – radiyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: «Heç şübhəsiz ki, Allah Cəmildir (gözəldir) və gözəl olanıda sevir». Müslim 91. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: «Allah gözəldir və gözəldən başqasını da qəbul etməz». Müslim 1015. Gözəllik insanın zahiri görünüşünü əhatə etdiyi kimi (geyim, saç), bundan başqa olan bütün gözəl şeyləri də əhatə edir. Çünki Allah verdiyi nemətlərin əsərini qulların üzərində görməsindən xoşlanır. Çünki bu sevdiyi gözəllikdəndir. Buna görə də Allahın verdiyi nemətlərə şükr edən kimsə, bu nemətləri yerinə yetirməli və istifadə etməlidir. İstifadə etmək zahiri gözəllik, dil və qəlb ilə şükr isə daxili gözəllikdir. «O, yaratdığı hər şeyi gözəl yaratdı».(əs-Səcdə 7). «Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək bir geyim və bir də bəzəkli libas nazil etdik. Lakin təqva libası daha yaxşıdır». (əl-Əraf 26). Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: «Allah nemətinin əsərini, qulunun üzərində görməyi sevər». Tirmizi 2819. Əbul Əhvas əl-Cəşmi deyir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm –üzərimdə köhnə və cırılmış paltar gördü və buyurdu: «Malın varmı?». Mən: «Bəli» dedim. O: «Nəyin var?» deyə buyurdu. Mən: «Dəvələrim və qoyunlarım» dedim. O: «O, halda sənə verdiyi bu nemət və qayğını üzərində göstər» deyə buyurdu. Əbu Davud 4063.
730 Təbərani «Əvsat» 2/169.
731 Əhməd 3/158, Əbu Davud 1/320, Nəsəi 2/71, Təbərani.
732 Təhavi «Müşkil» 3/211, Həkim 4/173.
733 Tirmizi 2/204, İbn Məcə 1/568.
734 Müslim 4/178,179.
735 Tirmizi 2/204, Əhməd 2/250,472.
736 İbn Əbi Şeybə 7/47, Əhməd 4/341, Nəsəi «İşrətun Nisa».
737 Buxari 3331.
738 Vəsailuş-Şiə 7/9.
739 əl-Albani «Səhih Hədislər Silsiləsi» 173.
740 əl-Albani «Səhih Hədislər Silsiləsi» 1838.
741 əl-Albani «Səhih Hədislər Silsiləsi» 1849.
742 Buxari, Fəthul Bəri 6/314, Müslim.
743 əl-Albani «Səhihul Cəmi» 547.
744 Tirmizi 2/208, İbn Məcə 1/621.
745 Tirmizi.
746 əl-Albani «Səhihul Cəmi» 1850.
747 İbn Məcə 1853, İbn Hibban 1390, Əhməd 4/381, əl-Albani «İrvaul Ğəlil» 7/57.
748 Əhməd «Musnəd» 5/277, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 2703.
765 Əhməd «Musnəd» 4/418, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 2701.
766 Əhməd «Musnəd» 2/444, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 2703.
767 Buxari 1086, Müslim 1338-1341.
768 Müslim 2/977.
769 Təbərani.
770 Fəthul Bəri 11/26.
771 Buxari «Ədəbul Mufrad» 531.
772 Müslim 1437.
773 Əhməd, Əbu Davud 1/339.
774 Buxari 6339, Müslim 2679.
775 Tirmizi 1120, Nəsəi «Kitabut Taləq».
776 İmam Əhməd, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 5101.
777 İmam Əhməd 2/134, Nəsai 1/357, əl-Albani «Səhihl Cəmius Səğir» 3066, «Əhədisus Səhihə» 674.
778 Buxari 6767, Fəthul Bəri 8/45, Müslim 63.
779 Əbu Davud 2/695, əl-Albani «Zəif Hədislər Silsiləsi» 3/617, H. 1427, «İrva Ğəlil» 2367.
780 Asim əl-Əhvəl deyir ki, mən Ənəs - radıyallahu anhu – dan: «Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm –dən Mədinəni haram etdimi?» deyə soruşdum. Ənəs: «Bəli, Mədinə haramdır. Onun bitkisi qoparılmaz. Hər kim belə bir günahı edərsə artıq Allahın, mələklərin və bütün insanların lənəti onun üzərinə olar (Başqa rəvayətdə: Ya Allahım! Şübhə yox ki, İbrahim Sənin qulun, xəlilin və Peyğəmbərindir. Mən də Sənin qulun və Peyğəmbərinəm. İbrahim Məkkə üçün Sənə dua etdi. Mən də onun Məkkə üçün istədiklərini və bir mislini Səndən Mədinə üçün istəyirəm. Bərəkətindən Məkkəyə bəxş etdiyin lütfündən iki mislini Mədinəyə də müyəssər et)» Müslim 1367,1368,1373.
846 Əhməd «Musnəd» 5/342, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 5453.
847 Müslim 3/1587
848 Səhih Əbu Davud 3128.
849 İbn Məcə 3377, əl-Albani «Səhihul Cəmi» 6313.
850 Buxari, Müslim.
851 Başqa Rəvayətdə: Haydə b. Muaviyə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, mən: «Ey Allahın Rəsulu! Övrət yerlərimizi kimdən qorumalıyıq?» deyə soruşdum. Peyğəmbər: «Xanımın və cariyən instisna hamıdan qorumalısan». Mən: «Ey Allahın Rəsulu! Hər kəs bir yerdə olduğu zaman örtünmək çətin olarsa necə davranmalıyam?» deyə soruşdum. Peyğəmbər: «Əlindən gəldiyi qədər hər kəsdən gizlənməyə çalış» deyə buyurdu. Mən: «Ey Allahın Rəsulu! Tək olsam necə, yenə də örtünməliyəm?» deyə soruşdum. Peyğmbər: «Allah insanlardan daha çox utanılmaya layiqdir» deyə buyurdu. Nəsəi 1/76.
852 Həkim 4/288, Əhməd 3/339.
853 «Səhih Əbu Davud» 2/699, H. 3117.
854 Müslim 1984.
855 Müslim 1985.
856 Müslim 1986.
857 Bu heyət Hudeybiyyə sülhündən sonra Məkkə fəthindən bir az əvvəl Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına gəlmişlər. Heyətin böyüyü Munziru b. Aiz əl-Əsəri idi. Munzirin üzündə qılınc və ya bıçaq izi olduğu üçün Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – onu əl-Əşəcc deyə ləqəbləndirmişdir. Bundan sonra o, kimsə AbdulQays Əşecci ləqəbi ilə şöhrət tapmışdır. Heyəti sayı barəsində bir çox rəqəmlər vardır. 14, 40, 50 nəfərə qədər olduğu da söylənilir.
858 Haram Aylar –«Həqiqətən Allah yanında ayların sayı göyləri və yeri yaratdığı gündən bəri Allahın kitabında on ikidir. Onlardan dördü (Rəcəb, Zülqədə, Zülhiccə və Məhərrəm) haram aylardır. Bu doğru dindir. Ona görə də həmən aylarda özünüzə zülm etməyin. Müşriklərin hamısı sizinlə vuruşduqları kimi siz də onlarla vuruşun və bilin ki, Allah müttəqilərlədir!». (ət-Tövbə 36). Bu aylarda döyüşlər etmək, hücum etmək, ozünə zülm etmək qadağan edilmişdir. Məhz buna görə də bu ayları haram aylar adlandırırlar.
859 Bu adları çəkilən dörd kəlimə o, qövmün içərisində şərab düzəltdikləri qabların adlarıdır. Dubba – içi ovulmuş balqabaqdır, Hantem – saxsıdan düzəldilmiş qabdır, Nakir – içi ovulmuş ağac parçasıdır ki, içərisinə kiçik xurmalardan atır. Sonra içərisinə su tökərdilər. Bir müddətdən sonra onu şərab olaraq alırdılar. Muqayyər – qır sürtülən qabdır. Buxari, Müslim.
860 Buxari, Müslim.
861 Buxari, Müslim.
862 Sünnən Beyhəqi 1/28.
863 Buxari 2654, Müslim 87.
864 Buxari 6667, Müslim 138.
865 Müslim 137,138.
866 Müslim 137.
867 Buxari 6675.
868 Müslim 2621.
869 Əbu Davud 4800.
870 Əbu Davud, Tirmizi, Səhih Sünnən Tirmizi 1885.
881 «Səhih Ədəbul Mufrad» əl-Albani 955, İbn Əbi Şeybə 6/310, İbn Cərir «Təfsir» 21/40, Beyhəqi «Sunən» 10/221. İbn Abbas – radıyallahu anhu – dan səhih olan budur. Bu ayə Nadr b. Həris haqqında nazil olduğu da söylənilir. əl-Vahidi «Əsbabul Nuzul» 259 – Nadr b. Həris Fars diyarlarına səfər edər və əcəmilərə dair xəbərləri onlardan satın alaraq bu rəvayətləri Qureyşə danışır və onlara: Muhəmməd sizə Ad və Səmud qövmünə dair xəbərlər danışır. Mən də sizə Rüstəmin və İsfəndiyarın, Kisraya dair xəbərləri danışıram. Qureyşlilər onun danışdıqlarından xoşlanır, Quranı dinləməyi tərk edirlər. Bu ayə də onun haqqında enmişdir».
882 Buxari «Tarix» 2/2/217, İbn Hibban 4/355.
883 Təbəri 21356, 7/249, İbn Kəsir “Təfsir” 3/442.
884 “Təfsir” 337, Şovkani “Fəthul Qədir”.
885 «Zadul Məsir» 6/317.
886 Beyhəqi «Sunnənul Kubra» 10/222.
887 “Feyzul Qadir” 6/128.
888 Durrul Mənsur 5/312, “Təfsir Cəlaleyn” 288.
889 Təfsir Qurtubi 10/312, Təbəri 16961.
890 İbn Nasr «Qadrus Salah» 151/2.
891 Təfsir Təbəri 8/82, 25273, İbn Kəsir 4/300.
892 İbn Qeyyim «İğasətul Lehfan» 1/272.
893 İbn Qeyyim «İğasətul Lehfan» 2/274-275.
894 Tənhizuş Şəria ən İbahatil Əğanil Halia s. 13.
895 Buxari «Kitabul Əşribə» 5590, «Fəthul Bəri» 10/51, İbn Hibban 6754, Təbərani “Kəbir” 3417, əl-Albani “Silsilə Səhih” 1/140, İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi - deyir ki: “Hədisin zəif olduğunu İbn Həzmdən başqa heç kəs deməyib. O, da musiqi alətlərinin halal olması barəsində olan yalan fikirlərini təsdiq etmək üçün bunu etmişdir...”. “İğasətul Ləhfan” 1/259-260 , “Təqzib əs-Sunnə” 5/271-272. Həmçinin İbni Salah “Muqəddimə Ulumul Hədis” 72, İbn Teymiyyə “”İstiqamə” 1/294, Hafiz əl-İraki “Muğni Hamal əl-Asfar” 2/271, İbn Həcər “Taqliq” 5/22 hədisin səhih olduğunu söyləmişlər.
896 “Lisənul Arab” 9/244.
897 İmam Zəhəbi «Siyeru Alamin Nubəla» 21/158, «Təzkiratul Huffəz» 2/1337.