A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

^jr9 Bukhara yanındaki «Karakol» tümeni ve havalisinde çok elde edildiğinden «karakol» ismini alan bu deriler, onuncu asırda «Türkistan ve Khorezm»

mamen onun elinde idi. Her yıl Moskovaya 15.000.000 rublelik karakol gönderiyordu. Memleket gittikçe çürüyor, bitiyordu. 1909 yılında, Bukharadaki rus memurlarından Laggfet, «Bukhara İngiliz idaresinde bulunmuş olsaydı, çoktan medenî bir memleket haline gelmiş olurdu diye' yazmıştı. Hakikaten böyle idi. Emîrin hükümetini kendiliğinden çürütüp, ahaliyi bilâvasıta Rus idaresini kabule icbar edebilmek için, koca bir memleketi tamamen berbat ediyorlardı. Hanlık ise 1915 yılına kalmadan bitirilecekti. Rusların kararı bu idi. Yalnız cihan savaşı hanlığın ömrünü biraz uzattı-. Emîr Alîm 21 nisan 1917 (28 cemâziyelâhır 1335) tarihinde bazı ıslahat hakkında ferman çı- kardıysa da, ikinci gün gençler tarafından yapılan nümayişte ahrar ezildi. Yaralılardan biri (Molla Nezrullâh) öldü. Emîrin Kuşbegisi Nas- rullah Bek de, oldukça fikir sahibi ve teceddütperver bir adamdı. 1914 yılında, Bukharada ülemâ ve ümerâdan birçok kimselerin kütüphanelerini görüp, istifade etmeme cidden yardım ettiyse de; emîrin Biık- hara dahilindeki sarayında («Erk» te) bulunan eski kütüpaneyi göstermesini rica ettiğimde, emîrden müsaade alamadığını söyleyip, itizarla baştan savmıştı. Nihayet kütüphane de Bolşevikler tarafından yakıldı. Kadı Kelân Burhaneddin, ülemâ arasında irsî bir padişah gibi idi (büyükbabası «Sadreddin Külâba» Emîr Muzafferin, babası «Bea- reddin» Emîr Abdülahadin kadı kelânları idiler). Fevkalâde müteas- sıp idi. 22 nisan vakasından sonra Nasrullah azledilip yerine müteas- şıplardan Nizâmeddin Urgencî kuşbeği tâyin olundu. Bununla Rusya- daki inkılâp devrinde* Bukharada, eskisinden daha fena mürteci bir hükümet teşekkül etmiş oldu. 2-16 mart 1918 de Boîşeviklerin Ko- îisov adlı reislerinin Bukharaya yaptığı muvaffakıyetsiz bir sefer neticesinde, memleketin her tarafında münevverler kesildi. Nihayet 2 eylül 1920 de Bolşevik Ruslar Bukhârayı işgal ettiler. Emîr, önce Doğu*

taraflarında yetiştirilen koy unların derisi sıfatıyla mâruf olmuştur. Samanı emîri İbrahim bn Alptegin’in ifadelerine atfen İbn Havqal’in verdiği malûmata göre, o zaman Khorasanda kırmızı karakol iki dinara kadar, siyahları «bir çok dinar» kıymetinde satılmış, beyaz karaköl’de ekâbirin eğer örtüleri olarak kullanılmış, bunlar da pahalı olmuştur (bk. îbn Havqal, 106-107,’ yeni tabı,' 162). 17-19. asırlarda bu karakölleı* bilhassa Astarkhan yoluyla Rüsyaya ve oradan Avrupaya külliyetli miktarda ihraç edilir oldu: bu yüzden bunları Rusya tarikiyle elde eden memleketlerin bir çoğunda bu deriler, Astarkhan şehri ismiyle (Türkiyede hattâ bu şehrin isminin rusça telâffuzu ile: «astragan» ismiyle) mâruf oldu. Doğu Ana- doluda ve Azerbaycanda halk arasında pek makbul olan ve hikâyelerde de söylenen meşhur «Bukhara papağı (kalpağı)» da bu karakol derisinden yapılırdı.

Bukharaya, 2 1 şubat 192 1 de de oradan Afganistana kaçtı Böylelikle sülâlenin hâkimiyeti de sona erdi. Ruslar, işgallerinin başlangıcında, .-?.z bir müddet için, yerli gençleri hükümete getirdilerse de, sonradan 1a- mamen kendi ellerine alıp, şimdi de bu hanlığı Özbekistan, Türkmenistan, Kazakistan ve Tacikistan cumhuriyetleri arasında bölüştürdü:-’. Hanlığın mesahası 178.750 kilometre murabbaı, nüfusu 2 p? “ 5 rai!- yon sayılıyordu. 1925 istatistikinde bütün nüfusun 2.029.5 12 kişi olduğu gösterilmektedir. Bu istatistik, isyan devrinde toplanan malûmata göre yapıldığından inanılamaz ve eksiktir.

Khıyva Hanlığı ise, Bukharanm aksine olarak c'a- Rusya idaresi ha işgal devrinde bile, Rusya hariciye nezaretine Altınca Khıyva değil, doğrudan doğruya Türkistanm mahallî Rus Hanlığı idaresine tâbi tutulmuştu. Hattâ Taşkeııd valisine

de, Sır Derya vilâyetinin bir kaymakamlığı olan ve merkezi «Törtkül» ^1r‘) de bulunan «Rus Amu Derya Şubesi» kaymakamlığı vasıtasıyla tâbi edilmişti. Halbuki Bukhara emîrine verdikleri gibi, Ruslaş Khıyva hanına da yüksek rütbeler vermişlerdi. (Khıyva hanına rusça «Ego Svetlost» diye hitap olunurdu). Bunlar da, Bukhara emirleri gibi, zaman zaman tazimat arzetmek veya nümayiş için Pet- resburga gidip gelen rus memurlarından ibarettiler. Bu hanlar uzun ze:~ man yaşadılar: Rus işgalinden önce cülus eden Mehmed Rahim Plan çok hükümet sürdü. Son asırlarda çok zayıf ve ahalisi az olmasına rağmen, Khıyvada eski Khorezm liberalizmi ananeleri yaşadı. Khıyva hanları, Rusya devrinde de, Bukharaya nisbetle terakkiperver oldular. Mehmed Rahim Hanın başveziri olan Mehmed Niyaz Divanbegi, em men Türkistanm en zengin ve akıllı adamlarından sayılıyordu. Bu zat, hakikî mânasıyla mütefekkir ve asrın ' ihtiyaçlarını anlamış bir zattı. Hanlığın işgali yılında tedavi için Petresburga gidip, orada öldü. Bur.un ve Mehmed Rahim Planın yakın akrabasından birisi İbrahim Hoca Pli (ölümü: 1890). Bu İbrahim oğlu Islâm Hoca da, bütün Türkistan n

en ileri gelen terakkiperver şahsiyeti idi. Yukarda söylediğimiz veçhile Khıyvada taşbasma (litografya), daha Ruslardan önce kurulmuştu. Bunu, ikinci Mehmed Rahim Han kurmuştu. Mehmed Rahim Han, Pus çağında hükümet süren Türkistan hanlarının en değerlisi, akıllısı ve münevveri idi. Kendisi şairdi. «Feyrûz» mahlesiyle yazdığı şiirler bir divan teşkil etmektedir. Zamanında eski üslûp türk edebiyatı terviç edildi. Akranından 30 kadar şairin eserleri, başhekimi Ahmed Tabib tam —