Anadolu Türk Beylikleri Sanatı
Yüklə 8,23 Mb.
|
|
Hidayetname, 165a, 166a; Tarihi Kosgar, 98a, 99a, 100b, 101ab, 102a; İslamname, 171-172, 174, 178; Cingizname, Kaskar Uygur Yayin Evi, 1986, 169 bentler. L. I. Duman, Agrarnaya Politika Csinskigi (manchjurskogo) Pravielstva v Cinsczyane XVIII Veka, M. -L. 1936, s. 76, 77, 78, 81-83, 88-91, 100; Tarihi Rasidi ilavesi, inventar no 10191, 112a, 400ab, 401b-402a. 6 Bahr al-Asrar, v., Tarihi Kosgar, v. 61b-62a, “Tarih”, v. 115. bet. 7 Tarihi Rasidi, 33, 34a, 194a-195a; Baburname, s. 58; Hronika (Tarih), s. 122, 170, 184, 193, 284, 293, 295; Ubaydullaname, A. A. Simonov tercumesi, Taskent 1957, s. 45, 150; Ubaydullaname, kolyazmasi, Uzbekistan Respublikasi Fen Akademisi Dogu Diller Enstitusu Fondu, inventar no 1532, s. 17a; V. V. Bartold, Turkistan v Epohu Mongolskogo Hanstva, Sochineniya, tom I, Moscou 1963, s. 468; A. A. Semenov, Buharskiy Traktat o Chinah i Zvaniyah, s. 139, 150; Muso Sayrami, Tarihi Eminiye, Kazan 1905, s. 228-229; Kurban Ali bin Holid Ayaguzi, Tarihi Caridai Cadida, Kazan 1889, s. 13; M. A. Abduraimov, Ocherki Agrarnih Otnosheniy v XVI-Pervoy Polovine XIX vv, tom I, İzdatelstvo “Fan”, Tashkent, 1966, s. 75, 180, 181. 8 Tihonov D. Sh., Hozyastvo i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV vv, İzdatelstvo Nauka, M. -L. 1966; Bartold V. V., Otchet o Pyezdke v Sredniyu Aziyu s Nauxhnoy Scelyu v 1893-1894, 30 IF, tom I, Spb, 1897, no 4, dokument no 8, 279, 291, 387, 435. 9 Tarihi Rasidi, s. 262a. 10 Tihonov D. İ., Hozyaystvenniy i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV vv, İzdatelstvo Nauka, M. -L. 1966, s. 14-65, 138. 11 Petrushevskiy İ. P., Zemledeliye i Agrarniye Otnosheniya v İrane XIII-XIX vv., M. -L., 1960, s. 245; Tihonov D. İ., a.g.e., s. 134; Mahmud Kutlukov, Mongolskoye Gosudarstvo v Vostochnom Turkestane; Tataro-mongoli v Azii i Yevrope, Sbornik Statey, Uzdaniye Vtoroye, M. 1977, s. 85-107. 12 Tarihi Rashidi, s. 246; Petrushevskiy İ. P., Azerbaydjan vo Vlastyu Hulagundov, (1258-1359), Mahmud Kutlukov, a.g.e., s. 240. 13 Cun Yuan, Siyuy-Ven-Zsyan-lu (“Opisaniye vidannogo i slishannogo o zadornom kraye”), 1777, s. 135-136. 14 Aleksandrov, “Puteshestviye v Buharu”, M. 1849, chast 3, s. 40. 15 Djenkenson A., Angliyskiye Puteshestvenniki v Moskovskom Gosudarstve v XV v., L. 1937, s. 184-185. 16 Fazallah ibn Rubehan Isfahoniy, Mihmanname Buhori (Zapiski Buharskogo gostya), Perevod, Primechaniya R. P. Djalilovoy, M. 1976, s. 176. 17 Leberg A. H., İssledovaniya, Slujashchiye, k Obyasneniyu Drevney Russkoy İstorii. O Buharskom Kulkah, Perevod c Nemesckogo D. Yazikova, Sibir 1819, s. 31-32, Miller T. F., İstoriya Sibiri, chast I, Ritter K., Zemlevladeniye Stran., s. 373, 374, 529; Mahmud ibn Vali, More Tayn Otnositelno Doblestey Blagorodnih, Perevod, izdatelstvo “Fan”, Tashkent 1977, s. 71. 18 Hoci Nur Hoci, Yarkent Saidiye Hanliğinin Kiskaca Tarihi, Shinjan Halk Nesriyeti, Urumchi 1993, s. 222-227, 240-242. 19 Hoci Nur Hoci, a.g.e. 20 Mirze Muhammed Haydar Ayazi “Cahanname”destanı, Tashkent, “Fan” yayin evi, 1999. 21 Vohittson Gupur, Askar Huseyn, Uygur Klassik Edebiyat Tezisleri, Millatler Nesriyati, Beyjin 1988, 370-900 betler; Uygur Adabiyotining Kiskacha Tarihi, Nauka Nashriyoti, Olmuto 1983, 1-95. betler. 22 Lyuzishov, Uygur Tarihi, Mellatlar Neshriyeti, 1984, I. kısım, 592. -613. betler; Anvar Boytur, Hayriniso Siddik, Shinjon Millatlarining Tarihi, Millatlar Nashriyoti, 1991, 1029-1061. betler; Dengiz unchaliri, Mugenov L. M., Opisaniye Uygurskih Rukopisey İnstituta Narodov Azii, M., 1962, 36. bet. 23 Uygurlaning Kiskacha Tarihi, Olmuta, 1983, 45. -63. betler, Tarihi Rashidi, 189ab, Navoi, tanlangan asarlar, 13. tom, 151., 242. bet, 14. tom, 11. bet, Toshkent 1997. Abul Fazl, Akbar-name, Özbekistan Cumhuriyeti Şarkşunastlık Enstitüsü Elyazmaları, Envanter No 1604. Ahmedov B. A., Ulugbek i Politicheskaya Jizn Maverannahra v Pervoy Polovine XV v. v Knige iz İstorii Epohi Ulugbeka”, Tashkent 1965; Gosudarstvo Kochevih Uzbekov, Moskov 1965. Aleksandrov, Puteshestviye v Buharu, M. 1849, chast 3. Ali bin Husayn Voiz, Rashahot Tercümesi, Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları, Envanter No 1381. Alişir Nevayi, Tanlangan Asarlar, tom 13, Tashkent 1997, tom 14, 1998. Amin bin Ahmad Razi, “Haft İklim”, Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları, Envanter No 7533. Anvar Boytur, Hayriniso Sidik, Shingjondiki Millatlarning Tarihi, Millatlar Nashriyoti, 1991. Badr ad-din Kashmiri, Rauzat ar-Rizvan ve Hodikat ul-Gilman, Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları, Envanter No 2094. V. V. Bartold, Ulugbek i Yego Vremya, Sochineniye, tom II, chast 2, M., 1964; Ocherk İstorii Semirechya, Sochineneye, tom VIII, M., 1973; Otchet o Komandirovke v Turkestan, Sochineniye, tom VIII, M., 1973. Bernshtam A. N., Problemi İstorii Vostochnogo Turkestana, VDI 1947. Bichurin N. Y., Opisaniye Chjungarii i Vistochnogo Turkestana v Drevnem i Nineshnem Sostoyanii (perevod c kitayskogo), Spb. 1829; Zapiski o Mongolii, Sochinenniye Monahom Nakifom s Prilojeniyem Karti Mongolii… Spb. 1828. Chun Yuan, Siyuy-Ven-Zsyan-lu (Opisaniye Vidannogo i Slishannogo o Zadornom Kraye), 1777. Dengiz Unchillari, Kashgar 1980. Djenkenson A., Angliyskiye Puteshestvenniki v Moskovskom Gosudarstve v XV v. ”, Perevod s Angliyskogo Y. V. Gotye, L. 1937. Djuvan Mardiyev, Zemelno-vodniye Otnosheniya Fergani XVI-XIX, İzdatelstvo “Fan”, Uzbekistan, Tahskent 1965. Dolbetov B. V., V Poiskah Razvalin Beshbalika ZVORSO, XXIII. Spb. 1915. Duman L. I., Otnosheniya Czinskoy İmperii s Hami i Turfanom-Vneshnyaya Politika Gosudarstva Czin v XVII v. M. 1977; Agrarnaya Politiks Çzinskogo (Manchjurskogo) Pravitelstva v Sinzsyane v Konce XVIII veka, M. -L. 1936. Dyakova N. V., Kulturnoye Naslediye Nascionalnogo Menshinstv Sinczyana (Trudi Gosudarstvennogo Ermitaja). Gurevich B. P., Mejdunarodniye Otnosheniya v Centralnoy Azii v XVII-Pervoy Polovine XIX, vtoroye izdaniye, M. 1983. Grigotyev V. V., Zemlevladeniye K. Reterra. Geografiya Stran Azii, Nahodyashiyesya v Peposredstvennih Snosheniyah s Rossiyey. Vostochniy ili Kitayskiy Turkistan Spb, vipusk I, 1869, vipusk II. 1873. Fazlallah İbn Ruzbehan, Mihman-nameyi Buhari, (Zapisi Buharskogo gostya), Perevod, Predisloviye i Primechaniye R. P. Djalilovoy pod Redactsiyey A. K. Arendsa, M. 1976. Haydar bin Ali Razi, Tarihi Haydari, Rukopis GPB İmeni Saltikova-Schedrina. PNS #230. Hodji Nur Hodji, Yarkan Saidiya Honlikining Kısa Tarihi, Shinjon Halk Nashriyoti, 1993. Hodjayev A., Zahvat Çinskim Kitayem Djungarii i Vostochnogo Turkestana… (Kitay i sosedi), M. 1982. Hronika (Tarih) Sah Mahmut Curas. Kriticeskiy Tekst, Perevod, Komentari, İssledovanya i Ukazateli O. F. Akimuskina, Moskou 1976. İstoriya Narodov Vostochnoy i Centralnoy Azii, İzdatelstvo Nauka, M. 1986. Kamoliddin Binoi, Babur-Noma (Zapiski Babura) Perevod M. Salye, Otvetstvenniy Redaktor S. A. Azimdjanova, Tashkent 1958. Kratkiy İstoricheskiy Ocherk Uygurov, Urumchi 1955. Kurban Ali bin Halid, Tavarih-i Hamsa-i Sharki, Kazan 1910. Kuropatkin A. N., Kashgariya. İstoriko-Geograficheskiy Ocherk Strani, Yeye Voyenniye Sili, Promishlennost i Torgovlya, Spb 1879. Kutlukov M., Mongolskoye Gospodstvo v Vostochnom Turkestane, v Khige Tataro-Mongoli v Azii i Yevrope, izdatelstvo Nauka, M. 1977. Likoshin N. S., Adab us-Salihin (Kodeks Prilichiy na Musulmanskom Vostoke), Tashkent, 1895. Lyuzishov, Uygur Tarihi, Mellatlar Neshriyeti, 1984, I. kisim 1987, II. kisim 1988. Malov S. E., Pamyatniki Drevneturkskoy Pismennosti, M. -L., 1951; Uygurskiye Rukopisniye Dokumenti Ekspeditcii s Oldenburgom ZIBAN, vipusk I, L., 1932. Malyavskiy a.g., Materiali po İstorii Uygurov IX-XII vv., İzdatelstvo Nauka, Sibirskoye Otdeleniye, Novosibirsk 1974. Materiali po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XIII Vekov, Alma-Ata 1969; Materiali po İstorii Kirgizov i Kirgizii, Vipusk I, izdatelstvo Nauka, M. 1973. Mahmud ibn Vali, “More Tayn Otnositelno Doblestey Blagorodnih (geographiya); Vvedeniye, Perevod, Primechaniya i Ukazaniya Ahmedova B. A. Izdatelstvo “Fan”, Tashkent 1977, “Bahr al-Asrar fi Manokibiy al-Ahyor”, Uz. R. F. A. ShI fondi inventar # 1375. Mejdunarodniye Otnosheniya v Centralnoy Azii XVII-XVIII vv., M., “Nauka”, 1989. Melioranskiy, Dokumenti Uygurskogo Pisma Omar Sheyha, ZVO, XVI. Meyendarf, Puteshestviye iz Orenburga v Buharu, İzdatelstvo “Nauka”, M., 1975. Miller G. F., İstoriya Sibiri, chast I. Mirzo Muhammad Haydar, Tarihi Rashidi, Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları Envanter No 1430 (farsça), 10191/II (Turkçe Tercumesi); Tarihi Rashidiy Rusja Terjumesi, Toshkent, izdatelstvo “Fan”, 1996. Muhammad Amin Bugro, Sharkiy Turkiston Tarihi, Kashmir 1948. Muhammad Avaz, Ziya al-Kulb, Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları Envanter No 340. Muhammad Imin Sadriddin Koshgari, “Asar al-Futuh” Özbekistan Cumhuriyeti Şarksinastlık Enstitüsü Elyazmaları Envanter No 753; “Asar al-Ahbor” (Jemchujina İzvestiy), #2155. Muhammad Sadik Kashgari, Tezkire-i Hodjagan, Uz. R. F. A. S. Fondi inventar no 45; “Tazkirai Zizon”, Kashkar Uygur Nashriyoti, 1988. Muhammad Solih, “Sheyboni-Noma”, Djagatayskiy Tekst. Posmertnoye İzdaniye P. M. Melioranskogo, Spb. 1908. Mullo Mir Solih Koshgariy, “Chingiznoma”, Kashgar Uygur Nashriyoti, 1986. Mullo Musa Sayromiy, Tarih-i Eminiya, Kazan 1905. Muminov L. M., Opisaniye Uygurskih Rukopisey İnstituta Narodov Azii. Oldenburg, İssledovanya Pamyatnikov Strannih Kultur (Vostochnogo) Kitayskogo Turkestana, JMNP SSSR, Spb 1904. Pankov A. V., Arheologicheskiye Ekspeditcii v Vostochnom Turkestana. Toshkent 1914. Pischulina K. A., Yugo-Vostochniy Kazahstan v Seredine XIV-Nachale XVI Vekov (Voprosi Politicheskoy i Socialno-Ekonomicheskoy İstorii), İzdatelstvo “Nauka”, Kazahskoy SSR, Alma-Ata 1977. Pulat Kodiriy, Ulka Tarihi, I. kisim, Urumchi 1947. Radlov V. V., K Voprosu ob Uygurah. iz Predisliviya k İzdaniyu Kutsugu Bilika, Spb 189. Salihitdinova M. A., Soobsheniya o Kirgizah v “Hidayat-Name” Mirhaliddina, IAN, Kirgizskaya SSR, SON, tom 3, 1961, vipusk 2. Semenov A. A., Perviye Sheydanidi i Borba v Maveraunnahre. Trudi i Materiali po İstorii Tadjikov i Uzbekov Sredney Azii, Stalinabad 1954. Seyfi, Zapiski o Pravitelyah İndostana, Yujnogo i Severnogo Kitaya, Hotana, Kashgara, Maverannahra i Pochih Vladeniy, Mikrofilm LOUVAN SSSR (bivshiy). Shinjongning Kiskacha Tarihi, Shinjong Halk Nashriyoti, tom 2, Urumchi 1992. Sochineniye Muhammad Sadika Kashgari, Tazkirai Hodjagan Kak İstochnik po İstorii Kirgizov, IAN Kirgizskoy SSR (bivshiy), tom I, vipusk I, 1959. Tazkirai Abdumannop, IV AN SSSR (bivshiy), A-231 (C5819). Tihonov D. I., Hozyaystvenniy i Obshchestvenniy Stroy Uygurskogo Gosudarstva v X-XV vv, İzdatelstvo Nauka, M. -L. 1966. Timkovskiy, Puteshestviye v Kitay Cherez Mongoliyu v 1820-1821 gg., chast I, Spb. 1824. Uygur Adabiyotining Kiskacha Tarihi, Nauka Nashriyoti, Almuta 1983. Uygurlarning Kiskacha Tarihi, Shinjon Halk Nashriyoti, 1990. Valihonovich Ch. Ch., O Sostoyanii Altishaya İli Shesti Vostochnih Gorodov Kitayskoy Provincii Nan-lu (Maloy Buharii) v 1858-1859 Godah, Sochineniya, tom II, Alma-Ata 1962. Vohitjon Gupur, Askar Husayn, Uygur Klassik Adabiyot Tezislari, Milletler Nashriyoti, 1988. Zlatkin İ. Y., İstoriya Djungarskogo Hanstva (1635-1758), İzdatelstvo Nauka, M. 1964. Kazak-Kalmuk (Jungar) Savaşları Dr. Orhan DOĞAN İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi / Türkiye Giriş
nbeşinci asırda Orta Asya tarihinde çok büyük değişiklikler oldu. Bu dönemde Timur İmparatorluğu dağılmış, Maveraünnehirde karışıklıklar çıkmıştır. Moğolistan, doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüş, Tiyan-Şan’ın güneyinde birbirinden bağımsız bir çok devletçikler kurulmuştur. Orta Asya’nın güneybatısında Ak Orda dağılıp, Nogay ve Özbek Hanlıkları olarak ikiye ayrılmıştır. XV. asrın ikinci yarısında Ebu’l-Hayır Hanlığının iç ve dış ilişkileri kötü bir durumda olduğundan, Onun Hanlığındaki Kerey ve Canibek Hanlar kendilerine bağlı halklar ile doğuya doğru göç ettiler. Daha sonra ise Moğolistan liderlerinin desteğiyle Çu nehri boyunda bağımsız Kazak Hanlığını kurdular. O dönemde Kazak Kabilelerinin toprakları batıda Nogay Hanlığı ve doğuda Moğolistan ile sınırlı idi. XV. asrın sonunda ve XVI. asrın başında Özbek Hanı Şaybani ve Joşı sülaleleri arasında çatışmalar çıkmış ve daha sonra ikisi birleşerek Babür’le Maveraünnehir için ve Kazak Hanları ile de Sır-Derya boyundaki şehirler için savaşmışlardır. Böylece Orta Asya amansız savaşların olduğu bir döneme girmiştir. Ancak XVI. Asrın ikinci çeyreğine doğru büyük beyliklerin toprakları belli olmuş, durum biraz sakinleşmişti. O devirde Maveraünnehir’i Şaybani yönetiyordu. Kasım Han’ın yönettiği Kazak Hanlığının toprakları ise çok genişlemişti. Onların sahiplendiği topraklar, Sır-Derya bölgesi ile oradaki şehirlerden kuzeybatıdaki Yedi Su bölgesi, Karatal Nehri ve İle Nehri bölgesinden oluşmakta idi. Kazakların gelişmesiyle birlikte Tanrı dağlarının kuzeyinde Moğolların Kalmuk (Jungar)1 kabilesi de gelişip Hanlık kurdular. Tarbagatay ve İlen, Kalmuk Hanlığı’nın merkezi olup, İrtiş’in batıdaki bölgesini ve Tanrı dağlarının güney tarafındaki bölgelerini gitgide idaresi altına geçirdiler. Böylece, Orta Asya’nın Kuzeyinde Kazak ve Kalmuk göçebe halkları, tarih sahnesinde yerlerini almış oldular. Kalmuk aslında bir kabile ismi idi, daha sonra Kalmuk feodallerinin idaresinin ismini aldı ve o devletin ismi oldu. Kalmuk Hanlığı aslında, önceden Batı Moğolistan’daki Kalmuk (Jungar), Durbit, Koşüt ve Torgaut olmak üzere dört kabileden oluşmuştu. Bu kabileler daha sonra “Oyratlar” ismini almıştır. Diğer topluluklar ise onlara “Kalmuklar” demişlerdir.2 XV. asrın son çeyreğinde Kalmuklar’ın büyük bir kısmı Moğolistan’ın kuzeybatısına yerleştiler. Kalmuklar’ın ilk dönemlerdeki saldırıları Moğol Hanları üzerine olmuştur. Daha sonra ticaret şehirlerine sahiplenmek için Kazaklarla XVIII. asrın ortalarına kadar sürecek olan amansız bir savaş başlatmışlardır. Konunun daha iyi anlaşılması bakımından araştırmamızın bu kısmına kadar kısa bir tarihi değerlendirme yapmayı uygun bulduk. Şimdi ise çalışmamızın esas konusu olan XVIII.asrın ilk yarısını teşkil eden Kazak-Kalmuk savaşlarına ve bu savaşların Kazak toplumu açısından ortaya çıkardığı olumsuz sonuçlara geçmeden önce bu savaşların tarihi seyrini ayrıntılı bir şekilde vermeye çalışalım. XVI. Asrın İkinci Yarısından Tavke Han Dönemi (1680-1718)’ne Kadar Kazak-Kalmuk Savaşlarının Tarihi seyri XV. asırdan XVI. asrın ikinci yarısına kadarki dönemde Kazak-Kalmuk münasebetleri hakkında bilgiler çok azdır. Birbirine komşu iki göçebe topluluğun her türlü genişleme hareketleri, bu iki topluluk arasında bir takım anlaşmazlıkların çıkmasına sebep olmuş ve bunun sonucunda da savaşmaları kaçınılmaz bir hal almıştır. Kalmuklar’ın Türkistan için tehlike teşkil edeceği daha XV. yüzyılın ortalarında anlaşılmıştı. 1430’lu yıllarda Kalmuklar’ın Uysunlar ve Kırgızlar’ın oturduğu Issık Göl’e kadar gelmeleri; 1447 yılında Sırderya bölgesinde yaşayan Şıban Hanı Ebu’l- Hayır Hana hücum etmeleri bunun bir göstergesi idi. 1447’deki bu saldırıda Özbekleri yendikleri kaynaklarda belirtilmektedir.3 Kalmuklar bundan sonra da ayrıntılı olarak göreceğimiz gibi XVII. asırda ve XVIII asrın ilk yarısında Türkistan’ı baştan başa istila ederek bu ülkenin hem siyasi hem de sosyal ve kültürel açıdan değişmesine sebep olmuşlardır. III.Murat Dönemi Osmanlı seyyah ve tarihçilerinden Seyfi Çelebi 1552-1556 Kazak-Kalmuk savaşlarını geniş bir şekilde anlatmıştır.4 Tahmini olarak 1554 yılında daha sonra Kazak Hanı olan-Tevekkel Sultan Kalmuklar üzerine saldırdı.5 Jayansınsın adındaki bir İngiliz seyyah 1557 yılında Orta Asya’dan geçerek Jungoğ’a gitmeyi planlamış, fakat Kazak-Kalmuk savaşları yüzünden gidememiştir. Seyyah bu savaşın Taşkent’e sahip olmak için yapıldığını, XVI. asrın ortasında ve sonunda Kazaklar’ın Kalmuklarla yapmış olduğu savaşlarda hep galip geldiklerini yazmıştır.6 Kalmuklarla Kazaklar arasındaki savaşlar Doğu Türkistan şehirlerinin surları altında geçmiştir.7 XVI. asrın ikinci yarısında Kalmuklar Kazak topraklarına da yerleşmişler, ancak daha sonraları o topraklardan ya çıkartılmışlar ya da Kazakların baskısı altında yaşamak zorunda kalmışlarıdır. XVI. Asrın sonunda kendi sınırlarını aşıp Kazak topraklarına yerleşen Kalmuklar, Kazaklar’a yenilmişler ve baskı altında kalmışlarıdır.8 Tevekkel, 1594’te Moskova’ya elçiler gönderip Çar Feodar’a kendi uyruğuna geçmesini teklif etmiş; elçilik yazısında Kazak Hanı Tevekkel kendisini “Kazak ve Kalmuk Hanı” olarak göstermiştir. Buradan hareketle XVI. asrın sonunda bazı Kalmuk kabilelerinin kendisine bağlı olduğu kanısına varıyoruz.9 Kazaklar’ın Kalmuklar üzerine sürekli saldırı düzenlemeleri dolayısıyla bazı Kalmuk kabileleri İrtiş’in doğusuna doğru göç ederek yerlerinden oluyorlardı. Bu tarihlerde Kalmuklar Moğolistan ve Kazak feodallerine karşı mücadele ediyorlardı. Kazaklarla Kalmuk feodalleri hayvancılık yaptıkları için aralarındaki otlak için savaşlar gittikçe kızıştı. İrtiş’in doğusuna yerleşen Kalmuk kabilesi 1616 yılından itibaren liderleri Hontayşi10 (Koto-Koysın) ile Kazak topraklarına sık sık saldırılar düzenliyorlardı. Fakat o tarihlerde Kazak Hanlığı çok güçlü olduğundan Kalmuklar devamlı yenilgiye uğratmaktaydılar. Kalmuklar Kazak Ordalarının saldırılarından dolayı 1621 yılında Kalmuk Tayşaları halkları ile birlikte Sibiryadaki şehirlerin etrafına göç ettiler.11 1627-29 yıllarında Issık Gölün doğusunda yaşayan Kalmuklar’a, Tevekkel Han’ın kardeşi ve varisi Kazak Hanı Esim baskınlar düzenlemekteydi.12 XVII. asrın başlarında İşim ve Tobol ırmakları arasında göçebe hayatı yaşayan Kalmuklar kendi aralarındaki anlaşmazlıklara son vererek birliklerini sağladılar. Kalmuk kabilesinin Kara Kula Tayşasını bu birliğin başkanı olarak seçtiler. Kalka Moğollarına karşı savaştılar ve bağımsızlıklarını kazandılar. Ancak 1634 yılında Kara Kula vefat etti. 1635 yılında Dalaylama Kara Kula’nın oğlu Koto Koysın’a Batır Kontayşa diye isim verildi. Bu tarihte Kazaklarla Kalmuklar arasında geçen ilk büyük meydan savaşında Kontayşa batıda Kazaklarla savaşıp Esim Han’ın oğlu Cangir Sultanı esir aldı. Fakat Cangir Sultan kaçtı. 1635’te cereyan eden bu ilk büyük meydan savaşı hakkında tarihi kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. XVII. asrın ikinci çeyreğinden itibaren Kalmuklarla Doğu Moğollarının düşmanlığı sona erdi. Hontayşa Batır ve Tosakay Hanın çabalarıyla 1640’ta Moğol feodallerinin düşmanlara karşı birliğinin güçlenmesini sağlayan ve 120 maddeden oluşan Kalmuklarla ilgili yasa çıkarıldı.13 1643 yılının kışında Batır Kontayşa Kazak topraklarına yeniden saldırdı. Bu saldırıda Yedi Su bölgesinin büyük bir kısmını işgal eden Kalmuklar Ala-Tav Kırgızlarından 10 bin kişiyi esir almışlardır.Fakat bu savaşta kesin olarak galip gelemediler. Çünkü söz konusu saldırıdan haberdar olan Cangir Han, emrindeki 600 kişilik kuvvetle Batır’a saldırdı. Bu savaşta Kazakların göstermiş olduğu bağımsızlık mücadelesi kaynaklarda şu şekilde anlatılmıştır: Cangir, emrindeki askerlerin bir kısmını Kalmuklar dar boğazdan geçinceye kadar, iki dağ arasındaki bu boğazda kale yapmak üzere hendek kazılması için görevlendirmiştir. Kendisi ise ordunun kalan kısmıyla dağın diğer tarafında gizlenmiştir. Nihayet beklenen an gelmiş ve Kalmuk Hükümdarı hendek kazan askerlere saldırmıştır. Bu durumu gören Cangir düşmanını arkadan vurmuş ve iki taraf arasındaki mücadelede Kalmuklar 10 bin kişi kayıp vererek Kazaklar karşısında adeta bozguna uğramışlardır. Savaşın sonlarına doğru 20 bin kişilik ordusuyla Semerkant Hükümdarı ve ünlü kahraman Calantös, Cangir yardıma gelmiştir.1643 yılında Kazak topraklarında yapılan bu ikinci meydan savaşı Kazakların zaferiyle sonuçlanmış ve bu gelişmeler üzerine Batır geri adım atmak zorunda kalmıştır. Fakat çok geçmeden Kalmuk lideri, Cangir Handan intikamını almak için Kazaklar üzerine yeniden bir saldırı düzenlemiştir. Bu savaşta 17 yaşlarındaki Kalden, Cangir Han’ı öldürmüştür (1652).14 Daha sonra Kalmuk istilası Kazak topraklarının batısına kadar devam etmiş ve Kalmuklar burada Ural ile Volga nehirleri arasında bir devlet kurmuşlardır. Kalmuklar bilhassa Eyüge Han (1670-1724) döneminde Kazakları son derece rahatsız etmişlerdi.15
Kalmuklar, 1698 yılında Çin ile yaptıkları savaş sona erdikten sonra Kazaklar’a tekrar saldırdılar. Savaşın sebebini Tsevan Rabtan Çin İmparatoru Konsi’ye yazmıştır. İlk sebep; Tavke Galden Tseren’in elinde esir olan oğlunun iadesi için bir takım vaatlerde bulunarak Kalmuk Hükümdarına müracaat eder, Tsevan Rabtan Tavkenin oğlunu gönderir, Tavke vaatlerini yerine getirmez, ihanet eder. İkinci sebep; Kazakların Kalmuk ticaret kervanlarına baskın yaparak saldırmaları olmuştur. İşte bu tarihten sonra Kalmuklar Kazak bağımsızlığı için tehlike olmaya başlamıştır. 1698 saldırısına Kazaklardan 1702 yılında karşılık verilir; Kazak askerleri Doğu Kalmukları ve İdil Kalmuklarına saldırı düzenlediler. 25 Nisan 1703’te savaşlara son vermek için Kazak-Kalmuk barış görüşmeleri başlar. Ancak bir süre sonra 1708’de Kalmuklar Kazak Ordalarına yeni bir saldırı düzenlediler, bu saldırı Orta Orda için çok kötü sonuçlara yol açtı, çok esir verdiler. XVIII. asrın başlarında Kalmuk askerlerinin büyük bir kısmı Sarı-Su nehrine doğru ilerlediler, diğer bir kısmı ise Orta Orda’nın Kuzeydoğu bölgesini işgal ettiler. Tavke Han Kalmuklara karşı mücadeleyi başlatmak için Üç Orda temsilcilerini 1710 yılında Karakum bölgesinde topladı. Bu toplantıda savunma tedbirleri olarak nelerin yapılacağı ve düşmana karşı sonuna kadar savaşa devam edilmesi yönünde karar çıktı. 1712 yılında yapılan Kazak baskınları başarılı oldu ve bu baskınlar Tsevan Rabtan’ın otoritesini düşürdü. 1717 yılındaki Kazak-Kalmuk savaşında Kazak gönüllü milis kuvvetleri Kayıp ve Ebu’l-Hayır başkanlığında Kalmukların sınır bölgelerine saldırdılar, sefer başarısız oldu.Bu başarısızlığa Kayıp Han ve Ebu’l-Hayır Han arasındaki anlaşmazlık sebep olmuştur. Bunun sebebi de muhtemelen her iki Hanın da üç Ordanın tek Hanı olmak istemesidir. Bu olaydan faydalanan Kalmuk müfrezeleri Kazak topraklarının güney bölgelerine girdiler.18 Ancak Çin Hükümdarlığının Kalmukları tehdit etmesi Kalmukların Kazak Ordalarına karşı gerçekleştirecekleri daha kapsamlı harekatı bir müddet için engelledi. Fakat 1722’de Çin İmparatoru Kansi’nin ölümünden sonra Kalmuk-Çin savaşı sona erdi. Bu durumu fırsat bilen Kalmuklar Kazak Ordaları üzerine daha geniş bir saldırı için hazırlanmaya başladılar.19 Mütemadiyen devam eden çarpışmalar ve içerdeki huzursuzluklar sonucu parçalanan ve kuvvetten düşen Kazak halkı bu dönemde büyük felaketler ve yoksulluklar yaşadı.20 Ç. Valihanov XVIII. yüzyılın başındaki Kazakların durumunu şöyle tasvir etmiştir: XVIII. yüzyılın 10’lu yılları Kazak halkının hayatındaki en zor yıllardı. Kalmuklar, İdil Kalmukları, Yayık Kazakları ve Başkırtlar onlara her taraftan saldırıp, köylerini darmadağın ettiler, hayvanlarını aldılar ve bütün aileleriyle birlikte onları esir aldılar. Bir taraftan sanki gökyüzünün inadı tutmuş gibi ayazlı bir kış, diğer taraftan açlık bu halka zor anlar yaşatmıştır. Bir Kırgız büyüğü Orenburg’ta kendi soylarının bu üzücü durumunu, “av köpeği sürülerinin bir tavşanı izlemesi ve kovalamasına” benzetmiştir.21 Bu olaylarda Kazakların hanlarının, sultanlarının, beylerinin ve kahramanlarının suçlu olmadığını düşünmek kanaatimizce doğru olmaz. Çünkü Kazak halkının bu duruma düşmesinde onların kendi aralarındaki iktidar mücadelesi de önemli rol oynamıştır. Yüklə 8,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|