Anadolu Türk Beylikleri Sanatı

Dîvân-ı Kazâ: Delhi Türk Sultanlığı’nda hukukî ve şer‘î işlere kadılar bakardı.193 Davalarda hükümler Hanefî fıkhına göre verilirdi. Bütün kadıların başı olan K#dı-yı memâlik (K#dı’l-kud#t), sultandan sonra ülkedeki en büyük yargıç idi. K#dı-yı memâlik’in dairesine Dîvân-ı Kazâ-yı memâlik veya Dîvân-ı Kazâ denilirdi.194 Baş kadı yani K#dı-yı memâlik Delhi’de otururdu. K#dı-yı memâlik makamında bulunanlar aynı zamanda Sadr-ı Cihân, Sadrü’s-sudûr lâkaplarını da taşırlardı.195 K#dı-yı memâlik bütün şer‘î hukuk sisteminin başkanıydı.196 Gerek Dîvân-ı Kazâ-yı memâlik’e gelen gerekse daha alt mahkemelerde çözülemeyip Dîvân-ı Kazâ’ya intikal eden davalara bakmak, Dîvân-ı Mezâlim’de sultana danışmanlık yapmak, taşradaki idarî birimlere kadı ve adlî görevliler tayin etmek, medreselerin, câmilerin ve vakıfların idaresini yürütmek, yardıma muhtaç âlimlere ve seyyid, derviş, evliyâ vs. din büyüklerine maaş bağlanması işlemlerini yapmak K#dı-yı memâlikin başlıca görevlerindendi.197 Adlî işlerde K#dı-yı memâlik’e yardım eden bir nâibi bulunurdu.198 Ordudaki adlî işler ve davalarla ise, K#dı-yı leşker ilgilenirdi. K#dı-yı leşker aynı zamanda Dîvân-ı Kazâ’nın üyeleri arasında yer almaktaydı.199 Taşradaki şehir ve kasabalarda da kadı ve emîr-i dâd’lar görev yaparlardı.200

Toprak İdaresi

Delhi Türk Sultanlığı’nda topraklar hâlisa ve iktâ olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmıştı. Bunların yanı sıra mülk, vakıf, idrârât ve in‘âm olarak tahsis edilen arâziler de vardı. Doğrudan doğruya hükümdarın tasarrufunda olan arâzilere hâlisa denilmekteydi. Bu tür arâzilerin vergi gelirleri Dîvân-ı Vezâret tarafından toplanırdı. Hükümdar bu arâzilerden bazılarını iktâ olarak da tahsis edebilirdi.201

İktâ, hükümdar veya onun adına yetki kullanan merci tarafından özellikle arâzi gibi taşınmaz mallarla maden ocağı ve benzeri tabii kaynakların mülkiyet, işletme yahut faydalanma hak veya imtiyazlarının ya da bir bölgenin vergi gelirlerinin uygun görülen kimselere tahsis edilmesini ifâde eden bir terimdir.202 Delhi Türk Sultanlığı’nda kendisine iktâ verilen kimseye mukta‘ veya iktâdâr adı verilirdi.203 Devlete ait olan topraklar, şehirler, kasabalar, köyler devlet erkânına ve kumandanlara hizmetlerine karşılık olmak üzere makam ve rütbelerine göre veriliyor, iktânın büyüklüğü ise takdir edilen maaşla doğru orantılı oluyordu. Devlet tarafından kendisine bu şekilde toprak verilen görevliler, belli sayıda asker beslemek ve gerektiğinde bunlarla savaşa katılmak ve bölgesindeki güvenlik ve huzuru temin etmek zorundaydı.204

Devlete ait veya mülk arâzilerden, vergi gelirlerinin ilmî veya sosyal müesseselerin masraflarına karşılık olarak tahsis edilen arâzilere ise, vakıf arâzi adı verilmek

tedir. Vakıf arâziler Sultan Alâeddîn Halacî tarafından hâlisa hâline getirilmiş ancak bu yeni uygulama onun ölümüyle son bulmuştu. Devlet işlerinde İslâm hukukuna önem veren Sultan Fîrûz-Şâh Tuğluk ise önceki devirlerde kamulaştırılan mülk, idrârât gibi arâziler yanında vakıf arâzileri de eski sahiplerine ya da onların vârislerine geri vermişti.

Mîrasçısı kalmayan vakıfların idaresi (tevliyet) vakfın devam ettirilmesi için kadılara verilirdi.205

Delhi Türk Sultanlığı’nda özel mülk şeklindeki arâzilerin varlığına da rastlanmaktadır. Bu tip arâzi sâhibi muhtemelen mülkü üzerinde tam bir tasarruf hakkına sahip idi. Sultan Alâeddîn Muhammed-Şâh Halacî tahta çıktığında vakıflarda çalışanlara (ehl-i vakf) mülk arâziler vermişti. Fakat Ranthambor seferi sırasında birbiri ardınca çıkan isyanların bir sebebinin de zenginlik olduğunu düşünen Sultan Alâeddîn Halacî’nin bütün mülk arâzileri hâlisa topraklara dâhil etmişti. Sultan Fîrûz-Şâh Tuğluk ise, kendisinden önceki hükümdarlar tarafından hâlisaya dönüştürülen mülk arâzileri eski sahiplerine veya onların mîrasçılarına iâde etmişti.206

1 Minhâceddîn b. Sirâceddîn Cûzcânî, Tabak#t-ı Nâsırî, (nşr. A. Habîbî), Tahran 1984, I, 495; Şems-i Sirâc Afîf, Târîh-i Fîrûzşâhî, (nşr. Mevlevî Vilâyet Hüseyin), Kalküta 1890, s. 42, 361; İbn Battûta, Rihleti İbn Battûta, (nşr. Abdülhâdî et-Tâzî), Rabât 1417 (1997), III, 155, 183-184, 232, (trc. Mehmed Şerif), Seyâhatnâme-i İbn Battûta, İstanbul 1333-1335 (1914-1917), II, 67, 96-97, 148; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr, s. 30; İng. trc., s. 43-44; ayrıca bk. İ. Husain Qureshi, The Administration of the Sultanate of Delhi, Karachi 1958, s. 61.

2 The Campaigns of ‘Al#’u’d-d#n KhiljO being the Khaz#’inu’l FutOh (Treasures of Victory) of Hazrat AmOr Khusrau of Delhi, (İng. trc. Muhammad Habib), Madras 1931, s. 44-46; Ziyâeddîn Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, (nşr. Seyyid Ahmed Hân), Osnabrück 19812, s. 36, 174; İbn Battûta, III, 152, 155, 183; trc., II, 65, 67, 97.

3 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 527-528; İbn Battûta, III, 152,; trc., II, 65; Afîf, s. 403. Krş. M. Fuat Köprülü, “Hâcib”, V/1, 35; Aydın Taneri, “Hâcib”, XIV, 511.

4 İbn Battûta, III, 152, 232, 236; trc., II, 65, 148, 155-156; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 30; İng. trc., s. 43; ayrıca bk. Qureshi, s. 61-62.

5 Bk. Cûzcânî, I, 487-489, II, 28-29; Berenî Târîh-i Fîrûzşâhî, 24, 36, 195, 337; Afîf, s. 338; İbn Battûta, III, 152-155, trc. II, 65-67; ayrıca bk. K. Saran Lal, History of the Khaljis, Calcutta 1967, s. 160; Qureshi, s. 59.

6 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 31, 143, 158, 274; İbn Battûta, III, 150, 158-159; trc., II, 64-65, 69-70; Afîf, s. 47. Krş. J. Burton-Page, “NakOb”, VII, 926.

7 Berenî Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 30, 158; Afîf, s. 229, 233, 357; Nizâmeddîn Ahmed, Tabak#t-ı Ekberî, (nşr. B. De), Kalküta 1913, I, s. 91.

8 Ziyâeddîn Berenî, Fetâvâ-i Cihândârî, (İng. trc. Mohammad Habib ve Afsar Umar Salim Khan), The Political Theory of the Delhi Sultanate, New Delhi ts., s. 24.

9 Qureshi, s. 63; Aydın Taneri, “Candâr”, DİA., VII, 145.

10 Cûzcânî, II, 8; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 30, 158, 454, 527; ayrıca bk. Qureshi, s. 63; Lal, s. 161.

11 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 30; İbn Battûta, III, 152; trc., II, 65-66; İbn Fazlullâh el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr, s. 19, 29; Afîf, s. 338; ayrıca bk. J. Mohan Banerjee, History of Firuz Shah Tughluq, Delhi 1967, s. 84; Şerafettin Turan, “Silâhdâr”, İA., X, 646.

12 Cûzcânî, II, 52; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 24. Krş. Qureshi, s. 71; M. Aziz Ahmad, Political History and Institutions of Early Turkish Empire of Delhi, Lahore 1949, s. 194.

13 Berenî, a.g.e., s. 30; Afîf, s. 271; İbn Battûta, III, 71, 246; trc., II, 1, 168.

14 Berenî, a.g.e., s. 582; ayrıca bk. Qureshi, s. 72; M. Aziz Ahmad, s. 364; Banerjee, s. 86.

15 Afîf, s. 318; ayrıca bk. Qureshi, s. 71.

16 Qureshi, s. 71; Banerjee, 131.

17 Emîr Hüsrev Dihlevî, Kırânü’s-sa‘deyn, (İng. trc. H. M. Elliot-J. Dowson), History of India As Told By Its Own Historians, Delhi 1990, III, 525; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 330, 451.

18 İbn Battûta, III, 155; trc., II, 66; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 28; İng. trc., s. 40, ayrıca bk. Simon Digby, War Horse and Elephant in the Dehli Sultanate, Karachi 1971, s. 52.

19 Cûzcânî, II, 80; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 424, 574; İsâmî, Hâce Abdülmelik, Fütûhu’s-selâtîn, (nşr. Ağa Mehdî Hüseyin), Agra 1938, s. 132; Afîf, s. 189.

20 Bk. İbn Battûta, III, 235; trc., II, 153.

21 Cûzcânî, II, 9, 30; Afîf, s. 297, 454; Yahya b. Ahmed b. Abdullah Sirhindî, Târîh-i Mübârekşâhî, (İng. trc. K. K. Basu), Karachi 1977, s. 141.

22 Qureshi, s. 72; Asri Çubukçu, “Emîr-i Meclis”, DİA., XI, 141; D. Ayalon, “AmOr Madjlis”, EI2, I, 445.

23 Aydın Taneri, “Çâşnigîr”, DİA., VIII, 232.

24 Qureshi, s. 65.

25 Afîf, s. 338; Sirhindî, s. 66; ayrıca bk. Lal, s. 54.

26 Bk. Aydın Taneri, “Çetr”, DİA., VIII, 293-294; P. A. Andrews, “Mizalla”, EI2, VII, 191-195.

27 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 19; İng trc., s. 29; Taneri, “Çetr”, DİA., VIII, 293.

28 Cûzcânî, II, 21; İsâmî, s. 378, 397; ayrıca bk. Qureshi, s. 65.

29 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 183; Aydın Taneri, “Câmedâr”, DİA., VII, 45.

30 Bk. Berenî, a.g.e., s. 173, 259; Afîf, s. 275, 338.

31 Afîf, s. 369; İbn Battûta, III, 237; trc., II, 157; Tahsin Yazıcı-Mehmet İpşirli, “Ferrâş”, DİA., XII, 408.

32 Bk. Cûzcânî, I, 467; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 171.

33 Afîf, s. 198, 248, 317.

34 M. Aziz Ahmad, s. 341, 356; Lal, s. 159; Sadi S. Kucur, “Debîr”, DİA, IX, 64.

35 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 470; İbn Battûta, III, 209, 235; trc., II, 120, 153; ayrıca bk. Qureshi, s. 88.

36 Cûzcânî, II, 13.

37 Bk. İbn Battûta, III, 187, 235; trc, II, 101, 153.

38 İsâmî, s. 353; İbn Battûta, III, 201; trc., II, 112; M. Aziz Ahmad, s. 338, 341; Lal, s. 161.

39 Bk. Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 528. İbn Battûta, III, 233-234; trc., II, 150-151.

40 Erdoğan Merçil, “Gaznelilerde Bir Saray Memuriyeti: Resuldârlık”, VIII. Türk Tarih Kongresi-Bildiriler, Ankara 1981, II, 703-708-709; Mehmet İpşirli, “Elçi”, DİA., II, 6-7.

41 İbn Battûta, III, 160; trc., II, 71; Krş. M. Aziz Ahmad, s. 341.

42 İbn Battûta, III, 143; trc., II, 61; Afîf, s. 331; ayrıca bk. Banerjee, s. 83.

43 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 201; Banerjee, s. 131; Qureshi, s. 156.

44 Bk. Berenî, a.g.e., s. 352; Afîf, s. 279; Sirhindî, s. 132, 142.

45 İbn Battûta, III, 180; trc., II, 92.

46 İbn Battûta, III, 137; trc., II, 52; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 406; ayrıca bk. Qureshi, s. 64.

47 İbn Battûta, III, 164, 244; trc., II, 74, 165.

48 İsâmî, s. 305.

49 Emîr Hüsrev Dihlevî, Deval Rani ve Hızır Hân, (nşr. Muhammed Vefâ Bak#yef), Duşanbe 1975, s. 114, 249; a. mlf., Nuh Sipihr, (nşr. Muhammed Vâhid Mirzâ), Kalküta 1950, s. 399; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 160-161, 198; İsâmî, s. 214; ayrıca bk. A. Arazi, “S#kO”, EI2, VIII, 883.

50 Emîr Hüsrev, Nuh Sipihr, s. 364, 390; Berenî, a.g.e., s. 160-161, 199.

51 Bk. İbn Battûta, III, 244; trc., II, 165.

52 İbn Battûta, III, 125.

53 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 16; İng. trc., s. 26; Afîf, s. 317; ayrıca bk. Qureshi, s. 71-72.

54 Cûzcânî, II, 18; Qureshi, s. 72.

55 Qureshi, s. 65; M. Aziz Ahmad, s. 338.

56 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 128; Nizâmeddîn Ahmed, I, 103.

57 İbn Battûta, III, 103, 209, 217; trc., II, 25, 119, 130.

58 İbn Battûta, III, 127; trc., II, 43.

59 Bk. Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 153, 337.

60 Afîf, s. 94, 426.

61 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 429-431; Afîf, s. 222-223, 237-238; ayrıca bk. Banerjee, s. 78.

62 Fahr-i Müdebbir Mübârekşâh, Âdâbü’l-harb ve’ş-şecâ‘a, (nşr. Ahmed Süheylî Hânsârî), Tahran 1346 hş. (1967), s. 129; Afîf, s. 333, 337-342, 346-347; ayrıca bk. M. Aziz Ahmad, s. 347; Banerjee, s. 78.

63 Afîf, s. 123, 198, 431.

64 Afîf, s. 91, 271, 460-461.

65 Cûzcânî, II, 58; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 85; Afîf, s. 340-341, 467; İbn Battûta, III, 23; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 16.

66 Bk. Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 247, 337, 558; Afîf, s. 512-513; ayrıca bk. M. Aziz Ahmad, s. 357.

67 Bk. M. Aziz Ahmad, s. 358.

68 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 358-361, 580; Afîf, s. 512-513. Krş. Qureshi, s. 85, 175; Banerjee, s. 82.

69 Berenî, a.g.e., s. 153; ayrıca bk. Qureshi, s. 86-87; M. Aziz Ahmad, 356-357.

70 Bk. Cûzcânî, I, 456, 458; Berenî, a.g.e., s. 24, 91, 337, 424, 528.

71 Berenî, a.g.e., s. 439, 470; Afîf, s. 151, 454.

72 Cûzcânî, II, 83; Berenî, a.g.e., s. 114-116; İsâmî, s. 116; Campaigns of Al#’u’ddOn KhiljO, s. 79, 82; ayrıca bk. Qureshi, s. 137; Lal, s. 158; Banerjee, s. 81.

73 Berenî, Fetâvâ, s. 23; a. mlf., Târîh-i Fîrûzşahî, s. 101-102.

74 Emîr Hüsrev Dihlevî, Hazâ’inü’l-fütûh, (İng. trc. Wahid Mirza), Lahore 1975, s. 62, 65; a. mlf., Kırânü’s-sa‘deyn, İng. trc. Elliot-Dowson, III, 526-527; Berenî, Fetâvâ, s. 24; a. mlf., Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 60, 62, 102, 114, 171, 319, 438, 581; Afif, s. 60, 301; ayrıca bk. Banerjee, s. 81.

75 Afîf, s. 299-300; ayrıca bk. Qureshi, s. 137; M. Aziz Ahmad, s. 352.

76 Bk. Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, s. 276; Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 438, 553.

77 Berenî, aynı yer; Afîf, s. 300-301.

78 Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, s. 276. Krş. Qureshi, s. 137.

79 Bk. Fahr-i Müdebbir, aynı yer; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 60-62, 85, 115-116; Afîf, s. 301.

80 Afîf, s. 419-420, 458, 460, 466, 482, 485; Nizâmeddîn Ahmed, I, 229.

81 Afîf, s. 466.

82 Cûzcânî, I, 494; İbn Battûta, III, 235; trc., II, 153; Afîf, s. 414, 420.

83 Cûzcânî, I, 456, 458; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 169; Afîf, s. 414, 419; Sirhindî, s. 27, 65.

84 Afîf, s. 409, 420, 482; Krş. Qureshi, s. 84.

85 İbn Battûta, III, 235; trc., II, 153.

86 Afîf, s. 409, 419-420, 461, 465-466, 482; Krş. Qureshi, s. 84.

87 Qureshi, s. 89; Syyed Sabahuddin, “The Postal System During the Muslim Rule in India”, Islamic Culture, XVIII/4, Hyderabad 1944, s. 271; M. Fuad Köprülü, “Berîd”, İA., II, 547.

88 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 379, 390; Afîf, s. 419.

89 Bk. Cûzcânî, I, 492, II, 74, 77, 88; Emîr Hüsrev, Nuh Sipihr, s. 188; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 284-287, 384-385, 556-557; İbn Battûta, III, 72, 167, 173, 228; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 32; İsâmî, s. 441, 517.

90 Mende, Hintçe’de çarşı veya pazar anlamına gelmektedir. Bk. Nizâmeddîn Ahmed, I, 158.

91 Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 9;; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 305, 308.

92 Hasan Nizâmî, Tâcü’l-me’âsîr, İng. trc., Elliot-Dowson, a.g.e., II, 228; İbn Battûta, III, 72, 228; trc., II, 2-3, 144.

93 Bu kelime Sanskritçe “koşucu” anlamına gelen dhâvek’ten gelmektedir. Bk. Sabahuddin, a.g.m., s. 271.

94 Cûzcânî, I, 446, II, 15, 44; Emîr Hüsrev, Deval Rani ve Hızır Hân, s. 236; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 88, 139, 195, 330; İbn Battûta, III, 72; İsâmî, s. 146, 161, 328, 406; Afîf, s. 60, 173, 219.

95 İbn Battûta, III, 72, 134-135; trc., II, 2, 50; Berenî, a.g.e., s. 330-331, 447.

96 Cûzcânî, II, 44; Berenî, a.g.e., s. 88; İsâmî, s. 203-204; Afîf, s. 501.

97 Berenî, a.g.e., s. 330-331.

98 Bk. Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 41, 43, 75; Berenî, a.g.e., s. 368, 381-382, 391.

99 Cûzcânî, I, 463, 468; Berenî, a.g.e., s. 26, 131, 171; Sirhindî, s. 26, 31, 55-56.

100 Qureshi, s. 94.

101 İbn Battûta, III, trc., II, 99; ayrıca bk. M. Husain, s. 219; R. Levy ve M. Cavid Baysun, “Musâdere”, İA., VIII, 673-677, ayrıca krş. Qureshi, s. 200.

102 Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 288, 429.

103 Re’îs kaynaklarda Emîr-i bâzâr, Emîr-i şehr, Re’îs-i şehr, Re’îs-i bâzâr isimleriyle de geçmektedir. Bk. Berenî, a.g.e., s. 33, 174; Afîf, s. 290; Nizâmeddîn Ahmed, I, 78, 160.

104 Berenî, a.g.e., s. 316-318; İbn Battûta, III, 130; trc., II, 46; Campaigns of the Al#’u’ddOn KhiljO, s. 9.

105 Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 9; Berenî, Fetâvâ, s. 36; a. mlf., Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 315-319; ayrıca bk. Qureshi, s. 169.

106 Cûzcânî, I, 452; Berenî, a.g.e., s. 280-281; ayrıca bk. M. Aziz Ahmad, s. 365.

107 Berenî, a.g.e., s. 497, 498-499. Krş. Qureshi, s. 128.

108 Afîf, s. 271, 349-350, 359-360; ayrıca bk. Banerjee, s. 83.

109 İbn Battûta, III, trc., 133, 136; II, 48, 51.

110 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 122; Afîf, s. 494-497, 504-507; ayrıca bk. Banerjee, s. 100-101.

111 Cûzcânî, I, 467, 490; Berenî, a.g.e., s. 111; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 16.

112 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 17; İng. trc., s. 27; ayrıca bk. Qureshi, s. 190; Banerjee, s. 77.

113 Cûzcânî, I, 467, 490; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî; Afîf, s. 286; ayrıca bk. Qureshi, aynı yer.

114 İbn Battûta, III, 152, 229; trc., II, 66, 145-146.

115 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 247.

116 Cûzcânî, I, 440; Berenî, a.g.e., s. 111, 247, 348-350, 558, 580-581; Afîf, s. 240-241, 514.

117 Cûzcânî, I, I, 422, 433, 446, II, 9, 10, 15, 63.

118 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 60-63.

119 İbn Battûta, IV, 25, trc, II, 196.

120 Banerjee, s. 115-116.

121 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 85. Krş. Iqtidar Husain Siddiqi, “Position of Shiqqdar Under the Sultans of Delhi”, Islamic Culture, XLI/4, Hyderabad 1967, s. 234.

122 Afîf, s. 295; ayrıca bk. C. C. Davies, “Pargana”, EI2, VIII, 270-271.

123 İbnBattûta, III, 228; trc., II, 145.

124 Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 556; ayrıca bk. W. H. Moreland, The Agrarian System of Moslem India, Delhi 1968, s. 220-221; Qureshi, s. 200.

125 Banerjee, s. 104.

126 Tâcü’l-me’âsir, Süleymaniye Küt., Lala İsmail Paşa 299, vr. 3b-8a; ayrıca bk. Krş. Qureshi, s. 198.

127 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 38, 85, 170, 430-431, 469; İbn Battûta, III, 218, trc., II, 131; Afîf, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 219; ayrıca bk. Andrè Wink, Al-Hind, Making of the Indo-Islamic World, II, The Slave Kings and the Islamic Conquest 11th-13th Centuries, Leiden l997, II, 213; Moreland, s. 220.

128 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 36-38; Peter Jackson, The Delhi Sultanate A Political and Military History, Cambridge 1999, s. 100; ayrıca krş. Qureshi, a.g.e., s. 200-201.

129 Berenî, a.g.e., s. 428. İbn Battûta, (III, 201, 245; trc., II, 167), ise, hâceye “vâli’l-harâc” adını verir.

130 Berenî, a.g.e., s. 287, 430, 469; İbn Battûta, III, 157, trc., II, 67; Afîf, s. 138, 183.

131 Berenî, a.g.e., s. 287-289, 431, 513, 588; Afîf, s. 183, 221-222, 341; İbn Battûta, III, 228, trc., II, 145.

132 Berenî, a.g.e., s. 38, 288, 556.

133 Berenî, a.g.e., s. 38-39, 288, 556.

134 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 288; ayrıca bk. Qureshi, a.g.e., s. 209.

135 Berenî, a.g.e., s. 337, 479, 498; ayrıca bk. Siddiqi, “Position of Shiqqdar”, s. 237.

136 Berenî, a.g.e., s. 479; İsâmî, s. 516; A. S. Bazmee Ansari, “Fevcdâr”, DİA., XII, 504; T. W. Haig, “Fevcdâr”, İA., IV, 584.

137 Berenî, a.g.e., s. 488, 501, 503-504; Afîf, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 501-502.

138 Berenî, a.g.e., s. 106, 288.

139 İbn Battûta, III, 228; trc., II, 145.

140 Berenî, Tarîh-i Fîrûzşâhî, s. 287-288, 291, 324, 475, 479; Afîf, s. 37; ayrıca bk. Qureshi, s. 207.

141 Bk. Hasan Nizâmî, Tâcü’l-me’âsir, İng. trc. Elliot-Dowson, a.g.e., II, 216; Emîr Hüsrev, Hazâ’in, 45, 64; Berenî, Tarîh-i Fîrûzşâhî, s. 106, 288, 291, 324, 430; Sirhindî, s. 141.

142 Berenî, a.g.e., s. 288; Moreland, s. 276.

143 Cûzcânî, I, 54, 448; Berenî, a.g.e., s. 302; Afîf, s. 118, 122; İbn Battûta, III, 133, 136, trc., II, 48, 51.

144 Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 9; Berenî, Fetâvâ, s. 4, 6, 35; ayrıca bk. Qureshi, s. 163-164.

145 Cûzcânî, II, 11.

146 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 251.

147 Cûzcânî, I, 495, II, 89; Berenî, a.g.e., s. 59; ayrıca bk. Qureshi, s. 139-140.

148 Afîf, s. 237-238.

149 Erdoğan Merçil, “Gulâm”, DİA., XIV, 178.

150 Merçil, “Gulâm”, XIV, 184.

151 Qureshi, s. 67.

152 Cûzcânî, I, 460-462, 487-489; Sirhindî, s. 25; M. Aziz Ahmad, s. 200-203.

153 Bk. Afîf, s. 272.

154 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 13; İng. trc., s. 22. İbn Battûta, III, 162; trc., II, s. 72.

155 Afîf, s. 270-271; ayrıca bk. Qureshi, s. 68.

156 Fahr-i Müdebbir, Târîh-i Fahreddîn Mübârekşâh, s. 33.

157 M. Akram Makhdoomee, “The Art of War in Medieval India”, Islamic Culture, XI, (1937), s. 466.

158 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 13, İng. trc., s. 21: ayrıca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 466.

159 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 303; ayrıca bk. Qureshi, s. 141.

160 Cûzcânî, II, 83.

161 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 52, 477; Abdullah Vassâf, Târîh-i Vassâf (Tezciyetü’l-emsâr ve Tezciyetü’l-âsâr), Bombay 1269 (1852), IV, 528; Muhammed K#sım Hindûşâh Firişte, Gülşen-i İbrâhimî, Kanpûr 1884 (taşbasma), s. 114. Krş. Digby, s. 24.

162 Afîf, s. 115, 197, 298. Krş. Banerjee, s. 130.

163 Nizâmeddîn Şâmî, Zafernâme, (çev. Necati Lugal), TTK yay., Ankara 1949, s. 229.

164 Cûzcânî, II, 83; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 273, 376-377; Qureshi, s. 143-144.

165 Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 59; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 13, 28; İng. trc., s. 22, 40; Nizâmeddîn Şâmî, s. 229; ayrıca bk. Qureshi, s. 142.

166 Qureshi, s. 143.

167 İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 13; İng. trc., s. 22.

168 Afîf, s. 111, 144, 197; ayrıca bk. Qureshi, s. 142.

169 Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, s. 330-331; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 55, 59, 593; İsâmî, s. 393; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 28, İng. trc., s. 40.

170 Berenî, a.g.e., s. 145; aynı mlf., Fetâvâ, s. 23-24. Krş. İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 13-14, İng. trc., s. 23.

171 Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, s. 331-332; Berenî, a.g.e., 260; ayrıca bk. Qureshi, s. 149.

172 Emîr Hüsrev, Hazâ’in., s. 27; a. mlf., Nuh Sipihr, s. 91.

173 Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, 242-243; ayrıca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 471.

174 Campaigns of Al#’u’ddOn KhiljO being the Khaz#in, s. 60-61; ayrıca bk. Makhdoomee, a.g.m., s. 474.

175 Âdâbü’l-harb, s. 263.

176 Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 329; Campaigns of Al#’u’ddOn KhiljO, s. 89; İsâmî, s. 393.

177 Fahr-i Müdebbir, Âdâbü’l-harb, s. 242, 262-263, 330, 467, 472; Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 52; aynı mlf., Nuh Sipihr, s. 95; Berenî, a.g.e., s. 59, 158. Krş. Makhdoomee, a.g.m., s. 478

178 Emîr Hüsrev, Nuh Sipihr, s. 111, 113.

179 Bk. İbn Battûta, III, 162, 232; trc., II, 72, 148.

180 Campaigns of Al#’u’ddOn KhiljO, s. 66; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 213, 277; ayrıca bk. Qureshi, s. 146; Makhdoomee, a.g.m., s. 476.

181 Emîr Hüsrev, Nuh Sipihr, s. 112-114; Campaigns of Al#’u’ddOn KhiljO, s. 39, 54, 66; Berenî, aynı yer.

182 Makhdoomee, a.g.m., s. 477.

183 Emîr Hüsrev, Hazâ’in, s. 50; ayrıca bk. Qureshi, s. 146-147.

184 Makhdoomee, a.g.m., s. 477-478.

185 Afîf, s. 296-297, ayrıca bk. Qureshi, s. 155.

186 Berenî, Fetâvâ, s. 55; ayrıca bk. Qureshi, a.g.e., s. 157.

187 Fahr-i Müdebbir, Târîh-i Fahreddîn Mübârekşâh, s. 14.

188 Berenî, Fetâvâ, s. 55; İbn Battûta, III, 183; trc., II, 96-97; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 30.

189 Cûzcânî, II, 40-41; İbn Battûta, III, 233; trc, II, 150; Berenî, Fetâvâ, s. 4, 7. Krş. Qureshi, s. 161-162.

190 Qureshi, s. 162

191 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 24.

192 Berenî, a.g.e., s. 358.

193 Cûzcânî, I, 469; Berenî, a.g.e., s. 298; Lal, s. 161; s. 222; Qureshi, s. 160.

194 Berenî, Târîh-i Fîrûzşahî, s. 351-352, 580; Afîf, s. 279, 364; ayrıca bk. L. S. Chandel, “The Role of Qazi During Delhi Sultanate”, Early Medieval State (A Study of Delhi Sultanate), New Delhi 1989, s. 37-39.

195 Berenî, a.g.e., s. 24, 126, 174, 351-352, 379, 428, 527; İbn Battûta, III 103, 119, 184; trc., II, 25, 34, 97; İbn Fazlullah el-Ömerî, s. 16, İng. trc., s. 25; Afîf, s. 254, 281; Sirhindî, s. 100.

196 Cûzcânî, I, 466, 485.

197 Cûzcânî, I, 470; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 580; İbn Battûta, III, 182-183; trc., II, 95-96; ayrıca bk. Chandel, a.g.m., s. 43-47.

198 Berenî, a.g.e., s. 247, 351.

199 Cûzcânî, I, 451; Berenî, a.g.e., s. 47, 108, 111; Afîf, s. 378; ayrıca bk. Chandel, a.g.m., s. 47.

200 Bk. Cûzcânî, I, 448; Berenî, a.g.e., s. 73, 289, 298, 441; İsâmî, s. 491; ayrıca bk. Banerjee, s. 111-112.

201 Berenî, a.g.e., s. 382, 561; Cengiz Kallek, “Haraç”, DİA., XVI, 85.

202 Mustafa Demirci, “İktâ” DİA., XXII, 43.

203 Cûzcânî, I, 422, 433; Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 60-63; Afîf, s. 396-397.

204 Demirci, “İktâ”, DİA., XXII, 45.

205 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 117; İbn Battûta, III, trc., II, 197.

206 Berenî, Târîh-i Fîrûzşâhî, s. 248, 283, 561.

Bâbürlüler “Hindistan’daki Temürlüler”

Prof. Dr. Enver KONUKÇU

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye
Babürlü Padişahları

indistan’da ilk büyük siyasi değişiklikleri, Bâbürlüler yaptılar. Önceleri Hindistan’da, Fergana’da saltanat süren Babur, daha sonra Mâvera ün-Nehr’de hakimiyeti kaybederek, kazaklık durumuna düşünce Afganistan’a geçti. Burası Temürleng’in oğlu Emirzade Cihangir’in Pir Muhammed’e armağan ettiği bölge idi. Hindistan işleri genelde buradan idare edilmişti.1 Babur da, talihi yardımı ile atalarının ülkesine gelmiş ve Kâbil’i merkez edinerek buruda oturmaya başlamıştır.2 1526 yılından itibaren de Hindistan’da yaşamış ve Padişah-ı Hind olarak da tarih edebiyatına geçmiştir. Devletin kuruluşu 1526, yıkılışı ise 1858’dir. Bu tarihten sonra da Hindistan da fiili İngiliz hakimiyeti gözlenmektedir. Babur, Padişah unvanını alan ilk hükümdardır. Onunla başlayan bu unvan yıkılışa kadar devam etmiştir. Kâbil, Delhi, Agra, Lahor, Fetihbur Sikri’yi başkent olarak kullanmışlardır. 1526 ile 1858 yılarında saltanat süren padişahlar şunlardır.3