Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış
Yüklə 8,92 Mb.
|
|
143 Muhammed Emîn Riyâhî, a.g.e., s. 114. 144 Muhammed Emîn Riyâhî, a.g.e., s. 137. 145 İlhâme Miftâh-Velî Vehhâb, Nigâhî be-Revend-i Nufûz ve Gosteriş-i Zebân ve Edeb-i Fârsî der-Turkiye, Tehrân 1374, s. 65-66. 146 Muhammed Emîn Riyâhî, a.g.e., s. 114. 147 Muhammed Emîn Riyâhî, a.g.e., s. 119-20). 148 Sadeddin Nüzhet-Mehmed Ferîd, Konya Vilâyeti Halkiyyât ve Harsiyyâtı, Vilâyet Matbaası, Konya 1926, s. 89-93. 149 Muhammed Deyhîm, Tezkire-i Şu’arâ-yi Âzerbaycan-Târîh-i Zindegî ve Âsâr-, C. I, Tebrîz 1367, s. 335-37. 150 Nail Tuman, Tuhfe-i Nâ’ilî, Millî Eğitim Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı Kütüphanesi No. B. 870’den Ofset Baskı, [2 Cilt], C. II, s. 533; Esrâr Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, (Hzr. İlhan Genç), Ankara 2000, s. 29-30. 151 Ahmed Ateş, a.g.e., s. 317-18. 152 Azîz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Çeviren: Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları: 1203, Kültür Eserler Dizisi: 153, Ankara 1990. 153 Nail Tuman, C. I, s. 92; Esrâr Dede, a.g.e., s. 56-57. 154 Nail Tuman, C. I, s. 94; Esrâr Dede, a.g.e., s. 51-56. 155 Esrâr Dede, a.g.e., s. 96-105. 156 Nail Tuman, C. I, s. 274; Esrâr Dede, a.g.e., s. 189-90. 157 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 627; Sadeddin Nüzhet-, a.g.e., s. 7. 158 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 812; Esrâr Dede, a.g.e., s. 432-34. 159 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 250; Esrâr Dede, a.g.e., s. 137-40. 160 Ahmed Ateş, a.g.e., s. 207-9. 161 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, (be-Sa’y u İhtimâm: Ali Asgar Hikmet), Tahrân 1323, s. 338; Emîn Ahmed-i Râzî, Heft-iklîm, (Bâ-tashîh u ta’lîk-ı Cevâd Fâzıl), Cild-i sevvum, Kitâb-furûşi-yi Alî Ekber-i İlmî ve Kitâb-furûşi-yi Edebiyye, Tehrân trhs., s. 159-60. 162 Fuad M. Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, s. 399-401. 163 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 392; Esrâr Dede, a.g.e., s. 223-24. 164 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 601; Esrâr Dede, a.g.e., s. 332-35. 165 Mehmed Mecdî Efendi, a.g.e., s. 185-87; Mustafa Çiçekler, Ali b. Mecdüddîn eş-Şahrûdî “Musannifek”, Tuhfetü’l-vüzerâ [İnceleme-Metin], İstanbul 1999; Mehmed Şa’bânzâde, Tercüme-i Tuhfe-i Mahmûd-ı Muhteşem, İstanbul 1285. 166 A. Süheyl Ünver, a.g.e., s. 113-15. 167 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 157; Esrâr Dede, a.g.e., s. 1106-8. 168 Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, Cilt: I-II, İstanbul 1947, s. 216-17; Hatice Aynur, 15. YY Şairi Çâkerî ve Dîvân’ı İnceleme-Tenkitli Metin, İstanbul 1999. 169 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 750; Esrâr Dede, a.g.e., s. 419-21. 170 Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1972, s. 13-14. 171 Mustafa Özkan, Mahmûd b. Kâdî-i Manyâs, Gülistân Tercümesi[Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük], Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 562, Ankara 1993, s. 3-6. 172 Mine Mengi, Mesîhî Dîvânı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 80, Divanlar Dizisi: 1, Ankara 1995; Âşık Çelebi Meşa’irü’ş-şu’ara [İnceleme-Tenkitli Metin], C. 2, (Hzr. Filiz Kılıç), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara 1994 [Basılmamış Doktora Tezi], s. 423. 173 A. Süheyl Ünver, a.g.e., s. 97-101. 174 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 640; Esrâr Dede, a.g.e., s. 339-41. 175 Adlî, Türkçe Dîvân, Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Nu. 277 [Millî Kütüphane, M. F. A. (D) 167], 37b-39a; İbrahim Alâettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, Yedigün Neşriyatı, trhs., s. 65-66. 176 Ahmet Kartal, (1999a), “Sâdıki-i Kitâbdâr’ın Mecma’u’l-havâs İsimli Tezkiresi ve Onda Yer Alan Anadolulu Şairler”, Türk Kültürü, Sayı: 440, Yıl: XXXVII, Aralık, Ankara 1999, s49-50. 177 Süheyl Ünver, Hattat Ahmed Karahisârî, Afyon Turizm Derneği Yayınları, İstanbul 1964; Cunbur, Müjgan; (1982), Âlî Hattatların ve Kitap Sanatçılarının Destanları [Menakıb-ı Hünerverân], Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 499, 1000 Temel Eser Dizisi: 86, Ankara 1982, s. 52, 54, 128; Ali Alparslan, Ünlü Türk Hattatları, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1390, Türk Büyükleri Dizisi: 143, Ankara 1992, s. 49-63. 178 Sâm Mîrzâ Safevî, Tezkire-i Tuhfe-i Sâmî, (Tashîh u Mukaddime ez: Ruknuddîn Humâyûnferruh), Tehrân 1346, s. 209-11. 179 Atâ (2000), Tuhfetü’l-uşşâk (Uşşâk-nâme) [İnceleme-Metin-Dizin], (Hzr. Seyfullah Türkmen), Kırıkkale Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 2000 [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. 180 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 421; Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 364-66; Abdüsselâm Bilgen, a.g.dt.; Ahmet Kartal, “Ali Şîr Nevâî’nin Mecâlisü’n-nefâis İsimli Tezkiresi ve XVI. Asırda Yapılan Farsça İki Tercümesi”, Bilig, Sayı: 13, Bahar, Ankara 2000, s. 34. 181 Muhammed Deyhîm, Tezkire-i Şu’arâ-yi Âzerbaycan-Târîh-i Zindegî ve Âsâr-, Cild-i evvel, Tebrîz 1367, s. 16-18; Sâdikî-i Kitâbdâr, Tezkire-i Mecma’u’l-Havâs be-Zebân-i Turki-yi Çagatay, (Tercume-i Ân be-Zebân-i Fârisî be-Hâme-i Abdurresûl Hayyâmpûr), Tebrîz 1327, s. 22-23; Muhammed Ali Terbiyet, Dânişmendân-i Âzerbaycan, Çâp-i Evvel, Tehrân 1314, s. 50-51.
183 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 391-92; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 690; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 184 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 761-62; Esrâr Dede, a.g.e., s. 410-13. 185 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 762-63; Esrâr Dede, a.g.e., s. 435-38. 186 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 404-5; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 698; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 36. 187 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 393; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 687; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35-6; Mehdî-i Beyânî, Ahvâl u Âsâr-ı Hoş-nuvîsân, Çihâr Cild, İntişârât-i İlmî, Çâp-i Devvum, Tehrân 1363, s. 564. 188 Cemâl Kurnaz, Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri, Akçağ Yayınları: 289, Kaynak Eserler: 75, Ankara 1999, s. 108. 189 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 867, Esrâr Dede, a.g.e., s. 448-54. 190 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 381; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 191 Hasan Çelebi, Kınalı-zade; (1989), Tezkiretü’ş-şuarâ, (Hzr. İbrahim Kutluk), C. I, 2. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVIII. Dizi-Sa. 41, Ankara 1989, s. 112, 279-80. 192 Mehmed Mecdî Efendi, a.g.e., s. 503-4. 193 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 377-78; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. I, s. 307; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 194 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 249; Esrâr Dede, a.g.e., s. 140-46. 195 Mehmed Mecdî Efendi, a.g.e., s. 416. 196 Muhammed Emîn Riyâhî, a.g.e., s. 154-55. 197 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 73, 248; Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, (Tayörlovçi: Suyima Ganieva-Mesul Muharrir: Vohid Zohidov), Özbekistan SSR Fahlar Akademisi, Taşkent 1961, s. 106. 198 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 392; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 660; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 199 Mehmed Mecdî Efendi, a.g.e., s. 184; Muammer Dizer, Ali Kuşçu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 913, Türk Büyükleri Dizisi: 80, Ankara 1988, s. 33-34. 200 Muhammed Alî Terbiyet, a.g.e., s. 392-93. 201 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 400; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 831; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 36. 202 Muhammed Deyhîm, a.g.e., C. II, s. 596; Muhammed Alî Terbiyet, a.g.e., s. 347; Mehdî-i Beyânî, a.g.e., C. III-IV, s. 905; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 849. 203 Mehmed Mecdî Efendi, a.g.e., s. 421. 204 Sâm Mîrzâ Safevî, a.g.e., s. 319. 205 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 558; Esrâr Dede, a.g.e., s. 288-90. 206 Ahmed Ateş, a.g.e., s. 504-5. 207 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 67, 241; Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, s. 102; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. I, s. 437. 208 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 118, 289; Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, s. 186; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. I, s. 437. 209 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 381; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. I, s. 443-44; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 210 Sehî Bey, Türkçe Dîvân, Paris, Biblioteque Nationale, Suppl. 360; Günay Kut, “Sehi Divanı”, Çeviren, Yıl: VI, Sayı: 20, Aralık, 1978, ss. 23-43; Ömer Faruk Akün, “Sehi Bey” mad., İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 10, İstanbul 1980, ss. 316-20. 211 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 97, 273; Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, s. 151-52; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. I, s. 262. 212 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 127-28, 315-16; Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis, s. 203-4. 213 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 370-7; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 214 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 523; Esrâr Dede, a.g.e., s. 263-64. 215 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 366-69; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 620; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35; Muhammed Alî Terbiyet, a.g.e., s. 266-67; Muhammed Deyhîm, a.g.e., C. I, s. 537-39. 216 Mîr Nizâmeddîn Alî Şîr Nevâî, a.g.e., s. 389; Doktor A. Hayyâmpûr, a.g.e., C. II, s. 687. 217 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 1133; Esrâr Dede, a.g.e., s. 521-22. 218 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 1127; Esrâr Dede, a.g.e., s. 530. 219 Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, Cilt: I-II, İstanbul 1947, s. 113-14. 220 Bu tabloya doğum yerleri belli olan şairler alınmıştır. 221 Klâsik Türk edebiyatının oluşup gelişmesinde tasavvuf erbabının önemli bir yere sahip olduğu malumdur. Bu durumu örneğin Kıbrıs’ta oluşan ve gelişen Klâsik edebiyatta görmek mümkündür. Nitekim tüm şairler arasında %3. 7 lik bir oranla temsil edilen tasavvuf erbabı, Kıbrıs’ta neredeyse %50 lik bir orana ulaşmaktadır. Bunda kuşkusuz mevlevîliğin büyük etkisi söz konusudur. Türk edebiyatı ile birlikte bütün güzel sanatlara büyük katkılar sağlayan mevlevîlik, şairler tarafından da en çok tercih edilen tarikat olmakla birlikte (%68) Kıbrıs’ta durum biraz daha farklıdır ve burada klasik şiir neredeyse mevlevîlikle başladı dense bu ifade abartı sayılmamalıdır. Kıbrıs’ta ilk mevlevihane fethi takiben 1607 yılında kurulmuş, Siyâhî Dede ile dergâh ilk mevlevî şairi yetiştirmiştir. Bu yakın alakada Konya ile Kıbrıs arasında coğrafî yakınlık da rol oynamış olmalıdır. Bak. Mustafa İsen, “Osmanlı Kültür Coğrafyası İçinde Kıbrıs’ın Yeri ve Kıbrıslı Divan Şairleri”, Üçüncü Uluslar arası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 13-17 Kasım 2000, (Yayıma Hazırlayan: İsmail Bozkurt), Gazimagusa, s. 160. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerin Edebî Faaliyetleri Doç. Dr. Muhsİn Macİt Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye
arakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenleri hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalar daha ziyade siyasî tarihle sınırlandırılmış, kültür ve sanat hayatına dair, yeri geldikçe değinilen hususların dışında, ayrıntılı bilgi verilmemiştir. Bilim ve kültür hayatıyla ilgili olarak İ. Hakkı Uzunçarşılı’nın Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adlı eserinde oldukça muhtasar bilgi vardır.1 John E. Woods’un Türkçe’ye 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, adı ile çevrilen eserinde devrin kültür ve sanat hayatına dair tahlillere girişmiştir öte yandan, Faruk Sümer, “Akkoyunlular devrindeki kültür hayatı hiç incelenmemiştir”, diyerek bu alanda çalışma yapılmasının gereğine işaret etmiştir.2 Bu tespit, Karakoyunlular için de geçerlidir. Hatta Karakoyunluların sanat ve kültür hayatlarına dair çalışmalar yok denecek kadar azdır. Karakoyunlu Türkmenlerinin siyasî tarihi, başlangıçtan Cihânşâh’a kadar, Faruk Sümer tarafından yazılmıştır.3 Faruk Sümer’in iki cilt olarak tasarladığı halde ikincisini yazmaya muvaffak olamadığı Karakoyunlular hakkında bilinenler, bugün bile onun verdiği bilgilerle sınırlıdır. Faruk Sümer’in ikinci ciltte ele almayı tasarladığı Cihânşâh dönemiyle ilgili en önemli kaynak ise Mükrimin Halil Yınanç’ın İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı “Cihânşâh” maddesidir.4 Bilindiği üzere Karakoyunlu Devleti, Celâyirlilerin egemenliğinde bulunan Van Gölü’nün kuzeyindeki Erciş’te Bayram Hoca’nın önderliğinde siyasî bir teşekkül olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Akkoyunlular ise Tur Ali Bey öncülüğünde ilk akınlarını yaparak 1340 yılından itibaren Türk tarihinde yerlerini almışlardır. Karakoyunluların egemenliğine Akkoyunlular son vermiş, onları da Safevîler tarih sahnesinden silmişlerdir. Aşağı yukarı XIV. yüzyılın ikinci yarısından XVI. yüzyılın ilk yarısına kadar İran, Irak, Azerbaycan ve Türkiye’nin doğusunda bu Türkmen devletleri hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir. Böylece bir buçuk asırdan daha fazla devam etmiş olan Moğol egemenliğine fiilen son vermek suretiyle bu coğrafyada Türkmen nüfuzunu yeniden tesis etmişlerdir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenleri devlet teşkilatlarında ve yönetim tarzlarında olduğu gibi kültür ve sanat hayatı açısından da büyük ölçüde Celâyirlilerin mirasını devralmışlardır. Celâyirli hükümdarları sanat ve ilim erbabını himaye etmekle kalmamış, aynı zamanda kendileri de eserleriyle bu faaliyetlere katılmışlardır. Özellikle Celâyirli Ahmed’in büyük bir şair, hattat ve musikişinas olduğu bilinmektedir. Hatta Celeyirli Ahmet Türk musiki tarihinin en önemli isimlerinden Meragalı Abdülkadir’in (ö.1435) hocasıdır. Abdülkadir, hocası Celâyirli Ahmed’den bahsederken onun edvâr ilmini iyi bildiğini, telli sazları çaldığını, çok iyi besteler yaptığını ve Safiyüddin Urmevî’nin (ö.1294) Kitâbü’l-edvâr ve Şerefiyye adlı Arapça eserlerini kendisine okuttuğunu nakleder.5 Abdülkadir, sanat hayatının en parlak yıllarını, yakın ilgisini gördüğü Sultan Ahmed’in sarayında geçirmiştir.6 Musikide üstad olduğu kaynaklarda ifade edilen Celâyirli Ahmed’in, Farsça mürettep bir divânı vardır. Ayrıca Mecmuatü’n-nezâir’de yer alan ‘eylemez’ redifli Türkçe bir gazeli bilinmektedir.7 İlk defa Köprülü’nün yayınladığı bu gazel, Mustafa Canpolat tarafından yayına hazırlanan Mecmu‘atü’n-nezâir’in dışında Câmi‘ü’n-nezâir ve Mecma‘u’n-nezâir’de de yer almaktadır.8 Celâyirli Ahmed’in şiirleri ve Maragalı Abdülkadir’in müzikolojiyle ilgili eserleri, daha sonra Karakoyunluların hâkimiyetine giren coğrafyada güzel sanatların ne ölçüde geliştiğini gösteren önemli kaynaklardır. Karakoyunlular dönemi sanat hayatına dair müstakil çalışmalar yapılmamış olmasına rağmen siyasî tarih kapsamındaki araştırmalarda Cihânşâh ve onun oğlu Pir Budak’ın sanatkârları himaye ettiklerine ve şiir söylediklerine işaret edilmiştir.9 Fatih devri şairlerinden Ahmed Paşa’nın bir beytinde de Cihânşâh’ın patronaj konumuna atıf yapıldığına göre onun hâmilik vasfının Osmanlı şairlerince bilindiği anlaşılmaktadır. Gonca gibi câmesin çâk ide çün bülbül gibi Okıya şi‘rüm cihân-şâhun gazel-hânı dürüst10 G.21/9 Cihânşâh ve dönemini siyasî tarih araştırmalarının dışında ele alan tek çalışma V. Minorsky’ye aittir; onun makalesi de ehl-i hak mezhebi hakkındaki çalışmaları çerçevesinde Hakîkî mahlasıyla şiirler yazan Cihânşâh’ın British Library’de bulunan divânının yazma nüshasıyla sınırlı kalmıştır.11 Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerinden bugün bize ulaşan yazılı kaynakların sayısı az, mevcut olanlar ise genellikle Farsça’dır. Mevcut kaynaklar da büyük ölçüde daha mütecânis bir yapı arz eden Safevî tarihini araştıran bilim adamlarınca değerlendirilmiş, her iki Türkmen devletinin siyasî faaliyetleri Safevîlere bıraktıkları miras çerçevesinde ele alınmıştır.12 Karakoyunlular dönemi kültür hayatıyla ilgili ipuçları içeren biyografi kitaplarına dayalı ayrıntılı çalışmaların yapılmamış olması, konuyla ilgili pek çok hususun hâlâ kırık dökük anekdotlar şeklinde naklinden ibaret kalmasına sebep olmuştur. Öyle ki Karakoyunlu hükümdarlarının tarih sahnesine çıktıkları Erciş ve başkentleri olan Tebriz’de inşâ ettirdikleri yapılarla ilgili olarak bize ulaşan bilgiler bile büyük ölçüde yazılı metinlerdeki anlatılarla sınırlıdır. Karakoyunlulara ait olduğu sanılan ve günümüze kadar varlığını sürdüren bazı mimarî yapılar hakkında ise bir takım soru işaretleri mevcuttur. Meselâ son yıllara kadar Karakoyunlular dönemine ait olduğu sanılan Van Ulu Cami’nin Ermenşahlara ait olduğu artık kesinlik kazanmıştır.13 Aynı şekilde Cihânşâh’ın babası Kara Yusuf, 1420 yılında Tebriz’in kuzey-doğusundaki Ucan’da öldüğünde cesedinin Erciş’e getirilerek defnedildiği kaynaklarda anlatıldığı halde bugüne kadar Kara Yusuf’un mezarının bulunduğu yer tam olarak tespit edilememiştir. Erciş’te Zortul Köyü yakınlarındaki ‘anonim kümbet’in Kara Yusuf’a ait olduğu sanılmaktadır.14 Kitabelerinden ve tarihî kayıtlardan Karakoyunlular dönemine ait olduğu tespit edilen ve ülkemiz sınırları içerisinde bulunun en önemli mimarî yapı, Van istikametinden Erciş’e girişte, yolun solunda kalan Kadempaşa Hatun Kümbeti’dir. Bu kümbet, 863/1458 yılında Celâyirli emirlerinden Devlet Yâr oğlu Rüstem tarafından Kara Yusuf’un hanımı Kadempaşa Hatun ve oğulları için yaptırılmıştır. Hem bu kümbette hem de yukarıda sözü edilen anonim kümbette mezar kalıntısı mevcut değildir.15 Karakoyunlu Cihanşâh’ın Tebriz’deki hayratına dair vakfiye sûretleri günümüze kadar ulaştığı halde (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 3340) Tebriz’deki mimarî yapılardan sadece Muzafferiye Külliyesinden geriye kalan Gökmescid varlığını muhafaza edebilmiştir.16 Zamanın ve insanların yaptığı tahribat pek çok eserin yok olmasına sebep olmuştur. Sözgelimi Uzun Hasan’ın, Tebriz’de yaptırdığı mimarî yapılar Safevîler tarafından özellikle tahrip edilmiştir. Öyle ki 1514 yılında Tebriz’e giren Osmanlılar, Uzun Hasan Beyin yaptırdığı camii bile harap bir halde bulmuşlardır.17 Bütün bu tahribata rağmen yine de Akkoyunlular döneminden kalan mimarî yapılar Karakoyunlulardan kalanlardan çok fazladır.18 Karakoyunlular devrinde nakış ve cilt sanatının özellikle Pir Budak’ın himayesinde geliştiği bilinmektedir. Pir Budak babasının çağrısı üzerine, 1458 yılında Herat’a gittiğinde orada bulunan şair ve nakkaşlardan Kemâleddin Bînâî ve onun babasının da içinde bulunduğu bir grup sanatkârı beraberinde götürmüştür.19 Sanatkârları koruduğu, kaynaklarda değişik vesilelerle ifade edilen Pir Budak, nakkaşları da sarayında himaye etmiştir. Onun himayesinde yapılan ve zamanımıza ulaşan minyatürlü yazmaların bir kısmı 1454’ü izleyen yıllarda Şiraz’da, bir kısmı da 1462’den sonra Bağdat’ta tamamlanmıştır.20 Karakoyunlu Cihânşâh ve Pir Budak ile Akkoyunlu Halil ve Yakup’un himayelerinde gelişen nakış üslûbu, XV. yüzyıl sonlarında Akkoyunlu himayesi altında yüksek bir özgünlük düzeyine ve gelişkinliğine ulaşmış; Herat’taki ünlü Timurî ekolle rekabet eder hale gelmiştir.21 Bu Türkmen üslûbu, daha sonra Safevî atölyelerinde yapılan eserlerde değişerek devam etmiştir. Mimarî ve nakış sanatında olduğu gibi şiir sanatıyla ilgili eserler bakımından da Karakoyunlular döneminden bize ulaşan eserlerin sayısı Akkoyunlular döneminden kalanlardan çok daha azdır. Karakoyunlu hanedanı içinde eseriyle bize kadar ulaşan tek isim Cihânşâh’tır. Hakîkî mahlasıyla yazdığı Türkçe ve Farsça şiirleri bir divânda toplanmıştır.22 Cihânşâh’ın oğlu Pir Budak da şairdir. Babası tarafından öldürülen bu talihsiz şehzâdenin şairliğine dair bilgi veren Heratlı Fahri, “onun çevresinde çok yetenekli insanlar vardı ve kendisi de çok güzel şiirler yazardı”, dedikten sonra örnek olmak üzere şu Farsça beyti nakleder: Nâmem Budağ vü bende-i bâ-dâğ-ı Haydarem Fâriğ zi-tâc-ı Hüsrev ü taht-ı Sikenderem [Adım Budak ve ben Haydar’ın yaralı kölesiyim. Hüsrev’in tacı ve İskender’in tahtı bana gerekmez].23 Kaynaklarda Cihânşâh’ın oğlu Pir Budak’a yazdığı mesnevi şeklindeki bir mektubu ve Pir Budak’ın cevap olarak yazdığı iddia edilen bir mesnevi nakledilir.24 Cihânşâh’ın yazdığı iddia edilen mesnevi şeklindeki bu şiir, divânının bilinen yazma nüshalarında mevcut değildir. Cihânşâh Divânı’nın Bakü neşrinin girişinde, Pir Budak tarafından yazıldığı ve dillerde dolaştığı iddia edilen şu Türkçe beyit yer almaktadır ki başka hiç bir kaynakta görmediğimiz bu mısraların Pir Budak’a aidiyeti şüphelidir: İstemirem hayvâsını nârını Koy desinler Pir Budağın bağı var25 Cihânşâh hakkında çok menfi ifadeler kullanan ve Cihânşâh’la oğlu Pir Budak arasında cereyan eden olayları değerlendiren Devletşâh, Pir Budak hakkında övücü sıfatlar kullanır.26 Pir Budak’ın şairliği hakkında en derli toplu bilgiyi ise kaynaklardaki verileri değerlendiren Kurbanov verir. Onun, Heratlı Fahri ve Devletşâh’ın tezkirelerine dayanarak verdiği bilgiler, Pir Budak’ın Türkçe şiir yazdığına dair herhangi bir tespiti ihtiva etmemektedir.27 Karakoyunlu hanedanı içinde Cihânşâh ve oğlu Pir Budak’tan başka İskender’in iki kızının; Ârâyiş ve Şâh Sarây’ın da şair olduklarına dair kaynaklarda bilgiler vardır.28 Akkoyunlu döneminde yazılan Türkçe edebî eserlerden elimize ulaşanların sayısının Karakoyunlular dönemine oranla daha fazla olduğunu daha önce belirtmiştik. Akkoyunlu döneminde yetişen şairler söz konusu olduğunda Tebrizli Ahmedî, Hidâyet Bey, Kişverî, Habibî, Tebrizli Hatayî gibi şairler ve Dede Ömer Rûşenî, İbrahim Gülşenî gibi sûfiler ve onların eserleri bir çırpıda sayılabilir. Kaynaklarda adına rastlanmadığı halde şiirleri bize ulaşan ve Yakup Bey zamanında yaşadığı anlaşılan Edhemî29 gibi şairlerin bulunabileceğini dikkate alırsak Akkoyunlu beylerinin muhitinde Türkçe eser veren şairlerin sayısının artacağı kolaylıkla tahmin edilebilir. Yakup Beyin himayesinde eser veren Türk şairleri ile Baba Figanî, Ehlî-i Şirazî ve Mollâ Câmî gibi Farsça söyleyen şairlerin onun hakkındaki övgüleri bilinmektedir. Bu nevi şiirlerde Sultan Yakup’un şairliği ve hâmiliğine ilişkin tespit ve değerlendirmeler devlet adamlığından daha fazla vurgulanmıştır. Onun sarayında bulunmadığı halde Mollâ Câmî, Sultan Yakup’la ilgili medhiyeler yazıp takdirlerini bildirmekle kalmamış, aynı zamanda Akkoyunlu hanedanıyla da öteden beri iyi ilişkiler içinde olmuş, hatta Uzun Hasan döneminde Tebriz’i ziyaret etmiştir. Karakoyunlu Cihânşâh hakkında da şiirler söyleyen Câmî, geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Mollâ Câmî, sûfî ve şair kimliğiyle Hüseyin Baykara’nın Herat’ta gerçekleştirdiği hamleye katkıda bulunmuş, onun zamanında Herat şehri şiir, musiki, hat, nakış ve ciltçilik gibi sanat dallarında ayrı bir üslûbun merkezi olmuştur. Hüseyin Baykara’nın muhitinde yaşayan âlim ve sanatkârların kaydettikleri irtifâ, diğer kültür ve sanat merkezlerindeki sanatçıların imrenecekleri bir düzeye erişmiştir. Hüseyin Baykara’nın bilhassa Mollâ Câmî (ö.1492) ve Ali Şir Nevâî (ö.1501) ile kurduğu münasebet, şairler tarafından yönetici-sanatkâr ilişkisinin güzel bir modeli olarak algılanmış ve takdim edilmiştir. Osmanlı şairlerinin divanlarında bu anlayışı yansıtan çok sayıda beyit vardır.30 Aynı şekilde Akkoyunlu Sultan Yakup’un muhitinde eser verdiğini bildiğimiz Nimetullah Kişverî de şiirlerinde Nevâî’ye duyduğu hayranlığı belirtir ve Hüseyin Baykara gibi bir hâmi bulamadığı için hayıflanır: Nevâî himmetinden Kişverî ehl-i nazar boldı Cihân mülkin tutar şi‘ri nazar bolsa Nevâînin Kişverî şi‘ri Nevâî şi‘rinden eksük imes Bahtına düşseydi bir Sultân Hüseyn Baykara31 Başlangıçta Celâyirli Ahmed’in emiriyken oğlu Pir Budak aracılığıyla egemenliğine meşrûiyet kazandıran Kara Yusuf’un, Timurluların egemenliği altındaki coğrafyada siyasal bir güce erişerek, kendisine bağlı Türkmen aşiretleri arasında birliği sağlamasıyla aynı coğrafyada Karakoyunluların pek uzun sürmeyen tarihi başlamaktadır. Karakoyunluların Tebriz’i merkez yaparak doğuya yönelmeleri Azerbaycan topraklarında Türkmen nüfusun artmasını sağlarken, daha sonra Akkoyunlu-Osmanlı ve Safevî-Osmanlı mücadelesi de bilhassa göçebe Türkmenlerin İran coğrafyasında yerleşmelerine sebep olmuştur. Bu coğrafyada Timurlularla Karakoyunluların siyasî mücadelelerine rağmen Herat-Tebriz arasında kültürel etkileşimin ve iletişimin sağlandığını devrin kaynaklarından öğreniyoruz. Öyle ki Tebriz ve civarında yetişen Türk şairleri hakkındaki bilgileri öncelikle Herat tezkirelerinden ediniriz. Cihânşâh’ın şairliğine dair, yetersiz de olsa, ilk bilgileri veren yine Herat tezkirecileridir. Ali Şir Nevâî’nin Mecâlis’indeki “Cihânşâh Mirzâ dagı şi‘r aytur irdi” cümlesi,32 Devletşâh’ın, Cihânşâh’ı aşağılamakla birlikte onun şairliğine ilişkin tespitleri ve nihayet Mollâ Câmî’nin onun hakkındaki şiirleri bir arada değerlendirildiği zaman Hakîkî’nin şair kimliği az çok belirginlik kazanmaktadır. Hatta Herat tezkire yazarlarından Mollâ Câmî’nin, Cihânşâh hakkındaki şiirleri, onun şairliği hakkında bilinen en önemli vesika hüviyetini uzun zaman korumuştur.33 Yüklə 8,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|