Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

Selçuklu kervansaraylarına baktığımızda dikkatimizi çeken bir husus, kervansarayların çoğunun XIII. yüzyılda inşa edildikleridir. Bu durum Anadolu’nun istikrara kavuştuğunun ve ticari faaliyetlerin yoğunlaştığının bir göstergesidir. Böylece Selçuklu’nun sunmuş olduğu bu hizmetlerden, Anadolu’ya gelen tüccarlar istifade ederek can ve mal güvenliği içinde ticari faaliyetlerini sürdürebilmişlerdir.

Sonuç

Sonuç olarak ticaret, ekonomik bir olay olmanın yanı sıra sebep ve sonuçları itibarıyla aynı zamanda siyasi ve sosyal bir olaydır. Bunun en açık örneğini sergileyen devletlerden birisi de Selçuklu Devleti’dir. Zira, Selçuklular ticari önem arz eden şehirler ve limanlar fethederken, ticaret antlaşmaları yaparken, karşılıklı ticari faaliyetlerin geliştirilmesine ve ticaretle devletin zenginleşmesinin hedeflenmesinden ziyade, iç piyasanın ihtiyacı olan emtianın sağlanılmasına yönelmiştir. Selçuklu’nun yaptığı ticaret antlaşmalarına bakıldığında, ihracattan çok ithalata yönelik olduğu açıkça görülmektedir.

Selçuklu’nun izlemiş olduğu bu politikanın aynısını, Selçuklulardan sonraki dönemde, Osmanlı Devleti’nde de görüyoruz. Gerek Selçuklu’nun, gerekse Osmanlı’nın yabancı tüccarlara ticari imtiyazlar vermeleri, bu tüccarları bölgeye çekmeye çalışmaları, bu devletlerin bir zaafından veya güçsüzlüğünden dolayı değildi. Çünkü en güçlü oldukları dönemlerde bu tür antlaşmalar yapmışlardır. Bu politikanın altında yatan etkenler, ülkede zengin ve aristokrat bir tabakanın oluşumuna engel olmanın yanı sıra, halkın ihtiyacı olan her türlü emtianın iç piyasada bulunmasını sağlamaktı. Çünkü gerek klasik, gerek modern devletlerin en önemli hedefi ve görevi, halkın ihtiyacı olan her türlü emtianın iç piyasada bulunmasını sağlamaktır. Aksi taktirde içeride kaçakçılık yoluyla spekülatif kazançlarla sivrilen zümreler ortaya çıkabilir, iç sosyal dengeler bozulabilir ve merkezi hükümeti-saltanatı tehdit edebilirdi.Onun için iç üretimin yanında, iç piyasadaki zaruri tüketim maddelerini sağlamanın en etkin yolu ticaret ile dışarıdan mal girişinin teşvik edilmesi yani ithalatın teşvik edilmesi idi. Bu usül hem Selçuklu, hem de Osmanlı Devleti’nin iktisat politikasının temeli

ni teşkil etmiştir. Bu politika, devletin sosyal, siyasi ve iktisadi yapısının şekillenmesinde önemli rol oynarken, diğer yandan da, bölge ve dünya ticaretini de büyük oranda etkilenmiştir. Zira batının doğu ile yeniden ticari faaliyetlere girişmesinde, Selçuklu’nun yabancı ticareti teşvikinin ve izlediği politikanın büyük etkisi vardır. Batı dünyası, Selçukluların Anadolu hakimiyetinden önce, İslam fetihleri sebebiyle, kendi içine kapanmak zorunda kalmış, neticesinde de boğulma sürecine girmiştir. Öyleki İbn-i Haldun’un dediği gibi, Avrupalılar Akdeniz’de bir tahta parçası dahi yüzdüremez hale gelmişlerdir. Bu durum Avrupa’yı iktisaden çökerttiği gibi, siyaseten de feodalitenin ortaya çıkışına sebep olmuştur.

Batı dünyası, bu iktisadi ve siyasi darlıktan kurtulabilmek için kesinlikle doğu’ya yönelmek zorunda idi. Özellikle Anadolu ve Ortadoğu, Batı dünyası için vazgeçilemez iktisadi kaynak alanlarıydı. Çünkü buralar Avrupa için önemli ticari emtia kaynakları olduğu gibi, yine Avrupa’nın Uzak Doğu ve Asya’ya uzanabilmesi için önemli geçiş noktaları idi. Batı, doğu kaynaklarına ulaşmak ve içinde bulunduğu iktisadi ve siyasi boğulma sürecinden kurtulabilmek için, yeni politikalar geliştirmek zorunda kalmıştır. Bu yeni politikalardan en önemlisi ise, Avrupa’da kütlesel uyanışı sağlayacak olan, Haçlı seferlerinin düzenlenmesidir. Haçlı Seferleri’nin ortaya çıkışında dini sebepler ileri sürülerek, Hz.İsa’nın mezarını Müslümanların elinden kurtarmak sloganıyla yola çıkılmışsa da asıl hedef yukarıda belirtiğimiz gibi Avrupa’nın iktisadi kaynak arayışıydı. Haçlı Seferleri’nin sonucu da bunu açıkça ortaya koymuştur. Zira batı dünyası, Anadolu, Ortadoğu, Asya ve Uzakdoğu’yla yeniden yoğun ticari ilişkiler kurmuş, doğudan Avrupa’ya emtia akışı sağlanmıştır.

Batının doğu ile yeniden iktisadi temasa geçmesinde ve iktisadi ve siyasi boğulma sürecinden kurtuluşunda, Haçlı Seferleri’nin yanı sıra, Anadolu’da Selçuklu hakimiyetinin de büyük etkisi olmuştur. Selçukluların Anadolu’da sağladıkları siyasi istikrar ve izledikleri ticaret politikası sayesinde, İtalyan şehirleri başta olmak üzere, Avrupa tüccarları, doğu ile ticari ilişkilerini yeniden yoğunlaştırmışlardır. Kısacası Anadolu’da Selçuklu hakimiyeti ve izlemiş olduğu iktisadi politika, bölge ve Avrupa iktisadına canlılık getirmiş ve yeni bir çehre kazandırmıştır.

DİPNOTLAR

1 Bölgenin bu dönemdeki siyasi yapısı hakkında daha geniş bilgi için bkz., Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965; aynı müellifin Selçuklular Zamanında Türkiye; M. Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I, Kurtuluş Devri, Ankara, 1979; yine aynı müellif, Selçuklular Devri Türk Tarihi, Ankara, 1961; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Çev: Yıldız Moran), İstanbul, 1984; Bosworth, İslam Devletleri Tarihi (Çev: E. Merçil - M. İpşirli), İstanbul, 1980; C. Dielh, Bizans İmparatorluğu Tarihi (Çev: Tevfik Bıyıklıoğlu), İstanbul, 1937, Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I, (1243-1453), İstanbul, 1995, s. 9-24.

2 Bizans’ın mezhep kavgaları, halkına karşı takip ettiği siyaset için bkz., Mehmet Çelik, Bizans Deleti’nin Antakya ve Yöresinde Giriştiği Kitle Katliamları (IV-VII. yy), Antakya, 1994; ayrıca aynı yazarın, Süryani Kilisesi Tarihi I, İstanbul, 1987; Siyasal Sistem Açısından Bizans İmparatorluğu’nda Din-Devlet İlişkileri I (Kuruluşundan X. yy’a kadar), Elazığ, 1996.

3 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 261.

4 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul, 1971, s. 94.

5 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 262.

6 Haçlı Seferleri hakkında geniş bilgi için bkz. Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi, TTKY, C. I, II, III,

(çev. Fikret Işıltan), 2. Baskı, Ankara, 1992.

7 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar), 2. Baskı.

TTKY, Ankara, 1988, s. 121; Osman Turan, “Kılıç Arslan II”, İ. A., C. VII., s. 701.

8 Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykavus (1211-1220), TTKY, Ankara, 1997, s. 8.

9 Salim Koca, a.g.e., s. 10.

10 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) (Türkçe Çev:. Hrant D. Adreasyan), 2. Baskı, Ankara, 1987, s. 161; Semavi Eyice, “Bertrandan de la Broquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433) ”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, Cüz 1-2, İstanbul 1975, s. 94. 46-48; Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, T. T. K. Y., Ankara, 1990, s. 32; İbn’ül-Esir, El. Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, İslam Tarihi (Çev. Abdülkerim Özaydın), İstanbul, 1987, s. 128; Ernst Honigmann, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı (Çev. Fikret Işıltan), İstanbul, 1970, s. 122.

11 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, (Selçuklular Dönemi), Ankara, 1993, s. 163.

12 İbn-i Bibi, Anadolu’da Selçuklu Devleti Tarihi (Çev: M. Nuri Gençosman, Notlar ilave eden F. N. Uzluk), Ankara, 1941, s. 44-45; M. Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, 2. Baskı, İstanbul, 1986, s. 104; Osman Turan, Ortaçağ Türk-Kıbrıs Münasebeti, s. 215.

13 Osman Turan, “Ortaçağ’da Türkiye-Kıbrıs Münasebetleri”, Belleten, C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)’den ayrı basım, Ankara, 1964, s. 214; A. Sevim, Anadolu’nun Fethi, s. 170.

14 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, s. 164; İbn Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, s. 60-64; Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul, 1994, s. 116.

15 Salim Koca, a.g.e., s. 34.

16 Salim Koca, a.g.e., s. 35.

17 Ahmet Tabakoğlu, a.g.e., s. 117; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara, 1983.

18 Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, 2. Baskı, İstanbul, 1986, s. 104; İbn Bibi, a.g.e., s. 124-127; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara, 1983, s. 6.

19 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’daki Türkler (Çev: Y. Moran), İstanbul, 1979, s. 170; Claude Cahen, “Le Commerce Ana

tolien au Debut du XIII. Siecle”, Turcobszontine et Oriens Christianus, London, 1974, s. 95.

20 Turhan Atan, Türk Gümrük Tarihi, C. I, Ankara, 1990, s. 101.

21 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 95.

22 İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul, 1972, s. 153.

23 Melek Delilbaş, “Ortaçağ’da Türk Hükümdarları Tarafından Batılılara Ahidnâmelerle Verilen İmtiyazlara Genel Bir Bakış”, Belleten, C. XVII, S. 184, Ankara, s. 95.

24 Şerafettin Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri, I, Selçuklulardan Bizans’ın Sona Erişine, İstanbul, 1990, s. 117.

25 Salim Koca, a.g.e., s. 65.

26 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Ankara, 1993, s. 164.

27 Turan Atan, Gümrük Tarihi, C. II, Ankara, 1990, s. 109.

28 Selçuklu Devleti kurulduğu dönemde, Bizans İmparatorluğu’nun elinde bulunan Kıbrıs, III. Haçlı Seferi’nde İngiliz ordularının başında bulunan Arslan Yürekli Richard adayı 1191 yılında ele geçirmiş, daha sonra Mısır Türk hükümdarı tarafından Kudüs’den atılan Franklara satmıştır. Böylece üçbuçuk asırdan fazla sürecek olan Kıbrıs frank hanedanı hakimiyeti başlamıştır. (1192-1571). (Salim Koca, a. g. e. s. 65-66).

29 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Siecle”, Turcobyzantine et Oriens Christionus, London, 1974, s. 93; Osman Turan, “Ortaçağlarda Türkiye-Kıbrıs Münasebetleri”, Belleten, C. XXVIII, 1964, S. 11, s. 215.

30 Bu mektuplar için bkz., Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, s. 139-143.

31 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 118; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, s. 164; Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Siecle”, s. 93; Claude Cahen, Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Türkler, s. 168-169; M. Delilbaş, a.g.e., s. 96.

32 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 118.

33 Haçlı Seferleri’nin ticarete olan etkileri için bkz. Sezgin Güçlüay, Selçuklular Dönemi Ortadoğu Ticareti (XI-XIII. Yüzyıllar), F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1999.

34 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien au debut Du XIII’e Siécle”, s. 91; Henri Pirenne, Ortaçağ Avrupası’nın Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Çev: Uygur Kocabaşoğlu), İstanbul, 1983, s. 31; Henri Seé, Modern Kapitalizmin Doğuşu (Çev: T. Erim), İstanbul, 1970, s. 10.

35. Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul, 1984, s. 169.

36 G. I. Brationu, Recherches sur le Commerce Genois dans la Mer Noire au XIII e Siecle, Paris, 1929, s. 33;.

G Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (Çev. Fikret Işıltan), TTKY., 4. Baskı, Ankara, 1995., s. 339.

37 Georgi Legaret, Hıstoıre Du Development Du commerece, Paris, 1931, s. 72.

38 Venedikliler Bizansla 992 yılında, 1082 ve 1148 yıllarında ticaret antlaşması yaparak, Bizans topraklarında imtiyazlı ticaret yapma hakkını elde etmiştir. Stefenos Yerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, (çev. Babür Kuzucu), İstanbul, 1986, s. 46-47; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), TTKY., 4. Baskı, Ankara, s. 331; A. Schoube, Handelsgeschichte Der Romanischan Völker Des Mittelmeargebiets Bıs Zumende Der Krewzzüge, München und Berlin, 1906, s. 19, 20, 23.; W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi (çev. Fikret Işıltan), Ankara, 1975, s. 217.

39 Venedikliler Haçlı Seferleri’ne ancak 1100 yıllarında iştirak etmiştir. Bu da Venedikliler’in, Haçlı Seferlerinin yapılmasına sebep olarak gösterilen dini etkenlere, ne kadar ilgisiz olduğunu gösermektedir. Charles Moraze, Hıstoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57, s. 11; Şerafettin Turan, a.g.e., s. 80; F. Thırıet, Histoire du Venise, Paris, 1961, s24.

40 W. Heyd, a.g.e., s. 333; Stefanos Yerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, s. 136.

41 Osman Turan, Anadolu Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, s. 122; Fuad Köprülü; Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, 2. Baskı, İstanbul, 1986, s. 104.

42 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Siecle”, Turcobyzantine et Oriens Christionus, London, 1974, s. 96.

43 Mesela, Mısır’da İtalyan tüccarlarının ödeyecekleri gümrük malının cinsine göre değişmekte olup, % 16’ya kadar yükseliyordu. Pizalılar’ın 1215’te elde ettikleri bir beratla altın ve gümüşte gümrük resmi % 10, diğer bütün mallarda % 16 olarak saptanmıştır. Cenevizliler’in 1290’da Memluk Sultanlığı ile yaptıkları antlaşmada ise gümrük vergisi tartılması gereken mallardan % 12 kumaş ve kereste için % 10, çubuk halindeki külçe altın için % 6 ve altın ya da gümüş paralar için % 4 olarak belirlenmişti. Piza % 2 oranında gümrük ödeme olanağına Kıbrıs’ta 1291’de Küçük Ermenistan’da ise ancak 1355’te kavuşabilmiştir (ŞerafettinTuran, a.g.e., s. 122).

44 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 122; Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien au Debut du XIII’e Siecle”, s. 96; Claude Cahen, Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul, 1984, s. 169.

45 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien au Debut du XIII’e Siecle”, s. 96; M. Delilbaş, a. g. m., s. 97.

46 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 123-124; M. Delilbaş, a. g. e., s. 97.

47 ŞerafettinTuran, a.g.e., s. 124.

48 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, s. 127.

49 İbn Bibi, a.g.e., s. 99; O. Turan, a.g.e., s. 127; Mehmet Altay Köymen, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Hayat”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Mayıs 1992, S. 65, s. 20.

50 İbn Bibi, a.g.e., s. 303.

51 Osman Turan, Selçuklular Hakkında Resmi Vesikalar, s. 128; M. Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, s. 104.

52 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 125.

53 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 125-126.

54 Bu konuyla ilgili bilgi için bkz., Mahmud Esad, Du Regime des Capıtulation Ottomonas, İstanbul, 1928.

55 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, s. 169; W. Heyd, a.g.e., s. 334.

56 W. Ramsey, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası (Çev: Mihri pektaş), İstanbul, 1960, s. 78.

57 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 105.

58 İpek Yolu, Çin başkenti Ch’Ang An ya da Kan Chou’dan başlayıp, Çin’i Türkistan’a birleştirir. Kaşgar, Semerkant, Buhara, Nişapur, Rey, Hemedan, Bağdat’dan geçerek, İstanbul, Akdeniz ve Batı ülkelerine ulaşan büyük bir yol ağıdır. Ali Mazahari, Ortaçağ Müslümünlarının Yaşayışları (Çev: Bahriye Üçok), İstanbul, 1972, s. 342; G. I. Brationu, a. g. e. s. 111; Moraze, a, g. e., s. 9.

59 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 105.

60 Ahmet Tabakoğlu, İktisat Tarihi, s. 114.

61 Mustafa Akdağ, a.g.e., s. 34-35.

62 G. I. Brationu, a.g.e., s. 158.

63 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 106.

64 Eskiçağ’da en önemli karayolu ağını oluşturan devletlerden biri olan Persler, ” Kral Yolu” deilen, Sus’tan Sard’a kadar uzanan bir karayolu ağını meydana getirmişlerdir. Donald J. Wilber, İran Post and Present, Princeton, 1950, s. 22; Şemseddin Günaltay, İran Tarihi, c. I., TTKY, Ankara, 1948, s. 281-285.

65 Fırat Nehri Birecik’ten itibaren, Dicle ise Musul’dan itibaren taşımacılığa elverişlidir. Fırat üzerinde taşınan mallar çoğu kez Ermenistan’dan gelen odun ve inşaat tahtası ile Suriye’den gelen zeytinyağından oluşuyordu. Dicle nehri ise, Fırat’a göre taşımacılığa daha elverişli olup, Bağdat’ın beslenmesi için gerekli olan sebze ve meyvelerin Doğu Anadolu’dan getirilmesinde kullanılan önemli bir yoldu. A. Mazahari, a.g.e., 357; R. Hartmann, “Dicle”, İ. A., C. III, İstanbul, 1993, s. 584; Besim Darkot, ”Fırat”, İ. A., c. IV, İstanbul, 1993, s. 624.

66 Osman Turan, ”Selçuklu Kervansarayları”, 39 Sayılı Belleten’den ayrı basım, Ankara, 1946, s. 477; M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul, 1986, s. 195.
67 Vakıf, bir kişinin kendi mülkiyeti olan bir şeyi ammenin menfaatine ebedi olarak tahsis etmesi ve bunun Allah’ın mülkü olarak değerlendirilmesi esasına denmektedir. Mehmet Zeki Pakalın, “Vakıf Maddesi”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEBY, İstanbul, 1993, s. 577. Vakıfların Türk tarihindeki yeri ve önemi, işleyişi hakkında daha geniş bilgi için bkz., Fuad Köprülü, “Vakıf Müessesesinin Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 37; Ömer Lütfü Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 279-285; Yağmur Tunalı, “Vakıf Müessesine Bir Bakış”, Milli Kültür, S. 46, Ankara, 1984, s. 65-66; İsmet Kayaoğlu, “Vakıfın Türk Toplumundaki Yeri”, Milli Kültür, S. 58, Ankara, 1987, s. 26-27.

68 Doğu-Batı istikametinde uzanan yollar, Antalya ve Alanya’dan başlayarak, Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi büyük merkezlerden geçerek İran ve Türkistan’a varır. Moğollar zamanında, Küçük Ermenistan’ın ticari ehemmiyet kazanmasıyla, Yumurtalık (Ayes-Lajozza) limanı inkisaf ederek Antalya’ya rakip olmuştur. Buradan Türkiye’ye giren batı emtiası, Küçük Ermenistan içinden geçerek Konya veya Kayseri istikametlerinden Türkiye’ye gelir ve ana yol İstanbul’a ve Batı Anadolu vadilerine ulaşırdı. O. Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 96.

69 Kuzey-Güney istikametindeki yol; Türkiye’ye Mısır, Suriye veya Avrupa limanlarından deniz vasıtasıyla geldiğine göre Antalya, Alanya veya Yumurtalık vasıtası da dahil olmak üzere, Kayseri’den Sivas’a kadar birinci yolla birleşir veya Suriye-Irak karayolu Elbistan-Kayseri istikametinde devam ederek Sivas’dan Tokat vasıtasıyla Sinop, Samsun limanlarına, oradan da deniz yoluyla kuzeyin Kırım sahilinde en önemli limanı olan Suğdak’a ulaşırdı. Bu yol, Elbistan, Malatya, Diyarbakır vasıtasıyla Doğu Anadolu ve Irak’a ikinci bir kol verir. O. Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 97.

70 Bu kervansaraylar için bkz. Halil Edhem, ”Die Seldschukischen Han in Anatolien”, 1917’de verilmiş olan bir konferansın hülasası; Karl Müller, Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920; M. Kemal Özergin, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, İst. Ünv. Edb. Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, İstanbul; Rudolf M. Rıefstohl, Turkhish Architecture In Southwestern Anatolia, Cambridge Harvard University Press, 1931.

KAYNAKLAR

AKDAĞ, Mustafa; Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I, (1243-1453), İstanbul, 1995.

ATAN, Turhan; Türk Gümrük Tarihi, C. I, Ankara, 1990.

BARKAN, Ömer Lütfü; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 279-285.

BRATİONU, G. I; Recherches sur le Commerce Genois Dans la Mer Noire Au XIIIe Siécle, Paris, 1929.

CAHEN, Claude; “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII. Siecle”, Turcobszontine et Oriens Christianus, London, 1974, s. 91-101.

CAHEN, Claude; Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Türkler (Çev: Yıldız Maran), İstanbul, 1984.

ÇELİK, Mehmet; Bizans Deleti’nin Antakya ve Yöresinde Giriştiği Kitle Katliamları (IV-VII. yy), Antakya, 1994.

ÇELİK, Mehmet; Siyasal Sistem Açısından Bizans İmparatorluğu’nda Din-Devlet İlişkileri I (Kuruluşundan X. yy’a kadar), Elazığ, 1996.

ÇELİK, Mehmet; Süryani Kilisesi Tarihi I, İstanbul, 1987.

DELİLBAŞ, Melek; “Ortaçağ’da Türk Hükümdarları Tarafından Batılılara Ahidnâmelerle Verilen İmtiyazlara Genel Bir Bakış”, Belleten, C. XVII, S. 184, Ankara.

DARKOT, B.; “Fırat”, C. IV., İstanbul, 1993, s. 622-626.

DİELH, C.; Bizans İmparatorluğu Tarihi (Çev: Tevfik Bıyıklıoğlu), İstanbul, 1937.

EYİCE, Semavi; Bertrandan de la Broquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433), İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, Cüz 1-2, İstanbul 1975.

GÜÇLÜAY, Sezgin; Selçuklular Dönemi Ortadoğu Ticareti (XI-XIII. Yüzyıllar), F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1999.

GÜNALTAY, Ş.; İran Tarihi, C. I., TTKY, Ankara, 1948.

HALİL Edhem, “Die Seldschukischen Han İn Anatolien”, 1917’de Verilmiş Bir Konferans’ın Hülasası.

HARTMANN, R.; “ Dicle”, C., İ. A. İstanbul, 1993, s. 582-585.

HEYD, W.,; Yakın-Doğu Ticaret Tarihi (çev. Fikret Işıltan), Ankara, 1975.

HONİGMANN, Ernst; Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı (Çev. Fikret Işıltan), İstanbul, 1970.

İBN-İ BİBİ, Anadolu’da Selçuklu Devleti Tarihi (Çev: M. Nuri Gençosman, Notlar ilave eden F. N. Uzluk), Ankara, 1941.

İBN’ÜL-ESİR, El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, İslam Tarihi (Çev. Abdülkerim Özaydın), İstanbul, 1987.

J. WİLBER, D.; İran Post and Present, Princeton, 1950.

KAFESOĞLU, İbrahim; Selçuklu Tarihi, İstanbul, 1972.

KAYAOĞLU, İsmet; “Vakıfın Türk Toplumundaki Yeri”, Milli Kültür, S. 58, Ankara, 1987, s. 26-27.

KOCA, Salim; Sultan I. İzzeddin Keykavus (1211-1220), TTK, Ankara, 1997.

KÖPRÜLÜ, Fuad; “Vakıf Müessesesinin Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad; Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, 2. Baskı, İstanbul, 1986.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad; Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul, 1986.

KÖYMEN, M. Altay; Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I, Kurtuluş Devri, Ankara, 1979.

KÖYMEN, Mehmet Altay; “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Hayat”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Mayıs 1992, S. 65, Mayıs 1992, s. 16-27.

LEGARET, Georg; Histoire du Development du commerece, Paris, 1931.

MAZAHARİ, Ali; Ortaçağ Müslümanlarının Yaşayışları, (çev: Bahriye Üçok), İstanbul, 1972.

MAHMUD ESAD; Du Regime des Capıtulation Ottomonas, İstanbul, 1928.

MORAZE, Charles; Histoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57.

MÜLLER, K., Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920.

OSTROGORSKY, Georg; Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), TTKY, 4. Baskı, Ankara, 1995.

ÖZERGİN, M. K., “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, İst. Ünv. Edb. Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, s. 141-180.

PAKALIN, Mehmet Zeki; “Vakıf Maddesi”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, M. E. B. Y., İstanbul, 1993, s. 577.

PİRENNE, Henri; Ortaçağ Avrupası’nın Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Çev: Uygur Kocabaşoğlu), İstanbul, 1983.

RAMSEY, W.; Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (çev: Mihri Pektaş), İstanbul, 1960.

RUNCIMAN, Steven;. Haçlı Seferleri Tarihi, TTKY., C. I, II, III, (çev. Fikret Işıltan), 2. Baskı, Ankara, 1992.

RIEFSTOHL, R. M., Turkhısh Architecture In Southwestern Anatolia, Cambridge Horvard University Press, 1931.

SCHOUBE, A.; Handelsgeschichte Der Romanischan Völker Des Mittelmeargebiets Bıs Zumende Der Krewzzüge, München und Berlin, 1906.

SEÉ, Henri; Modern Kapitalizmin Doğuşu, (Çev: T. Erim), İstanbul, 1970.

SEVİM, Ali; Anadolu’nun Fethi, (Selçuklular Dönemi), Ankara, 1993.

SEVİM, Ali; Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, TTKY., Ankara, 1990.

TABAKOĞLU, Ahmet; Türk İktisat Tarihi, İstanbul, 1994, s. 116.

THIRIET, F.; Histoire du Venise, Paris, 1961.

TURAN, Şerafettin; Türkiye-İtalya İlişkileri I, Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine, İstanbul, 1990.

TURAN, Osman; “Kılıç Arslan II”, İ. A., C. VII., İstanbul, 1993, s. 688-703.

TURAN, Osman; Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965.

TURAN, Osman, “ Selçuklu Kervansarayları”, 39 Sayılı Belleten’den Ayrı Basım, Ankara, 1946.

TURAN, Osman,; Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar), 2. Baskı T. T. K. Y., Ankara, 1988.

TURAN, Osman; Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul, 1971.

TURAN, Osman; Selçuklular Zamanında Türkiye; Ankara, 1961.

TURAN, Osman, “Ortaçağ’da Türkiye-Kıbrıs Münasebetleri”, Belleten, C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)’den ayrı basım, Ankara, 1964, s. 209-225.

URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Türkçe Çev: Hrant D. Adreasyan), 2. Baskı, Ankara, 1987.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara, 1983.

YERASİMOS, Stefenos; Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, (Çev. Babür Kuzucu), İstanbul, 1986.

Selçuklu Türkiyesi’nde Ticaret

YRD. DOÇ. DR. M. Saİd POLAT

Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

nadolu’nun görkemli antik şehirleri, önce Pers, arkasından Arap istilâları, bunlar yetmezmiş gibi Bizans’ın katı merkeziyetçi tutumunun sebep olduğu ve müdahale ettikçe daha da derinleştirdiği toplumsal buhranlar yüzünden ıssızlaştı ve savunma ağırlıklı “kale şehir”lere dönüştü. X. yüzyıldan itibaren şehir hayatında görülen canlanma da Balkanlar’la sınırlı kaldı.1 XI. yüzyılın ikinci yarısında başlayan Türkmen akınları ve ardından gelen Haçlı Seferleri ise bu içe kapanma ve daralmadan çıkışı sadece geciktirdi.