Bibliyografya : 8 İBNÜ'l-kasim 8

İBNÜ'N-NAKÎB el-MISRÎ

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Lü'lü' b. Abdillâh er-Rûmî el-Mısrî (ö. 769/1368) Şafiî fakihi.

702 (1302) yılında Kahire'de dünyaya geldi. İbn Hacer doğum tarihi olarak7O6 (1306) yılını vermekteyse de ⁷⁴⁴ yakın arkadaşı İsnevî'nin kaydettiği 702 tarihi ⁷⁴⁵ daha doğru olmalıdır. Aslen Antakyalıdır. Babası Lü'lü' buranın fethi sırasında genç yaşta esir alınıp köle edil­miş, Kahire'de sahibi olan bir emîrin hi­mayesinde yetişerek müslüman olmuş, bürokrasi eğitimi görmüş ve azat edil­miştir. Bu emîrin idari işlerini (nakiblik) yürüttüğü için Naklb lakabıyla anılan Lü'­lü'. hayatının ileri döneminde kendisini Kahire'deki Baybarsiyye Hankahı'nda ibadete verdi.

İbnü'n-Nakib. devrin ilmî geleneğine uygun şekilde hıfzını ve temel dinî tah­silini tamamladı. Döneminde Kahire'de zengin bir ilmî birikim mevcut olduğu gibi Şafiî fıkhı da önemli bir gelişme kay­detmişti. Böyle bir ortamda yetişen İb­nü'n-Nakib kıraat-i seb'ayı öğrendi: ha­dis, Arap dili ve edebiyatı, özellikle de fı­kıh alanında derinleşti. Zühde ve tasav­vufî hayata ilgi duydu. Hocaları arasında İbnü'i-Kammâh, İbn Abdülhâdî, Kutbüd-din es-Sunbâtî, Ebü'l-Hasan İbnü'1-Mü-lakkın. Ebû Hayyân el-Endelüsî ve Takıy-yüddin es-Sübkî gibi döneminin Önde ge­len âlimleri vardır. Birçok defa hacca git­ti ve belli sürelerle Medine ve Mekke'de kaldı. Yetişkinlik döneminde Kahire'de Büzgâriyye Zaviyesi imamlığına tayin edil­di ve hayatının sonuna kadar bu göreviyle birlikte tedrîs ve telif faaliyetini sürdür­dü. Güzel Kur'an okuduğu kaydedilir. İs-nevî, sık sık görüştüğü İbnü'n-Nakib'in kendisini en son 6 Ramazan 769'da (25 Nisan 1368) ziyaret ettiğini, iki gün sonra da bir grup arkadaşıyla birlikte ona İâde-i ziyarette bulunduğunu belirterek onun 14 Ramazan 769 (3 Mayıs 1368) tarihinde vefat ettiğini kaydeder.⁷⁴⁶ İb­nü'n-Nakib. vasiyetine uyularak Kahire'­de Bâbünnasr dışında Kemâleddin el-İs-nevî'nin türbesine defnedildi.

Eserleri.

1. Umdetü's-sâik ve cudde-tü'n-nâsik.⁷⁴⁷ İbnü'n-Nakib, dönemine kadar oluşan Şafiî fıkhının derli toplu bir özeti niteliğindeki bu eserinde Ebû İshak eş-Şîrâzî'nin el-Mühezzeb adlı eserinin sistematiğini takip etmiş, mez­hepte mevcut görüşler arasında tercih­te bulunurken Nevevî'nin el-Minhâc ile ei-Mecmû'daki ve hocası Takıyyüddin es-Sübkî'nin et-Tekmile'deki görüşlerini esas almıştır. Kendisi de eserin girişinde, Şafiî fıkhını ihtisar ederken mezhebin Râ-fiî ve Nevevî tarafından sahih kabul edi­len görüşlerini aldığını, ihtilâf halinde ise Nevevî'nin görüşünü tercih ettiğini belir­tir. Bu yönüyle ei-Mecmûcun bir nevi in­deksi sayılan eser birkaç defa neşredilmiş ⁷⁴⁸ ve Nuh Ha Mim Keller tarafından İngiliz­ce'ye çevrilmiştir (Reliance ofthe Trauel-ler, Evanston 1994 |Arapça metinle birlik­te]!. 'Umdetü's-sâlik'e Seyyid Ömer Be-rekât b. Muhammed el-Bikâî tarafından Feyzu'llâhi'1-Mâük fî halli elfâzicUm-detî's-sâlik ve \ıddeü'n-nâsik adıyla iki ciltlik bir şerh yazılmıştır (Kahire 1321, 1372/1953). Bu şerhin girişinde, ''Um­detü's-sâlik'e daha önce Cevherî'nin güzel bir şerh yazdığı ve Melîbar'da ya­yımlanan bu eserin fahiş baskı hatala­rıyla dolu olduğu kaydedilerek yeni bir şerhe duyulan İhtiyaç dile getirilir. 'Um­detü's-sâlik'e Muhammed ez-Zührîel-Gamrâvî de Envârü'l-mesölİk adıyla bir şerh yazmıştır.⁷⁴⁹

2. es-Sirâc fî nüketi'l-Minhâc. Nevevî'nin Minhâ-cü't-tâlibîn adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Dublin'de Chester Beatty Library'-de ⁷⁵⁰ diğer bir nüshası da Süley-maniye Kütüphanesi'nde ⁷⁵¹ kayıtlıdır.

3. Teshjlü'l-hidâye ve tahşîlü'l-KHâye. İbnü'r-Rifa'nın Ebû İshak eş-Şîrâzî'ye ait el-Tenbîh'eKifâye-tü'n-nebîh adıyla yazdığı şerhin muhta­sarıdır. Eserin Chester Beatty Library'-de ⁷⁵² ve Âsafiye Kütüphanesi'nde ⁷⁵³ yaz­ma nüshaları bulunmaktadır.

4. el-ev-şîhu'l-müzehheb fî taşhîhi'l-Mühez-zeb. Şîrâzî'nin el-Mühezzeb'i üzerine yapılmış bir çalışmadır. Yazma nüshası Kahire'de Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye ile ⁷⁵⁴ Topkapi Sarayı Müzesi Kütüp­hanesi'nde ⁷⁵⁵ mevcut­tur. Kaynaklarda ayrıca Ebû ishak eş-Şî-râzî'nin ei-Tenbîh'im ihtisar ettiği Nü-ketü (Tehzlbü)'t-Tenbîh adlı bir eserin­den ve telifini tamamlayamadığı başka eserlerinin bulunduğundan söz edilir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nakib el-Mısrî, 'ümdetü's-sâiik uecu.d-detü'n-nâsik(Muhammed ez-Zührîel-Gamrâvî, Enuârü'l-mesâlik jnşr. Yûsuf Ali Büdeyvî| için­de), Dımaşk 1413/1993, s. 9-11; a.e.: Reliance of the TraueHerinşr. vetrc. Nuh Ha Mim Kelleri, Evanston 1994, s. 1036-1037; ayrıca bk. neş-redenin önsözü ve dipnotu, s. VII-IX; İsnevî, Ta-bakatü'ş-Şâfi'İyye.U, 514-515; İbnü'l-Mülak-kın, el-'ikdü'l-müzheb fi tabakâti hameleti'l-mezheb[r\ş\. Eymen Nasr el-Ezherî-Seyyid Mü-hennâ], Beyrut 1417/1997,5. 406; İbn KâdîŞüh­be, Tabakâtü'l-fukahâ'i'ş-Şâfi'iyyeinşr.AU Mu­hammed Ömer], II, 155-156; İbn Hacer. ed-Dü-rerü'l-kâmine, I, 239-240; İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü'z-zâhire, Kahire 1929, XI, 101;Süyû-tî. Hüsnü'i-muhâdara, I, 434; Keşfü'z-zunûn, I, 491; II, 1498;İbnü'l-İmad, Şezerât, VI, 213-214; Muhammed ez-Zührî el-Gamrâvî, Enuârü'l-mesâlik {nşr. Yûsuf Ali Büdeyvî], Dımaşk 1413/ 1993, s. 9-11; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-8; Ahlvvardt. Verzeichnis, IV, 65; X, 383; Serkîs, Mu'cem, I, 269, 552; Brockelmann, GAL, I, 485; Suppi,][, ]04;/zâfıu7-mefcnûnıI, 281; II, 121, 609, 677; Seyyid Ömer Berekât b. Muhammed el-Bikâî. Feyzü't-hâhri-Mâlİk, Kahire 1372/ 1953, I, 2-3; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manııscripts, Dublin 1955,1,78, 102; Sezgin. GAS,1, 138;Zi-riklî. el-AHâm (Fethullah), I, 200.

İBNÜ'N-NAKKÂŞ

Ebû Umâme Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Abdilvâhid el-Mağribî el-Mısrî (ö. 763/1362) Şafiî fakihi.

Safedî'nin Dımaşk'ta bizzat kendisin­den duyduğuna göre 720 yılı Receb ayın­da (Ağustos 1320) dünyaya geldi.⁷⁵⁶ İbn Hacer bu tarihi verirken 723 (1323) veya 725 yılında doğduğuna dair iki rivayeti de kaydeder.⁷⁵⁷ Bu rivayetlerden ilkini İbnü'l-lrâkl ⁷⁵⁸ diğerini ise İbnü'n-Nak-kâş'la Dımaşk'ta görüşen ibn Râfi' nakle­der.⁷⁵⁹ Fas asıllı olup bura­da yaşayan Dükkâle (Dekkâle) kabilesi ve aynı adı taşıyan yerleşim merkezinden dolayı Dükkâlî nisbesiyle de anılan İbnü'n-Nakkâş Kahire'de Öğrenim gördü. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî'nin el-Hâvi'ş-şağir adlı eserini Mısır bölge­sinde ilk defa kendisinin ezberlediğini söylerdi. Şehâbeddin Ahmed b. Muham­med el-Ensârî ve Takıyyüddin es-Sübkî'-den fıkıh, Burhâneddin er-Reşîdî'den kı­raat, Muhibbüddin İbnü's-Sâiğ ve Ebû Hayyân el-Endelüsî'den Arapça okudu. Özellikle fıkıh, tefsir, Arap dili ve edebi­yatı alanlarında adını duyurdu, vaazlarıy­la tanındı. Başta Ezher ve Aslem camile-riyle Ümmü Ânûk (Ânûkiyye) Hankahı ol­mak üzere birçok medresede ders verdi. 755'te (1354) Dımaşk, Hama ve Kudüs'e gitti; buralarda ulemâ ve yöneticilerden büyük saygı gördü. Özellikle Memlûk Hü­kümdarı Muhammed b. Kalavun'un oğlu el-Melikü'n-Nâsır Hasan'ın iltifatına maz-har oldu. Sultanın 762 (1361) yılında öl­dürülmesinden sonra, ehl-i zimme hak­kında Şafiî mezhebine aykırı olarak verdi­ği fetva sebebiyle, daha önce Hâkim Ca-mii'nin bitişiğindeki evini yıktırdığı için araları iyi olmayan Şafiî âlimi Kutbüddin el-Hirmâs'ın şiddetli tenkitlerine mâruz kaldı. Bunun üzerine Şafiî kâdılkudâtı İz-zeddin İbn Cemâa tarafından akdedilen mecliste sorgulanarak fetva vermekten menedildi. Daha sonra münzevi bir ha­yat yaşadı ve 13 Rebîülevvel 763 (10 Ocak 1362) tarihinde Kahire'de vefat etti.

İbnü'n-Nakkâş'ın devrindeki âlimleri. Hz. Peygamber'i ve mezhep imamı Şafiî'­yi bir tarafa bırakıp mezhep fıkhının te­mel metinlerinden bazılarını yazan Râfiî ve Nevevî gibi âlimlere tâbi olmaları se­bebiyle kınaması ⁷⁶⁰ onun mukallit bir âlim olmadığını göstermekte, kaynaklarda da­ha önce kaleme alınan hiçbir eserden faydalanmadan bir tefsir yazdığının kayde­dilmesi de bunu teyit etmektedir. İbnu'n-Nakkâş, kendi dönemindeki çeşitli siyasî ve içtimaî sebepler yanında özellikle yö­netimde nüfuzlarının artmasına bir tepki olarak gayri müslimlere uygulanan sert hükümleri destekleyen risalesi münase­betiyle de kaynaklarda sıkça anılmakta­dır.

Eserleri.

1. İhkâmü'l-ahkâmi'ş-şâdire beyne şefeteyyi seyyidi'l-enâm. Cem-mâîlî'nin, Buhârî ve Müslim'in eş-Şahîh'-Ierindeki ahkâm hadislerini derlediği Um-detü '1-ahkâm adlı eserinin tekmilesi ma­hiyetinde olup Ahmed b. Hanbel. Şafiî, Dârekutnî, İbn Ebû Şeybe, Esrem, İbn Hibbân ve Humeydî'nin hadise dair eser­lerinden faydalanılarak kaleme alınmış­tır. Mekke Câmiatü Ümmi"l-kurâ'da Be-devî Abdüssamed Tâhir tarafından yük­sek lisans tezi olarakneşre hazırlanan eseri (1406/1986) ayrıca Rifat Fevzi Ab-dülmuttalib yayımlamıştır (Kahire 1409/ 1989) İbnü'n-Nakkâş cUmdetü'l-ah-kûm'a sekiz ciltlik bir şerh yazdığını da belirtmektedir. ⁷⁶¹

2. el-Me-zemme fi'stfmâli ehli'z-zimme. Müel­lif, 759 (1358) yılında kaleme aldığı risa­lesinde devlet yönetiminde zimmîlere gö­rev verilmemesini istemiş, bu görüşüne bir kısım âyet ve hadisler yanında çeşitli dönemlerde bazı halifelerin uygulamala­rını delil göstermiştir.⁷⁶² Bu ara­da zimmîlerle ilgili diğer bazı hüküm ve uygulamalara da temas eden İbnü'n-Nak-kâş, Şafiî müctehidi ve KâdılkudâtTakıy-yüddin İbn Dakikul'îd'in gayri müslimlere ait eski kiliselerin yıktırılamayacağına dair fetvasını tenkit etmiştir ⁷⁶³ DârÜ'l-kÜtübi'l-Mısriy-ye'de bir nüshası bulunan el-Mezemme ⁷⁶⁴ M. Belin tarafından Fran­sızca'ya çevrilmiştir.⁷⁶⁵

İbn Mâük et-Tâî'nin el-Elüyye, Teshı-Iü'1-fevâ'İd, el-'Umde ve el-Köfiye gibi eserlerini şerheden İbnü'n-Nakkâş'm ay­rıca Râfiî'ye ait eş-Şerhu'1-kebîr'm hadislerini İJmniyyetü'I-eî-macî ü ehâdîşi'r-Râffî adıyla tahrîc et­tiği, fıkha dair Kitâbü'n-Nezâ'ir ve'l-İu-rûkaĞh bir eser yazdığı kaydedilir. Kay­naklarda adı geçen es-Sâbıku'1-lâhikadlı tefsiri de yukarıda işaret edilen eseri ol­malıdır.

Bibliyografya :

Safedî, Atyânü'l-taşr{nşr. Fuat Sezgin), Frank-furl 1410/1990, III, 97-99; İbn Râfi1, Vefeyât (nşr. Salih MehdîAbbas- BeşşârAvvâd Ma'rûf), Bey­rut 1402/1982, II, 248-249; İbn Kesîr. el-Btdâ-ye,XIV, 292; İbnü'l-lrâki, ez-Zeytıale'l-'iber{r\şr. Salih MehdîAbbas], Beyrut 1409/1989, I, 90-91: Makrizî, el-Hıtat, II, 76, 279; a.mlf., es-Sû-lûk, VII, 79; İbn Kadı Şühbe. TabakâLü'ş-Şâffiy-ye, III. 131-132; ibn Hacer. ed-Dürerü.'1-kâmin.e, IV, 71-74, 243-254; İbn Tağrîberdî, en-Nücû-mü'z-zâhire, XI, 13-14; a.mlf., ed-De!îlü.'ş-Şâfl 'ate'l-Menheli'ş-şâfî [nşr. Fehîm M. Şellûl). Ka­hire, ts. (Mektebetü'l-Hâncîl, II, 661; İbn İyâs. Bedâ'i'u'z-zühûr, 1/1, s. 589; Dâvüdî, Tabakâ-LCt'l-müfessİrîn, II, 200-202; Keşfü'z-zunûn, I, 153, 407, 440; II, 973, 1170, 1258, 1369; ib-nü'i-İmâd, Şezerâf, VI, 198;Şevkânî, el-Bedril't-tâli', II, 211-212; Brockelmann. GAL SuppL, II, 95-96;A. Fattal. Le stalut legal des non-musulmans en pays d'lslam, Beyrouth 1958, s. 83, 110, 238, 280; Kasım Abduh Kasım. Eh-tü'z-zimme fî Mtşri'l-'uşCiri'l-vüstâ, Kahire 1979, s. 18, 85, 217; BatYe'or, The dhimml, London 1985, s. 185, 193-194, 207; "Fetoua relatifâ la condition des zimmis et particuliere-ment des chretiens en pays musulmans, depuis reıablissement de l'lslamismc jusqu'au milieu du VIIIe siecle de i'hegire" (trc. M. Belin], JA, 4cserie, XVIII (1851], s. 417-516; XIX (1852), s. 97-140; "İbn Nakkaş", DMö/,V, 56-57; Ahmet Öze!. "Gayri Müslim", DİA, X]il, 421-422.