Bibliyografya : 8 İBNÜ'l-kasim 8

İBNÜ'N-NAKİB el-HALEBÎ

Garsüddîn Halîl b. İbrâhîYn b. Şihâbiddîn ei-Hımsî el-Halebî el-Kosianiîrıî (ö. 971/1563) Hekim ve çok yönlü âlim.

10 Muharrem 900 (11 Ekim 1494) tari­hinde Halep'te doğdu. Aslen Humuslu bir aileye mensuptur. Tahsiline Halep'te baş-layaraktemel din eğitiminin yanı sıra dil, edebiyat, matematik, astronomi, mantık ve felsefe okudu. Dımaşk'ta İbnü'1-Mek-kî'den tıp ve daha sonra gittiği Kahire'de Ahmed b. Abdülgaffâr'dan ferâiz, arit­metik, mîkât, geometri, mûsiki ve tıp, Kadı Zekeriyyâ el-Ensârî'den hadis ve di­ğer dinî ilimler, Şemseddin Muhammed el-Mısrî el-Felekî'den astronomi dersleri aldı. Öğrenimini tamamlayınca Kahire'de-ki çalışmaları dikkatini çeken Sultan Kan-su Gavri tarafından saraya çağrılarak oğ­lunun eğitimiyle görevlendirildi. Bu sıra­da meydana gelen Mercidâbık Savaşı'n-da Osmanlılar'a esir düştü ve Kansu Gav-ri'nin oğluyla birlikte İstanbul'a götürül­dü. İstanbul'da kendisine önerilen resmî görevleri kabul etmeyerek ilim meclisleri oluşturdu ve aralarında bazı devlet adam­larının da bulunduğu hastalarının ödediği tedavi ücretiyle ve talebelerinin hediyele-riyle geçimini sağladı. 1521'de Dımaşk'a giderek Emeviyye Camii'nde ders verdi. Bir ara İstanbul'a geri geldiyse de kısa sü­re sonra tekrar Dımaşk'a döndü (I 547); ardından da Mısır'a gitti. 15S7'de İstan­bul'a yerleşti ve burada vefat etti. Ken­disi gibi tabip olan oğlu Garsüddinzâde Mehmed Muhyiddin hekimbaşilığa kadar yükselmiştir. İbnü'n-Nakîb'İn, asıl ününü sağlayan tıp ve astronominin yanında matematik, felsefe, mûsiki ve edebiyat gibi alanlar­da geniş bilgisi vardı. Ancak günümüze ulaşan ve kaynaklarda adı geçen eserle­rinin sadece astronomi ve aritmetik üze­rine olduğu görülmektedir. Onun bu ilim­lere ait ölçüm aletleri yaptığı ve ayrıca şiir yazdığı da bilinmektedir.

Eserleri.

1. el-kdü'l-yemânî fî halli Zîci İlham. Nasîrüddîn-i Tûsî'nin eserine yazdığı şerh olup İstanbul ⁷¹¹ ve Kahire'de ⁷¹² birer nüshası bulunmaktadır.

2. Buğyelü't-tullâb fi'l-camel bi-rub'i'1-us-turlâb. Usturlap yapımından ve kullanı­mından bahseden bir eserdir.⁷¹³

3. Risale fl'l-camel bî'r-rub'i'1-müceyyeb fî Hlmi'l-mîkâl. Vakit tayiniyle ilgili olup pek çok nüshası mevcuttur.⁷¹⁴

4. Risale fi mcfrifeü semti'1-kıble ve'1-evkât. ⁷¹⁵

5. Tezkirelü'î-küttâb ü 'ilmi'l-hisâb.⁷¹⁶ Eser, İbnü'n-Nakib'in öğ­rencisi Derviş Mehmed b. Lutfî tarafın­dan 982'de (1574) Türkçe'ye çevrilmiştir.⁷¹⁷

6. Makale fi'd-darb ve'l-kısme ve't-tecıîr fi'l-'amel bi'1-cedâri.⁷¹⁸

7. Uddetü'l-hâsib ve 'ıtmdetü'1-mu-hâsib. İbnü'l-Hâim'in Nüzhetü'l-hüssâb ⁷¹⁹ adlı eserinin şerhidir. ⁷²⁰

8. Risale fî cilmi'l-ceyb. Ahmed b. Muhammed el-Kasta! Iânfnin si­nüs problemleri konusundaki eserinin şerhidir.⁷²¹

9. Tenbîhü'n-nükkâd ıalâ mâ fi'l-hey7eti'l-meşhûre mıne'l-iesâd. Astronomiyle ilgilidir.⁷²²

10. Risâletü'i-fethiyye ü'l-'ameli'l-ceybiyye. ⁷²³

11.Stfâcîînükeü'l-Minhâc. ⁷²⁴

12. Manzume İı merâîibi'l-vücûd . ⁷²⁵

13. Şerhti Risâle-ti'1-vad'iyyeü'l-Adudiyye.⁷²⁶

İbnü'n-Nakib'in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Haşiye calâ kısmi'i-İelekiyyât mine'l-Mevâkıi Hl-mi'Me/âm ⁷²⁷ Şerhu Kaşîdeti'l-mîmiyye ⁷²⁸ Şerh-i Teîsîr-i Beyzâvî, Risale fi'1-hamdele, eJ-Fera'/z, Tahrirü'l-vüşûl ilâ nihâye-ü's-sûl, Kitâb li-cjlmi'z-z6yirce, Haşiye 'aSâ Şerhi'n-Nefîsî li'1-Mûcez fi't-tıb, Haşiye calâ Şerhi'I-Câmî H'J-Kâfiye. Ayrıca Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ma da bir şerh yazdığı bilinmektedir.

Bibliyografya

Taşköprizâde, eş-Şekâ'İk, s. 357-360; Atâî. Zeyl-i Şekâik, s. 81-82; Gazzî, et-Keuâkibü's-sâ'ire, III, 148-149; Kâtlb Çelebi, Sûllemû'l-uü-şûl ilâ Labakâti'l-fuhül, DİA Ktp,, nr. 2943, s. 91;a.mlf..Ke$/ü'z-zunün,l,390;ll, 1251, 1372, 1892, 1900, 1919; IbnO'l-lmâd, Şezerât, V[|], 364-365; Siciit-i Osman'ı, III, 618; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, i'lamü'n-nübelâ' bi-târîhi HalebCş-şehbâ', Halep 1342/1923, VI, 52-58; Brockelmann. GAL Suppt., II, 665; Hediyye-(İi7-târi/m,l, 145; Ziriklî, ei-A'lâm, II, 364; Keh-hâle, Mu'cemü'l-mü'etiifin, I, 137; Suter, Dİe Mathematiker, s. 190; Ahmed îsâ, Muccemü7-eübbâ', Beyrut 1402/1982, s. 329;Cevat İzgİ, Osmanlı Medreselerinde itim, İstanbul 1997, I, 414, 439; Cemil Akpınar v.dğr., Osmanlı Astro­nomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997,1, 145-119.

İBNÜ'N-NAKÎB el-MAKDİSÎ

Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Süleyman b. el-Hasen el-Belhî el-Makdisî (ö. 698/1298) Müfessir, mutasavvıf ve Arap dili âlîmi.

Aslen Belhli olup 15 Şaban 611'de (20 Aralık 1214) Kudüs'te doğdu. Tahsil için Kahire "ye giderek çeşitli hocalardan ders okuduğu belirtilmekteyse de bunlardan sadece Ebü'1-Fazl Yûsuf b. Abdülmu'tî el-Mehîlînin adı verilmiş, burada ayrıca ta­savvufla da ilgilendiği, Şehâbeddin es-Sühreverdî'den faydalanıp hırka giydiği, kendisinin de Radiyyüddin Ebû Muham­med Hüseyin b. Abdülmü'min et-Taberf-ye hırka giydirdiği zikredilmiştir. İbnü'n-Nakib Âşûriyye Medresesi'nde, ardından bir hücresine yerleştiği Ezher Camiİ'nde ders okuttu. Zehebî, Ebû Hayyân el-En-delüsî, Birzâlî ve Ca'berî onun talebeleri­dir. Daha sonra Kudüs'e dönerek ömrü­nün sonuna kadar burada yaşadı. Kay­nakların Hanefî olduğuna işaret etmesi­ne rağmen İbnu'l-imâd'ın Hanbelîoldu­ğunu söylediği İbnü'n-Nakîb Muharrem 698'de (Ekim 1298) vefat etti. İbnü'n-Na­kib'in zâhid ve mütevazi şahsiyetine işa­ret edilerek içlerinde devlet erkânının da bulunduğu pek çok kişinin onu ziyaret ettiği belirtilmiş, emir bi'l-ma'rûf nehiy ani'l-münkere büyük önem verdiği ve her şartta bunu yerine getirmeye çalıştığı kaynaklarda zikredilmiştir.

Eserleri,

l. Mukaddimelü Teisîri İb-ni'n-Nakib fî cilmi'l-beyân ve'l-me^ânî ve'1-bedf ve fcâzi'î-Kur'ân. İlk defa İbn

Kayyım el-Cevziyye'ye nisbet edilerek el-Fevâ^idü'l-müşavvık ilâ 'ulûmi'1-Kur-ân ve ciimi'l-beyân adıyla neşredilen eserin ⁷²⁹ daha sonra aynı şekilde çeşitli baskıları yapılmışsa da ⁷³⁰ Ahmed Muham­med Şâkir, kitabın İbn Kayyim el-Cevziy­ye'ye nisbetinin çok şüpheli olduğunu ve yazma nüshasında yer alan ismin sonra­dan eklediğini ortaya koymuştur.⁷³¹ Bu makale­nin ardından birçok ilim adamı onun gö­rüşüne katılmış, ancak eserin gerçek sa­hibini gösteren olmamıştır.⁷³² Kitabın İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye aidi­yetini ve el-Fevâ'idü'1-müşavvık ismi­nin uydurma olduğunu ilk defa Zekeriy-yâ Saîd Ali ileri sürmüştür. Saîd Ali, 1911 yılında tamamladığı doktora tezinde ⁷³³ ve daha sonra yayımladığı maka­lesinde ei-FevQ3idü7-müşawj/c'taki ifadelerle ibn Kayyim el-Cevziyye'nin savun­duğu görüşler arasında çelişki bulunduğunu örneklerle göstermiş; Ebû Hayyân el-Endelüsî, Süyûtî ve diğer müelliflerin eserlerinde İbnü'n-Nakib'e nisbetle yer alan alıntıların bu kitapta da geçtiğini belirtmiştir. İbnü'n-Naklb'in tefsirinin Sü-leymaniye Kütüphanesi'nde mevcut yaz­ma nüshalanndaki ⁷³⁴ ifadeler ve kullandığı kaynaklarla el-Fevâidü'l-mü-şavviA'takiler arasında da büyük benzer­likler vardır. Zekeriyyâ Saîd Ali, daha son­ra eseri İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye nisbet ederek geniş bir girişle birlikte Mukad-dimetü Tefsin İbni'n-Nakib adıyla ya­yımlamıştır (Kahire 1415/1995). İbnü'n-Nakib eserinde meânî, beyân, bedî' ve İ'câzü'l-Kur'ân'a dair tartışmaları topla­mış, bunların Kur'an âyetlerinin tefsirin-deki önemini ortaya koymuştur. Ebû Hayyân el-Endelüsî'nin de belirttiği gibi ⁷³⁵ eser geniş bir derleme olmakla birlikte müellifin şahsî görüş ve tercihlerini de ihtiva etmektedir. Ebû Hayyân tefsirinde, Bahâeddin es-Sübkî %rûsü'l-eîrâh fîşerhi Telhisi'1-Miftâh'-ta ve Süyûtî el-İtkariûa İbnü'n-Nakîb'in eserini kaynak olarak kullanmışlardır.

2. et-Tahrîr ve't-tahbîr H-akvâli e^imrne-ti't-tefsîr fîme'âni kelâmi's-semfi'1-ba-şîr. Müteahhir kaynaklarda eserden "tef­sir" diye söz edilirken ilk defa Kâtib Çele­bi bu ismi kullanmıştır.⁷³⁶ İbnü'n-Nakib bu kitabında sebebi nüzul, nâsih-mensuh. kıraat, i'rab, ha-kaik. ahkâm, tefsir ve te'vil başlıkları al­tında önceki müfessirlerin görüşlerini naklettikten ve âyetler arası münasebe­ti gösterdikten sonra yer yer kendi dü­şüncelerini de ifade etmiştir. Tefsirde Ta-beri. Mâtürîdî, Zemahşerî. İbn Atıyye el-Endelüsî. Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Sîbeveyhi. Ebü'l-Bekâ el-Ukberî. Hatîb et-Tebrîzî. İzzeddin İbn Abdüsselâm, Sülemî ve Kuşeyri gibi âlim ve mutasavvıfların görüşlerine faz­laca yer verilmiş, bu sebeple Ebû Hayyân el-Endelüsî kitap hakkında "kesîrü't-tek-rîr, kalîîü't-tahrîr, müfritü'l-ishâb" ⁷³⁷ ifadesini kullanmıştır. Eserin bilinen on cildinden altısı Süleyma-niye Kütüphanesi'nde ⁷³⁸ ikisi Fas'ta, biri Tunus'ta, biri de Bağdat'­ta bulunmaktadır.⁷³⁹ Tefsirin Süleymaniye Kütüphanesi'nde ⁷⁴⁰ Muhtaşarü'l-cüz'i'i-evvei min Kitâbİ't-Tahrir ve't-tahbîr li-akvâli e'immeti't-tefsîr fîme-fâni kelâmi's-semfi'l-başîr adıyla kayıtlı bir muhtasarı mevcuttur.

3. Risâletü'l-âyâti'l-beyyinât fî tefsiri bcfzı âyâti müteşâbihâti'I-Kur'âni'l-Kerîm. İbti-sâm es-Saffâr tarafından Mektebetü'l-Ezher'de gösterilen eseri ⁷⁴¹ belirtilen yer­de bulamadığını söyleyen Zekeriyyâ Saîd Ali aynı kütüphanede ⁷⁴² Fevâ'id. mine't-Tahrîr ve't-tahbîr li-akvâli e^immeti't-telsîr adıyla kayıtlı İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye nisbet edilen bir yazmanın bulunduğunu bildirmiştir. ⁷⁴³

4. Minhâ-cü'l-'ârifi'l-müttaki ve micröcü's-sâli-ki'I-mürtaki. Dâvûdî'ye göre kırk varak-lık tasavvufî bir kasidedir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nakib el-Makdİsî, Mukaddimetü Tef­siri ibni'n-tiakib (nşr. Zekeriyyâ Saîd Ali}. Kahire 1415/1995, s. 21-176, neşredenin girişi, 5. 37-39; Ebü Hayyân el-Endelüsî. Bahrü'l-muhît, Ka­hire 1329/1910,1,6, ll;Zehebî. Mu'cemü'ş-şil-yûh: ei-Muccemil'i-kebir(nşr. Muhammed Ha-bîbel-Hîle), Tâif 1988, II, 193-194; İbn Kayyım el-Cevzİyye. Bedâ'İ'u't-tefsîri't-câmi' li-tefsîri'i-İmâm İbn Kayyım el-Ceuziyye (nşr. Yiisrî es-Seyyid Muhammedi, Demmâm 1414/1993, I, neşredenin girişi, s. 64-74; Bahâeddin es-Sübkî, 'Arûsü't-efrah {Şürühu't-Telhîs içinde), Beyrut, ts. (Dârü's-sürûr). 1,31; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 4-5; Kureşî, et-Ceuâhİrü'i-mudtyye, III, 165-166;Zerkeşî, el-Burhân,), 311; İbnü'l-Mülakkın. Jabakâtü'l-euliyâ' (nşr. Nûreddin Şerîbe). Ka­hire 1393/1973, s. 504; Bikâî. Nazmü'd-dürer, Haydarâbâd 1978, I, 10; Süyûtî, Tabakâtü't-müfessinn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahi­re 1396/1976, s. 100-101; a.mlf.. el-İlkân(Bu-gâ), I, 23, 429; II, 1142, 1215; Ebü'l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü'l-celli bi-tâ.nhi'1-Ku.ds ue'l-Ha-İİl, Amman 1973, II, 217;Dâvûdî. Tabakâtü'l-müfessirîn, II, 144-145; Keşfü'z-zunûn, I, 358; İbtisâm es-Saffâr, Mu'cemü'd-dİrâsâli'S-Kur'â-niyye, Bağdad 1984, s. 326, 608; Bekir b. Ab­dullah Ebû Zeyd, İbn fiayyim el-Ceuziyye: ha-yâtühû ueâşâruh, Riyad 1405/1985, s. 184-185; Zekeriyyâ Saîd Ali. Betâğatü'l-Kur'ân fn-de'l-müfessirîn hattâ nihâyeti'i-karni's-sâdisi'l-hicrî(doktora tezi, MI l/İ991). Câmiatü'l-Ezher KülliyyetüDâri'l-ulûm.s. 3-19; a.mlf., "el-Fevâ-^İdü'l-müşavvık hüve Mukaddimetü Tefsiri İb-ni'n-Nakib", MMMA (Kahire).XXXV/1-2 ( MI 2/ 1992), s. 61-86; Mehmet Faik Yılmaz. Âyetler ue Sûreler Arasındaki Münâsebet (doktora tezi. 1995), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 63-64, 176-177; Ebü'l-Eşbâl [Ahmed Muhammed ŞâkirJ. "el-Kütübü'1-ma'züvve ilâ gayri m usan nifîh", d-Menâr, XIX/2, Kahire 1334/1916,5.121-122; Abdülilâh Nebhân. "Havle bahş el-Fevâ=idü'I-müşavvık hüve Mukaddimetü Tefsiri İbni'n-Nakib", Ahbârü't-türâşi'L-'Arabî, V/55-59, Ka­hire 1411-12/1991-92, s. 40-41.