Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi

XIV-XVI asrlarda Movarounnahrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

Temuriylar hukmronligi davri 1370 yildan Temur hokimiyat tepasiga chiqqan davrdan boshlanib, 1507 yil Shayboniyxon (20 may) Hirotni egallashi bilan tamom bo’ldi.

Bu davr O’rta Osiyo xalqlari shu jumladan, o’zbek xalqi madaniyati ilm-fani, maorifi, san’ati va adabiyoti tarixiy taraqqiyotining yangi va sermahsul bir davridir. Bu davrda O’rta Osiyo xalqlari ilm-fan, maorif, me’morchilik, adabiyot, tasviriy san’at, naqqoshlik, muzika va boshqa sohalarda juda katta hissa qo’shdilar.

Shu jihatdan ko’zda tutib tadqiqotchilar bu davrni Sharq repessansi – Uyg’onish davri deb aytadilar.

Iqtisodiy va madaniy sohadagi bu rivojlanish davlatning barpo qilinishi bilan chambarchas bog’liq edi. Xalq ommasini mug’ul zulmiga qarshi ozodlik hukumatidan foydalanib, u Movarounnahrdan tashqari bosqinchilik urushlari natijasida Eron, Iroq, Ozarbayjon va Hindistonning shimoliy qismini o’ziga itoat qildirdi. Shunday qilib, O’rta er dengizidan to Xitoy chegarasigacha cho’zilgan katta imperiya vujudga keltirildi.

Temur qattiq qo’llik bilan o’zaro ichki urushlar va feodal tarqoqlikka chek qo’ydi. Temur o’zi zabt qilgan mamlakatlarning son-sanoqsiz boyliklari bilan hunarmandlari usta va me’morlarini ham Samarqandga olib keldi. Bularning kuchi va mahalliy ustalarning ishtiroki bilan shaharlarda masjid, madrasa va madaniy-maishiy binolar barpo etdi.

Temurni jahonga mashhur qilgan 2 g’alabasi: To’xtamishxon va Yldirim Boyazid. Temur vafot etishi bilan (1405 yil) uning davlati parchalanib ketdi, ko’p o’lkalar undan ajralib chiqdi. Temurning vorislariga Xuroson va Movaraunnahr qoldi. Xuroson va Movaraunnahr taxti uchun qattiq kurash boshlanib ketdi. Uzoq davom etgan qonli kurashlardan keyin 1409 yilda taxtga Shohruh chiqdi. U Xurosonni o’ziga qoldirib, Movaraunnahrni o’g’li Ulug’bekka berdi.

Tarix fani sohasida Temurning urush-yurishlarini tasvirlovchi «Zafarnoma» asarining avtori Sharofiddin Ali Yazdiy, «Zubdatut Tayorix» asarini yozgan Xufizu Abru, «Matlaus-Sa’dain» asarini yaratgan Abdurazzoq Samarqandiy, 7 jildlik «Ravzatus safo» asarini bitgan Mirxond, shuningdek Xondamir, ibn Arab shoh Zayniddin Vosifiy va boshqalar etishdi. Bu tarixchilarning boy faktik materiallar to’plagan.

Adabiyotshunoslik sohasida tazkiralar, aruz vazni nazariyasi, qofiya va boshqalarga doir misollar yaratildi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoul Husayniy, Koshiriy kabi adabiyotshunoslar etishdi. Tilshunoslik sohasida nazariy tadqiqotlar olib borildi. Arab tili grammatikasiga doir asarlar, lug’atlar paydo bo’ldi. «Muhokamatul-lug’atayn».

Ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishida Ulug’bekning roli katta bo’ldi. Ulug’bek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Tarag’ay 1394 yil 22 martda tug’ildi. Yuqorida aytganimizdek, Temur vafotidan keyin 4 yil davom etgan toj-taxt uchun kurashlari natijasida hokimiyat Ulug’bekning otasi Shohruh Mirzo qo’liga o’tdi. Shohruh Mirzo o’zi Xurosonda podsholik qilib, poytaxti Samarqand bo’lgan Movaraunnahrni Ulug’bekga topshirdi. Biroq Ulug’bek boshqa temuriy hukmdorlardan ko’p farq qilar edi. U yangi viloyatlarni qo’lga qo’lga kiritishga, davlatni kengaytirishga emas, balki ko’proq obodonchilikka, ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishiga e’tibor berdi.

Jumladan, u Buxoro, Samarqand, G’ijduvon va boshqa shaharlarda madrasalar qurdirdi. U Buxoro madrasasining darvozasiga «Ilmga intilish xar–bir muslim va muslima uchun karzu-farzdir. Degan xadisni yezdirib kuygan.Demak. u musulmon erkaklаr bilan bir qatorda xotin-qizlarning ham ilm olish huquqini himoya qilgan. Ayniqsa, Samarqanddagi Ulugbek madrasasi mamlakatda diniy va dunyoviy ilmlarni tarqatishda tabiiy fanlarni rivojlanishda o’ziga xos markaz rolini o’ynadi. Madrasaning birinchi mashg’ulotini mashhur olimlar Muhammad Xavofiy va Qozizoda Rumiylar o’tkazgan edi.Madrasa yirik ilmiy markazga aylandi. Ulug’bek, G’iyosiddin Jamshid, Abuali Birjandiy, Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Maryam Chalabiy va boshqa olimlar astronomiya, matematika, geometriya va boshqa fanlardan muntazam ilmiy ish olib bordilar.

Astronomiya fanini yangi taraqqiyot pog’onasiga ko’taradi. O’z kuzatishlarini yakunlab o’zining yirik asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy (Yangi Ko’ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «Din tumanday to’zg’ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning ahamiyatini yuksak baholaydi. Bu asarida Ulug’bek hindlar, greklar, eronliklar va boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy tahlil qilib, o’zidan oldin o’tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Al-Battoniy, Ibn Yunus, Nasriddin Tusiy va boshqa astronomlarning muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi.

Astronomiya fanini yangi taraqqiyot pog’onasiga ko’taradi. O’z kuzatishlarini yakunlab o’zining yirik asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy (Yangi Ko’ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «Din tumanday to’zg’ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning ahamiyatini yuksak baholaydi. Bu asarida Ulug’bek hindlar, greklar, eronliklar va boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy tahlil qilib, o’zidan oldin o’tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Al-Battoniy, Ibn Yunus, Nasriddin Tusiy va boshqa astronomlarning muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi.

U maktabga Husayn Boyqaro bilan birga o’qidi. Ular orasidagi do’stlik mana shu maktabdan boshlangan.Alisher o’quvchilik yillarida fors adibi Shayx Sa’diyning «Guliston va Bo’ston», eron shoiri Fariddin Attorning «Mantiqut-tayr» asarlarini zavq bilan o’qigan.Alisher otasining yordami bilan jiddiy o’qishga berildi, adabiyot va san’atni sevdi. O’zbek, Eron va arab adabiyoti bilan tanishdi.Alisher 1456 yil Hirotdan Mashhatga keldi va Husayn Boyqaro bilan Xuroson podshosi Abulqosim Bobir xizmatiga kirdi.1472 yil fevral oyida Navoiy Husayn Boyqaroning rasmiy vaziri qilib belgilandi.Zamonasining katta olimi, shoiri A. Jomiy, shoir Said Hasan Ardasherlar Navoiyning yaqin do’sti va maslahatdoshlari edilar

Alisher va uning atrofidagi taraqqiyparvar kishilar xalqni izmiga, mansabdorlarning o’zboshimchalikdagi, davlat daromadlarini o’z foydasiga ishlatishga qarshi kurashdi.

Navoiy 1488 «Sirojul-muslimin», «Majolisun-Nafois» asarda 413 shoir va yozuvchilar haqida Navoiy ma’lumot beradi. 1490 yilda «Risolai Mufraft dar fani muammo» 1492 «Mezonul-avzon (vazn mezoni) 1492-94 yillarda «hamsatul-mutayyirin» («Besh hayrat») 1494 «holati pahlavon Muhammad» 1496 «Nasoimul-Muhabbat» («Sevgi shabadalari»). Bu asar darveshlar to’g’risida yozilgan.