Dərslik «Çİnar-çAP»

§3. Etnik psixologiyanin əsas problemhri

Etnik psixologiya nədir vo nəyi öyrənir? Homin suallara çavab verməzdən əwəl söhbətə bir neçə misalla başlamaq istordik.

82

Bitkiləri qorumaq vo gülləri, çiçokləri qırmamaq üçün Alp ço-mənliklərində lövhələr asılmışdır. Fransız dilində yazılmışdır: «Bu gözəl çiçəklərdən zövq alın, amma onu nə iiçün qınrsınız?» İngilis dilində yazılmışdır: «Zəhmot olmasa, çiçəkləri qırmayın». Alman-lar üçün artıq bu, xahiş deyil, qadağanı bildirir: «Çiçəkləri qırmaq qadağandır!»

Heç bir şərh vemıədən soruşmaq istordik: Homin lövhələrin hamısını eyni məzmunda yazmaq olmazdımı? Nə üçiin onlann hor birisi ayn-ayrı xalqın dilindo başqa cür yazılıb və bunun xüsusi sə-bəbi varmı?

Bir «xırda» misal. Almanlarda belo bir qayda var: kimsə küçə-dən keçərkən çirkli vitrin və ya çox çirkli avtomaşın görsə onu vu-rub sındınnağa haqqı var. Heç kos onu bu iş üstündə no hüquqi, nə də mənəvi cəhətdən cozalandıra və ya tonbeh cdo bilməz. Çünki onlann etnik adət-ənənəsində möhkəmlənib ki, heç bir şeyi çirkli qoymaq olmaz. Təsadüfı deyildir ki, onlar çox zaman küçələri sa-bunla yuyurlar. Bos, belə ctnik-psixoloji xüsusiyyolləro bələd ol-maq azmı əhəmiyyətə malikdir? Oradan yaxşı cəhət götüro bilərik-mi? Yaxşı şeylərdən ibrət götünnəyimiz — yəni, səkilərimizi təmiz saxlamaq, sabunla yumaq bir yana qalsın, heç olmazsa insaf edib (Bakı şəhərinin öziində belə) beşinci, altmcı vo ya daha yuxarı mərtəbələrdən icorisindo şüşə qablar və ağır cisimlor olan zibil tor-balannı bəzən adamlar keçib gedən səkilərə atmayaq... Onun pis nəticəsi barodə nə üçün düşünmürük?

Bir ibrotamiz misalı da xatırladaq. Məşhur alman fılosofu He­gel öz xalqının bir miihiim etnik psixoloji xüsusiyyətini belə ifadə edirdi: «mənim xalqım arxivariusdur (və ya arxivarius xalqdır). Ar-xiv öz taxçalarında tarixi hadisolori vo faktlan hifz etdiyi kimi, al­man xalqı da öz yaddaşında öz tarixini hifz edib, qoruyub saxlaya-raq gələcok nəsilləro verir». Yəni alman xalqı ilk növbədə öz tari­xini yaxşı bilməklə seçilir. Bos, bunun etnik psixoloji mənası nə-dir? Əvvəla, öz tarixini yaxşı bilon, ona dərindən bolod olan xalq özünü yaxşı dork edir, özünü, öz mövqeyini düzgün qiymətləndirir.

İkincisi, belo xalq öz tarixinə bolod olduqda onun ibrət dorslo-rini də yaxşı mənimsəyir, ilk növbədə öz tarixində cəlbedici nə varsa, onu hifz edib saxlamağa və inkişaf ctdirməyə cəhd edir. De-moli, öz xalqının tarixinə dorindən bələdlik onun üçün süzgəc ro-lunıı oynayır. Yaxşıları seçib götürmək, pislərindənsə yaxa qurtar-maq, uzaqlaşmaq! Hor hansı bir xalqın belo bir gözəl etnik psixo­loji xüsusiyyətini bilmək, ona yaxından bələd olmaq bizim üçün azmı ohəmiyyət kosb edir? Onu öyrəndikdə hcç olmazsa özümüz-dən soruşa bilorik: bos bizdo necədir, biz do elə olsaq, yaxşı olmaz-mı?

Homin misallar bizi daha mürəkkəb suallarla qarşılaşdırır: et­nik psixoloji xüsusiyyətlər nədir, onlar песо əmələ gəlir, onları bil-məyin, onlara bələd olmağın.nə kimi clmi-nəzəri vo praktik əhə-miyyəti var? Yaxud bu problemlə hansi elm sahəsi məşğul olur, onun respublikamızda inkişafı barədə nə demək olar?

Əlbəttə, burada homin sualların hamısına tam tofsilatı ilo cavab vennək mümkün deyildir; ona görə do, osason problemlə ilkin ta-nışlıq üçün zəruri olan cəhətlərə toxunmaq istəyirik.

Gotirilmiş misallardan da aydın olur ki, hor bir xalq, hor bir millot özünün məxsusi psixoloji xüsusiyyətlərinə görə də bir-birin-dən ciddi surətdə fərqlənir. Bunlar hər bir millətə və ya xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyətlər adlanır. Homin etnik psixoloji xüsusiyyətlorin mahiyyəti, səbəbləri, mexanizmi və təzahür xiisu-siyyətləri xüsusi bir elm sahəsi - etnik psixologiya torofindon öy-rənilir.

«Etnik psixologiya» söz birloşmosindo «etnik» sözünün özünə-məxsus məntiqi mənası vardır: burada öyrəmlən psixoloji hadisə-lərin yalnız spesifik cohətləri «etnik» sözü ilo ifadə olunur, başqa sözlə, etnik psixologiya ayrı-ayrılıqda etnik vo ya psixoloji hadisə-ləri öyrənmir. Onun əsas məğzini etnik psixoloji hadisolor toşkil cdir. Bunu песо başa düşmək olar? Homin suala cavab vennok üçün ilk növbədə anlayışın lüğəti monasına diqqət yetirmək lazim­dir.

Etnik psixologiya - etnopsixologiya (yunan dilində etnos -xalq, tayfa demokdir) əvvəllər sosial psixologiyanin mühüm bir sa-hosi kimi miioyyon qrupda insanların etnik ümumiliyi və milli mənsubiyyoti ilə şərtlənon psixi xüsusiyyətlərini, davranış vo rof-tar tərzini öyrənmişdir. Hazırkı dövrdo iso etnik psixologiya fənlə-rarası bilik sahəsi olub insanlann psixikasınm etnik xüsusiyyətləri-ni öyrənir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti nəzəro almaqla in-sanların psixoloji xüsusiyyətlərini öyronən bir elm sahəsidir.

Məlumdur ki, etnik milli psixologiyanin problemləri çox və rongarəngdir. Buraya bu vo ya digor xalqa məxsus olan etnik ste-reotip və yönümlər, adət-ənənələr, milli xarakterlər, hisslər və s. daxildir. Lakin burada bir песо cəhət diqqoti xüsusi olaraq cəlb

84 edir. Başqa sözlə, hor bir xalqın etnik psixologiyasi, yaxııd ctnik psixoloji xüsusiyyətləri molız həmin cəhətlərin məzmun və xarak-terinə, təzahur xassələri və intensivliyino görə təyin cdilir. Demo-li, hor etnos, hor bir xalq özünəməxsus etnik psixoloji xüsusiyyət-lərə malik olur və həmin xüsusiyyotlər onlann davranış və rəftar tərzində, miinasibotlor sistemindo, adət-ənənələrində, sərvət meyllorində və s. özünü biruzo verir. Yoni ctnik qarşılıqlı miinasi­botlor sayəsində elə psixoloji xüsıısiyyətlər təşəkkül edir ki, onları yalnız homin qrupun etnik xüsusiyyotlərini araşdırmaq sayəsində izah etmok olar.

Sual olunur: etnik psixologiyada hansı problemlər ön plana kc-çir və xalqın, millətin özünü dork ctmosino, özüno dərindən bolod olmasına, özünütəkmilloşdinnəsinə yaxından kömək edir? Elo bunlar etnik psixologiyanin osas problemloridir.

1. 
   Etnik özünüdərketmənin xüsusiyyotlori, mexanizmi, etnik özünüduyumun vo monlik şiiunınun formalaşması, təzahür fonna-ları vo soviyyolori problemi. Homin problemlo olaqodar olaraq et­nik inkişafın xüsusi pillosi kimi özünüdərketmənin, milli şüurun tə-şəkkülü, fonnalaşması, inkişaf soviyyolori, etnos üzvlərinin rəftar və davranışma, özünə və başqalarına olan miinasibotlor sistcminə, özünüduyumuna təsir mexanizmi və təzahür xüsusiyyətləri də araşdınlır.
   
2. 
   Miixtolif səciyyəli etnik qrupların psixoloji xüsusiyyotləri-nin araşdırılması problemi. Bu problemlo olaqodar olaraq etnik psi­xologiya, sosial psixologiyada olduğu kimi, etnik qruplann miixto­lif parametrlorini nozoro almaqla orada baş veron etnik psixoloji hadisolorin mahiyyotini, xarakter xiisusiyyotlorini, etnos iizvlorinin roftar vo davranışlarına tosiretmo dorocosini vo s. araşdırır. Böyük etnik qruplarda, xalq vo millot (makromiihit) soviyyosindo miioy­yon morasimlorin, adot-ənənəlorin, modanın, şayiələrin, ictimai ohvallann, dini morasim vo ayinlorin yayilmasimn, tozahiirlorinin qanunauyğunluqları, başqa sözlə, böyük etnik qrup kimi xalqin, millotin psixoloji problcmləri araşdınlır.
   

Kiçik etnik qruplarda (mikromiihitdo) etnik psixoloji hadisolo­rin öyrənilmosi. Buraya qapali etnik qruplarda psixoloji uyuşma, şoxsiyyotlərarası miinasibotlor, qrup iqlimi, qruplann tiplori, qrup yekdilliyinin soviyyolori vo soboblori, qrupun sorvot mcyllori vo s. kimi məsələlər daxildir. Mosolon, ogər ailəni kiçik etnik qrup he­sab etsok, onda validcyn vo uşaqlar arasmdakı miinasibotlorin xa-

85 rakteri, dinamikası, orada etnik adət-ənonolərin xüsusiyyətləri və s. kimi mosələlər etnik psixoloji araşdırmanın obyekti ola bilor.

3. 
   Etnik stereotip vo yönümlor problemi. Burada etnik stcreotip vo yönümlorin mahiyyoti, toşəkkül etmo mexanizmi, tozahiir xiisu-siyyətləri, şəxsiyyətlərarası vo etnoslararasi miinasibotlor sistemin­do yeri todqiq edilir.
   
4. 
   Etnik (milli) xarakter problemi. Etnik vo milli xaraktcrin to-şəkkülü, fonnalaşması çox mürəkkəb psixoloji hadisə olub, qrup üzvlərinin rəftar vo davranışında, foaliyyot və ünsiyyətində, ümu-mən miinasibotlor sistemindo özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Tipik etnik vo ya milli xarakter əlamətlorinin formalaşması, ona şəxsiyyətin yetişdiyi sosial şəraitin, təlim-tərbiyə sisteminin, eləcə də təbii imkan və xüsusiyyətlərinin tosiri mosololorinin araşdırıl-ması homin problemin holli üçün ciddi əhəmiyyət kosb edir.
   
5. 
   Etnik adət-ənənələr, milli hisslər problemi. Məlumdur ki, et­nik adət-ənənə etnos üzvlərinin tarixən yaranmış və nosildən-nəsi-lə keçən foaliyyot və davranış formalan, rəftar qaydaları, onlarla bağlı olan anlamlar və təsəvvürlərdir. Müsbət etnik adət və ənənə-lərin təşəkkülü ilə yanaşı tarixi prosesdə onlann dəyişilməsi, tə-bəddülatı və ya pozulması da yalnız ayrı-ayrı şəxslorin dcyil, həm do etnik qrupun davranış vo roftanna ciddi təsir göstərir, onu bəzən poza bilir. Buna görə do ctnik psixologiyada homin problemlorin miixtolif aspcktlərdən tədqiqinə xüsusi diqqot yctirilir.
   

Demoli, etnik psixologiya insanların miioyyon etnik qrupda, xüsusi etnik mühit və şəraitdə formalaşması ilo olaqodar olaraq on­lann psixi simasında, psixoloji xüsusiyyətlərində baş verən dəyi-şikliklərin qanunauyğunluqlarını, təzahür xüsusiyyotlərini öyrənən elm sahəsidir.

Bu vo ya digər xalqın vo ya etnosun etnik psixoloji xüsusiyyət-lərinə boləd olmaq, onları öyronmək miixtolif xalqlar və millətlər arasinda qarşılıqlı miinasibotlorin düzgün qurulmasına, onların opi-timal variantlarının tapılmasına yaxından kömok edir. Demoli, et­nik psixologiyanin hom ciddi clmi-nəzəri, hom do çox böyiik prak­tik əhəmiyyəti vardir.

XIX osrin sonu, XX osrin əvvəllərindən başlayaraq sosial psi­xologiya ilo yanaşı, etnik psixologiya da sürotlə inkişaf etmoyo vo müstoqil elm sahosi kimi fonualaşmağa başlayır. Bu dövrdə etnik psixoloji hadisolor, elmin sərhoddi, təsir dairəsi müəyyənləşdirilir, sosial stereotip vo yönümlərə, adot vo ənənələrə, milli xaraktcrlo-

86 ro, toqlid, tolqin vo s. aid material toplanib tosvir olunur, gerido qalmış xalqların etnik psixoloji xüsusiyyətləri barədə xcyli molu­mat oldo edilir.

XX osrdo xiisuson do ctnik psixologiya problcmlərinin oyronil-mosi metodlan vo texnologiyasi sahosindo ciddi nailliyyotlor oldo edilmişdir.

Etnik psixologiya öz mövzusuna vo todqiq etdiyi problemlorin xarakterino goro psixoloji elmlor sistemindo sosial psixologiyaya daha yaxın olduğu üçün sosial psixologiyada totbiq edilon todqiqat metodlarindan yerino goro, burada daha geniş miqyasda istifado olunur.

Əlbətto, etnik psixologiyanin todqiqat metodlannin öz spesifik xiisusiyyotlorinin olmasi, onlann totbiqinin miioyyon tolobloro ca­vab vermosi vo hor bir etnopsixoloji todqiqatin moqsod vo vozifo-lərindən asılı olaraq özünəməxsus cohotlor kosb etmosi nozordon qaçınla bilməz.