Dərslik «Çİnar-çAP»

Plerini yadımıza salıb, ona haqq qazandırırıq, «mon do onun yerinə olsam, beiə edərdim», - deyirik. Bu о demokdir ki, özümüzü onun ycrino qoyuruq, basqa sozlə, özümiizii onunla eyniləşdiririk. Psixo-İDgiyada buna identifikasiya (latinca identificare - cy-Biloşdinııək demokdir) deyilir.

Bu prosessin ikinci torofi do vardir: biz başqa adamı qavraymq, 9 da bizi qavrayir. Sosial persepsiya qaışılıqlı prosesdir. Başqa •damlar bizi песо qavrayirlar? Bu sual hor bir adam iiciin psixoloji liximdan miihiim ohomiyyoto malikdir. Tuiaq ki, M. muxtolif Vixtlarda xalası qızlarına qonaq getmişdir. Xalası qizinin biri onu pbrondo oldon-ayaqdan getmış, digor xalası qızı iso ayaq üstə qar-fiiayıb oturmağa yer do göstərmoyibdir. Vo yaxud, o. qardaşı oğlu-ıııııı ad güniindo ınənasız bir lotifə danışıb. Hamı istehza ilo giilii-|ub... Göroson, M., evə qayidanda yol boyu xalasi qizlannin onu Lcco qarşılaması, ad giiniindo qonaqlann no iiciin elo gülməsi haq­qinda fikirlüşirmi? Fikirləşir. Buna psixologiyada г с f 1 e к s i -у a deyilir.

Refleksiya (latinca reflexio - geriyo miiraciot etmok demokdir) his anlayışdır. Refleksiya dedikdo, birinci növbədo, insanin özü-liı öz daxili alomini dork etmosi, özünün tikir vo hisslorini tohlil itnıəsi, öziinü, öz omollorini, adamlarla miinasibotlorini görmək bacarığını, özii haqqinda miihakimələrini nozordo ttıturlar. Bundan başqa, refieksiya başqa adamlann sono песо miinasibot boslodi-%ini, песо yanaşdığını, onlann soni песо başa diisdiiklərini görmək m dork etmok demokdir. Sosial persepsiyada reflcksiyadan dam-şarkon biz onun sonuncu monasim nozoro alırıq. Başqa adami başa 4u_?mok hom do onun sono munasibotini dork etmok demokdir. ftziiniin bu xiisusiyyotino goro sosial perscpsiyam eyni vaxtda iki bü/güdo alınan tosviro bonzotmok olar: insan başqa adami oks et-iırnıəklo yanaşı özü do onun qavrayış güzgüsündo oks olunur. Un-Ityyot prosesindo identifikasiya vo refleksiya vohdotdo meydana Şixır.

İnsan başqa adamin ona munasibotini dork etmok üçün homin tdamin rəftar vo davranışının motivlorini aydınlaşdırınalıdır. Yuxa-Ldaki misallan xatııiayaq: M. ikinci xalası qizinin no üçün onu so-yuq qarşıladığını, qonaqlıqdakı adamlann ona no iiciin istehza ilo fMidüyünü aydınlaşdırmalıdır. Bu, sosial persepsiyamn iimumi qa-ajüiıauyğunluqlarından biridir. Miioyyon edilınişdir ki, adamlar bir-biimi qavrayarkon, zahiri əlamətlər haqqındakı molumatlarla kifa-

205 yətlənmirlər, zəruri surotdo bir-birlərinin davranışının səbəblərini aydınlaşdınr, ауп-ауп keyfıyyətlərə görə şəxsiyyətlərini xarakteri-zə edirlər.

Başqa adamlann qavramlmasi prosesində insanin onlann dav-ranış və rəftarınm sobəblorini vo motivlorini şərh ctməsinə к a -uzal atribusiya deyilir. (Latinca causa - səbəb, attriduo - verirəm, bəxş edirəm demokdir.) Bu monada kauzal atribusiya tenninini Azorbaycan dilindo səbəbin şərhi kimi işlətmək olar.

Zahiri olamotləro görə səbəbin miioyyon edilmosi heç do asan deyildir. Bu yolla fiziki hadisolorin səbəbinin tohlili no qodor çə-tindirso, psixoloji hadisolorin sobobini miioyyon etmok ikiqat, üçqat çətindir. K.Marks göstərirdi ki, ogor şeylorin mahiyyoti onla­nn «alnına yazılmış olsaydı, hcç bir elmə ehtiyac qalmazdi.»

Başqa sözlə, ogor şeylərin mahiyyoti onlann xarici görkəmin-do, yoni zahirindo oks olunsaydi, onda clmo ehtiyac qalmazdi. in­samn insan torofindon qavramlmasi prosesindo bu cohot biitiin ay-dınlığı ilo özünü gostorir. Misal göstərok: avtobusda orta yaşlı bir kişi yerini qadina vennok üçün ayağa dumr. Qadın iso... oturmur. Bu, göroson, no ilo əlaqədardır? Bolko qadın növbəti dayanacaqda düşəcəkdir? Bolko özünün qocalmadığını göstərmək istoyir? Bol­ko kişinin bu hərokətini «qadına sataşmaq» kimi başa düşür? Bol­ko radikulitdir vo oturub-durmaqda çətinlik çəkir? Qadının tokco, oturmaq istəməmosi faktına göro bunlann hansının doğnı olduğu-nu demok cotindir.

Halbuki kişinin ayaq iisto durmasi, qadının oturmamasi, kişin' port olmasi, qadının laqcyd baxışları dərhal ətrafdakı somişinlori diqqotini colb edir vo onlardan hor biri bu hadisəni özünün ba düşdüyü kimi şərh edir. Biri fıkirloşir ki, «qadin modoni adam d yildir». ikincisi düşünür ki, «kişi ayağa duranda, qadina baxib gii liirdii. Deyoson, ondan xoşu gəlmişdi», üçiincüsü, dördüncüsü, be şincisi... hərə bir ehtimal irəli sürür və qadının oturmaq istəməm" sini öz bildiyi kimi izah edir.

Bu nümunədə kauzal atribusiya üçün səciyyovi olan üç xüsu-siyyot aydin nəzəro çarpır: a) başqa adami qavrayarkon bizim onun haqqinda aldığımız infonnasiya, adoton mohdud xarakter daşıyır уц osash notico çıxarmaq imkani vermir; b) bu zaman biz qavradığı-mız adamın davranışının səbəblərini ehtimal yolu ilo izah etmoy başlayırıq; v) giiman etdiyimiz sobobi ona aid edirik.

Demoli, başqa adami qavrayarkon biz onun davranışının so-

206 raeblorini özümüz do başa düşmədən izah etsok do, bu zaman oslin-'do davranışın soboblorini miioyyon etmirik, ona ehtimal yolu ilo

■lüəyyən səbəbləri şamil edirik.

Insanlar bir-birlərinin davranışmı bu yolla izah edorkon noyo

•easlanirlar?

Hor hansi bir adam bir halda özü do başa düşmədon özünü baş-ца adamla eyniloşdirir (identifikasiya), oxşar şəraitdo özünün keçi-fo biləcoyi hisslori (fıkir, niyyət, motiv və s.) qavradığı adama aid •dir. Başqa bir halda qavradığı adami miioyyon adamlar kateqori-yasina aid edir (tutaq ki, müəllimo oxşadır) vo onun davranışını miivafiq stereotiplor (mosolon, miiollim haqqinda stereotiplor) osa-fepida izah edir. Bu zaman qavramlan adamm davranışının başa dü-lulmesi qavrayanm iinsiyyot tocrübəsindən bilavasito asılıdır. Müntəzəm surotdo bodii odobiyyat miitalio edon adamlar başqa •damları daha yaxşı başa düşürlər. Bu baximdan psixoloji biliklo-im ohomiyyotini do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixoloji bilikloro yaradıcı surotdo yiyələnmiş adamlar kauzal atribusiya sahosindo daha yaxşı notico göstorirlər.

İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesindo muxtolif ef-ukilor müşahidə olunur, onlann icorisindo oreol effekti vo yenilik tlTckti miihiim yer tutur.

Oreol effektinin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, biz bar hansi bir adami yaxşı adam kimi tamdiqda, sonralar onun nöq-lanlannı adoton görmürük, davranışını, əmollərini, eloco do ayn-i\n keyfıyyətlorini yaranmış ilk xoş təəssürat osasinda qiymətlən-dırırik vo oksino, adam yeni kollektivdə, qonşular arasinda özünü pis adam kimi tanıtdıqda, onun hotta yaxşı əməllərino do inanmır-l.n

Beloliklo, oreol effekti iki formada - miisbot vo monfi oreol ef-Ickti kimi özünü gostorir.

Yenilik effekti iso tanıdığımız vo tanımadığımız tdamlar haqqındakı informasiyanin ohomiyyoti ilo bağlıdır. Miioy­yon edilmişdir ki, tanımadığımız adamin davranışını izah edorkon Baton onun haqqinda bizo molum olan ilk informasiyaya osaslam-nq. Halbuki tanıdığımız adamm davranışını izah edorkon onun haq-Bjlda başqa adamlardan aldığımız yeni informasiyam istor-istomoz ajezoro ahnq. Mosolon, bizdo A. haqqinda miioyyon to^ovviir yara-nır - «yaxşı adamdır», «pis adamdır», «prinsipialdir», «xeyirxah-vo s. A. haqqinda omolo golon bu təsəvvürlər kollektivin di-

207 gər üzvləri - V., D. və başqalarının söylədiyi roy vo mülahizəlef əsasında həm miisbot, həm do monfi planda dəyişir.

Adam haqqinda söylənilən «pis sözlər», əsassız olub-olmamt sından asılı olmayaraq. onun kollcktivdəki nüfuzuna təsir gösteril Aydın məsələdir ki, adam haqqinda «pis söz deyənin» özünün ki olması сох əhəmiyyətlidir. Kollektivin ən nüfuzlu üzvü ilə on n fuzsuz üzvünün bir adam haqqinda söylədiyi fıkir eyni təsir güc nə malik deyildir. Lakin «on nüfuzsuz» adam biri haqqinda fıkri hara çatdı təkrar edirsə, bir başqası da «üzgöronlik edib» həmin fık ri təsdiq edirsə, bu, irad, əsaslı olub-olmamasından asılı olmayaraq, şiibhəsiz ki, təsirsiz qalmır. Horn do ona görə ki, belo adamlar xii­susi psixoloji fon yaralmaq iiçün təsirli sözlər seçib, mimikadan ve vokai mimikasmdan moharotlo istifado edir, ağlamsınır, hotta bunu nozoro çatdırmaq üçün yaylığmı çıxardıb gözünii silir, yaxud xəste olduğunu nəzorə çatdırmaq üçün donrıan atır. Əlini üroyinin üstü-nə qoyur, bununla da çox vaxt otraldakıların bu vo ya digor hadiso-yo emosional qiymot vermosino nail olurlar. Molum olduğu kimi. emosional qiymot qiymotin digor növlərinə - intellektual, oxlaqi vo estetik qiymoto nisboton birtorofli olur.

İstər oreol, istorso do yenilik effektindo kauzal atribusiya iiçün sociyyovi olan miihiim bir xiisusiyyot aydin nozoro саф1г: biz qav-radığımız adamin omollorini tokco şərh etməklə məhdudlaşmırıq, hom do onun noticolorini öz davranış vo rəftarımızda nozoro ahnq.

Burada üç hal mümkündür: a) bir adam başqasını «yaxşı adam» hesab etdiyi iiciin ona yaxınlaşır; b) ya «pis adam» hesab edorok ondan uzaqlaşır; v) ya da öz münasibətlərini pərdəloməyə, gizlət-moyo başlayır tez-tez and içir, özünə şahid göstorir, hotta yalan da-nışır.

Miiəllim-şagird münasibətlərinin formalaşmasmda kauzal atri­busiya miihiim rol oynayir. Görəsən, müəllimlor həmişo şagirdləri diizgiin başa düşünnü? Təcrübə göstərir ki, miiəllimlər çox vaxt şa-girdlorin davranış və rəftarının motivlorini diizgiin şərh edo bilmir-lər. Eksperimental todqiqatlar da bunu siibut edir.

Miioyyon olunmuşdur ki, miiollimlər «əlaçı» vo «tolimdo ge~ do qalan», «intizamh» vo «intizamsız» şagirdlərin əməllərinin boblorini eyni meyarlarla şərh etmirlər. Birincilərdə çox vaxt ano miisbot, ikincilərdə iso monfi cohotlor görür, birincilorin lıotta mənfı keyfıyyətlorino miisbot mona verir, ikincilərin isə miisbet əməllərindo belə, mənfı çalarlar axtanrlar. Bu isə müolliınlərin şa-

Iirdlərlə ünsiyyotini son dərəcə çətinləşdirir, on başlıcası isə on-Urda özləri haqqinda yanlış təsəvvürlərin əmələ gəlməsi ilə nəti-■tlonir.