Doğu Anadolu Bölgesinde Buğdayda Hastalık Yapan Fungal Etmenlerin ve Yayılış Alanlarının Tespiti Üzerine Araştırmalar (1979-1982)

ÜLKESEL PATATES TOHUMLUK ÜRETİM SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ (TÜBİTAK 105G009)

Hüseyin ONARAN(¹) İlker KEPENEKÇİ(²) Nursen ÜSTÜN(³) Halil TOKAY(⁴) H.Reşat AKBAŞ(⁵) Gün KIRCALİOĞLU(⁶) Canan KAYA(⁷) Nesime CEBEL(⁸) Zihin YILDIRIM(⁹) Mehmet ÇALIŞKAN(¹⁰)

Yılmaz GÜNGÖR(¹¹)

Türkiye yıllık yaklaşık 160.000 ha dikim alanı ve 4,5 milyon ton üretimle dünyanın önde gelen patates üreticisi ülkelerinden birisidir. Bununla birlikte ülkemizde bir ulusal tohumluk patates üretim sisteminin olmaması nedeniyle, patates üretimi tamamen ithal tohumluk ve çeşitlere bağımlı durumdadır. Bu durum, ülkemizin her yıl önemli miktarda döviz kaybetmesine neden olmaktadır. Ayrıca sağlıklı tohumluk kullanım oranının az olmasına ve yabancı kaynaklı hastalıkların ülkemizde yaygınlaşmasına neden olarak, patates tarımının geleceğini de tehdit etmektedir. Halen yıllık kullanılan tohumluk patatesin sadece %10’u sertifikalı tohumluktur. Sağlıklı tohumluk kullanımı, diğer tarla bitkilerine kıyasla patates üretiminde çok daha fazla önem taşımaktadır. Patatesin yumru ile vejetatif yolla çoğaltılması, birçok zararlı ve hastalık etmenlerinin daha kolay taşınmasına neden olmakta, yumrular olumsuz koşullara daha dayanıksız olmaktadırlar.

Bu projeyle Türkiye için bir “Ülkesel Tohumluk Patates Üretim Sistemi”nin geliştirilmesi amaçlanmıştır.

Proje, (1) Tohumluk üretim bölgelerinin belirlenmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması, (2) Temel tohumluk üretim programlarının oluşturulması, (3) Ülkemizin farklı bölgelerinde yetiştirilebilecek sanayilik ve yemeklik patates çeşitlerinin ıslah edilmesi olmak üzere başlıca üç alt projeden oluşmaktadır. Proje çalışmaları Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğüne bağlı sekiz araştırma enstitüsü ve üç üniversitenin işbirliğinde, 2005-2009 yılları arasında 46 ay süreyle yürütülülmüştür.

Tohumluk üretim bölgelerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmalarda toplam 17 il (Sivas, Konya, Kayseri, Bayburt, Erzurum, Adana, Tokat, Eskişehir, Çorum, Çankırı, Erzincan, Kahramanmaraş, Kütahya, Uşak, Isparta, Burdur ve Niğde), tohumluk patates üretimine uygunluk açısından incelemeye alınmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda Sivas, Kayseri, Erzurum, Eskişehir, Kahramanmaraş, Erzincan, Tokat illerinde tohumluk patates üretimine uygun yaklaşık 200.000 ha alan belirlenmiş ve ilan edilmiştir. Ayrıca Niğde Çamardı, Adana Tufanbeyli gibi bazı özel alanların da tohumluk patates üretimi açısından önemli potansiyeli olduğu ve bu amaçla kullanılabileceği tespit edilmiştir.

Temel tohumluk üretim programlarının oluşturulması alt projesi Niğde Patates Araştırma Enstitüsü (NPAE), Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE), Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü (DATAE) ve Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi katılımı ile yürütülmüştür Proje kapsamında yapılan çalışmalarla dört kurumda temel tohumluk üretimi için pilot tesisler oluşturumuş ve üretimlere başlanmıştır. Proje süresince NPAE, DATAE ve EÜZF’si Doku Kültürü Yöntemi ile Tohumluk Patates Üretecek Kuruluş olarak yetkilendirilmiştir, ETAE ise 2003 yılından itibaren yetkilidir. Kurumlar mevcut alt yapıları ve yetişmiş elemanları ile firmaların talep etmesi halinde 1.yıl sonunda ülkemiz ihtiyacı olan temel tohumluk materyalinin %10’unu, 4.yıl sonunda da ithalat yoluyla getirilen tohumluğun tamamını karşılayabilecek duruma gelmiştir.

Proje kapsamında yürütülen çalışmalarla, ülkemizde patates çeşit ıslahı konusunda çok önemli gelişmeler sağlanmıştır. Ülkemizde patates araştırmaları açısından merkez kuruluş olan Niğde Patates Araştırma Enstitüsü’nde patates ıslah altyapısının oluşturulması sağlanmıştır. Ülkemize özgü patates çeşit ıslah programları başlatılmış ve sürekliliği sağlanmıştır. Proje süresince yürütülen çalışmalar sonucunda, sorumlu kuruluşlar tarafından farklı melez kombinasyonlarına ait çeşitli kademelerde (1., 2., 3., 4. generasyon), çok sayıda yerli patates hatları elde edilmiştir.

Bu hatlar içerisinden bazıları 2013 yılından itibaren ilk yerli ticari patates çeşitleri olarak tescile sunulabilecektir.

Proje insan kaynakları açısından da çok önemli çıktılar üretmiştir. Proje çalışmaları sırasında, gerek Müşteri Kuruma bağlı enstitüler, gerekse üniversitelerde patates tohumluk sisteminin farklı disiplinlerinde (bitki sağlığı, yetiştirme teknikleri, doku kültürü ve biyoteknoloji, temel tohumluk üretim ve çoğaltımı, çeşit ıslahı) çok sayıda uzmanın yetişmesi sağlanmıştır.

Sonuç olarak, proje kapsamında yürütülen çalışmalarla ülkemiz açısından büyük bir eksiklik olarak görülen “Ülkesel Patates Tohumluk Üretim Sistemi”nin geliştirilebilmesi için gerekli temel çalışmalar tamamlanmıştır. Bundan sonraki süreçte sistemin işlerlik kazanması ve sürdürülebilirliğinin sağlanmasına yönelik olarak farklı yönleriyle ele alan yeni araştırmaların yürütülmesi gerekmektedir. Ayrıca sistemin sürdürülebilirliği açısından konunun tüm paydaşlarını kapsayacak şekilde eğitim ve yayım çalışmaları yapılmalıdır.