Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

Mirza Hasan Rüdiyye: (Tebriz 1850-Kum 1944) Babasından aldığı derslerin ardından klâsik medrese eğitimine başlar. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra, Osmanlı şehirlerinden Beyrut’taki Dar’ul-Muallimîn’e kaydolur. Okulu bitirince, yeni okullar konusunda Lübnan’da edindiği bilgileri geliştirmek için bir süre Kafkasya’da kalır. Tebriz’e döndükten sonra okuma yazmayı kolaylaştırmak amacıyla alfabe üzerinde bazı olumlu değişiklikler yapar. Bu alfabe ile ilk eğitim denemesi, mollaların tepkisi nedeniyle başarısızlıkla sonuçlanır ve camiden kovulur. Ardından Şeyhül-İslam mescidinin bahçesindeki eski okul binasını satın alarak, ilk Rüşdiyye mektEbini açar. Tebriz’de, Darül-Fünûnu’ndan sonra ilk yeni usul okul Rüşdiyye’dir. Okul irticacıların baskınına uğradığından eğitim sonlandırılır. Şahsına yönelik bu çirkin davranışlar üzerine Horasan’a göçetti. Kısa bir süre sonra Tebriz’e geri dönerek, Şeşgîlan mahallesinde Rüşdiyye mektEbini tekrar açtı. Bu okulun şöhreti, Azerbaycan-İran’ın yanı sıra, kısa sürede Orta Doğu ülkelerinde yayıldı. Öğrenci sayısı bine ulaştı. Öte yandan okul çağını geçmişler için 90 saatlik kurslarla halka okuma-yazma öğretmeye başlandı. Dağıstan’da yaşayan Abdurrahim Talibov, bu başarıyı duyunca, 200 civarında fen kitabı ve bir miktar da para yardımında bulunmuştur. Rüşdiyye okulunda, Türkçe’nin yanı sıra Farsça, Arapça ve Fransızca eğitimi verilmeye başlandı. Tebriz’deki devlet görevlilerinin okula olan olumlu yaklaşımları nedeniyle, mürteci kesim daha önce olduğu gibi okula fiili saldırıya cesaret edemedi. Ancak Hasan Rüşdiyye’yi BaBi ve dinsizlikle, okulu da “Dinsizler MektEbi” olmakla suçladılar. Bunun ardından yerel yönetim okulu kapatmak mecburiyetinde kaldı. 1897 ve 1899 yıllarında “KeMal” ve “Terbiyet” adlı okulları açma girişimi mollalar tarafından engellendi. Bu olumsuzluklar üzerine Tahran’a giderek, Rüşdiyye okulunu burada açtı. Ancak irtica kesiminin başvezir Atabeg’e baskısı üzerine bu okul da kapatıldı, Mirza Hasan Rüdiyye, Osmanlı’nın Arap Vilayetlerine sürgüne gönderildi. Döndükten sonra eğitim faaliyetlerinden ötürü, Horasan’ın Kelat kalesine sürgün edildi. Meşrutiyet devriminin gerçekleşmesi ve Muhammed Ali Şah’ın ülkeden kaçmasından sonra serbest bırakıldı. Rüşdiyye, hem Azerbaycan’da, hem de İran genelinde maarif/ eğitimin atası olarak kabul edilmektedir. Türkçe ilk eğitim kitaplarını yazmıştır. “Elifbâ-yı Cedid”, “Vәtәn Dili, 1894 ”, “Kitabçe-yi edebiyye, 1893”, “Bidâyet’üt-Ta’lîm”, “Nihâyet’üt-Ta’lîm”, “Tekmîletüs-Sarf” ve “Teshîlül-HesAb” gibi ders kitapları hazırlamış ve hazırlatmıştır.

Tebriz’e döndüğünde, okul açma ve Türkçe eğitim konusunda Settar Han Serdarı Millî ve Bağır Han SâLar-ı Millî tarafından himaye edildi.

Rüşdiyye, Kum kentinde 1944 yılında 94 yaşında vefat etti. (M.Ә. Mysәddiq, “Mirzә Hәsәn Rüşdiyyә”, Güney Azәrbaycan, sayı:1, s.5-7, 1994) Bbkz.→Kum BV