Ekolojik tarimda iÇ pazarin geliŞİMİ

SONUÇ

Günümüzde kompost, yetiştirme ortamı ve doğrudan tarlaya uygulama şeklindeki kullanımı açısından kabul görmüş olmasına karşın, çok fazla miktarda organik madde hala atık şeklinde değerlendirilmektedir. Kompost elde edilmesi ve kullanılması konusunda oldukça önemli mesafeler katedilmiş olmasına karşın üzerinde çalışılması gereken konular mevcuttur.

Bunlar;

1. Bugüne kadar kompost elde edilmesinde kullanılmamış yeni materyallerin denenmesi

2. Kaliteli ve stabil kompost elde edebilmek için kompostlaştırma işleminin geliştirilmesi

3. Kompostlaştırma süresini kısaltmak ve maliyeti azaltmak için çalışmalar yapılması

4. Tarımsal alanda kompost kullanımını mümkün kılacak kültürel şartların geliştirilmesidir.

KAYNAKLAR
Anon, 1999. EC (European Comission) 1999. Directive on the landfill of waste. Official Journal of the Economic Communities, 99/31 EC

Antler, S., 2000. Canadian Composting Industry on the Grow. BioCycle: March

Avnimelech, Y., D. Shkedy, M. Kochva, and Y. Yotal , 1994. The use of compost for the reclamation of saline and alkaline soils. Compost Science and Utilization 2(3):6-11

Avnimelech, Y., M. Kochva, Y. Yotal and D. Shkedy, 1992. The use of compost as a soil amendment. Acta Hort. 302:217-236

Browaldh, M., 1992. Influence of organic and inorganic fertilisers on common bean (Phaseolus vulgaris L.) grown in phosphorus-fixing Mollic Andosol. Biol. Agr. Hort. 9:87-104

Dalzell, H. W., A. J. Biddlestone, K. R. Gray and K. Thurairajan, 1987. Soil Management: Compost production and use in tropical and subtropical environments. FAO Soils Bulletin 56, FAO, Rome

Gilbert, J. and R. A. Slater, 2000. The state of composting in the UK. Waste Management, January:21-24

Lax, A., 1991. Cation exchange capacity induced in calcareous soils by fertilisation with manure. Soil Science 151:174-178

Lewan, E., 1994. Effects of catch crop on leaching of nitrogen from a sandy soil. Simulations and measurements. Plant and Soil 166:137-152

Purcell, B. and Stentiford, E., 2000. Co-composting: Potential for growth. Waste Management, September: 52-54

Raviv, M., 1998. Horticultural uses of composted material. Acta Hort. 469:225-234

Smith, S. R., 1992. Sewage sludge and refuse composts as peat alternatives for conditioning impoverished soils: Effects on the growth response and mineral status of Petunia grandiflora. J. Hortic. Sci. 67:703-716

Tester, C. F., 1990. Organic amendment effects on physical and chemical properties of a sandy soil. Soil Sci. Soc. Amer. J. 54:827-831

Tisdall, L. M. and J. M. Oades, 1982. Organic matter and water stable aggregates in soil. J. Soil Sci. 33:141-163

Van der Werf, P., 2000. Making composting matter. Waste Management, August: 30-31

www.compostinfo.com

KOMPOST YAPIMI VE TARIMDA KULLANIMINA İLİŞKİN ÇALIŞMALAR
Nilsen ÇALIŞKAN¹ , Nedim ÖZENÇ ²

ÖZET
Ülkemiz tarım topraklarının %65.25 gibi önemli bir kısmı organik madde kapsamı yönünden az veya çok az, %22.62’si orta ve ancak %12.13 gibi az kısmı iyi veya yüksek özellik göstermektedir (Eyüpoğlu, 1999). Oysa, tarımsal üretimimizi sınırlayan en önemli faktörlerden biri toprak organik maddesidir. Bu nedenle, çiftlik gübresi, kompost ve yeşil gübre gibi organik gübrelerin kullanımına fazlaca gereksinim duyulmaktadır.

Ekolojik yetiştiricilikte, toprağın doğal verimliliğini koruyup sürdürebilmek amacıyla bitki beslenmesinin organik kökenli maddelerle yapılması zorunluluğu organik gübrelerin önemini daha da arttırmaktadır. Ancak, ülkemizde çiftlik gübresinin az bulunur ve pahalı bir madde olması yeterince kullanımını sınırlamakta, kompost ve yeşil gübre kullanımı ise yaygın bulunmamaktadır.

Genel olarak “ her türlü organik kökenli atıkların çürüntüsü “ olarak tanımlanan kompostun elde edilişi ve tarımda kullanımına ilişkin bugüne dek yurt içi ve yurt dışında değişik araştırmalar yapılmış, bunların sonucunda kompostun gerek bileşimi, gerekse toprak ve bitkiye olan etkileri yönüyle çiftlik gübresinin yerine rahatlıkla kullanılabileceği saptanmıştır.

Bu çalışma, ulaşılabildiği kadarıyla, söz konusu araştırma bulguları derlenerek oluşturulmuş ve kompostun kullanımının yaygınlaşmasına katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar sözcükler: Kompost, kompost yapımı, organik gübre
ABSTRACT
STUDIES ON COMPOST PRODUCTION AND USING IN AGRICULTURE

Organik matter contents of our country’s agriculture soils have shown properties that is very low in 65.25%, medium in 22.62% and high to very high in 12.13% (Eyüboğlu, 1999). To date, the most important factor of limiting our agricultural production is organic matter content of agricultural soils. For this reason, the necessity of using organic fertilizer such as manure compost and green manure is highly demanded.

In the ecological growing, necessity of using organic source as a plant nutrition materials increases importance of organic fertilizers in order to protect and sustain natural productivity of soils. However, high price and insufficient amount of manure are the limiting factors of using manure in agricultural productivity. In this reason, compost and green manure is not used commonly.

There are a lot of research on obtaining and using of compost in agriculture. Researches show that compost could be easily take place of manure in terms of composition or effects to the soils and plants.

The aim this study is of help to arrange of present research results and spread the use of compost.
Key words: Compost, making compost, organic fertilizer
GİRİŞ
Kompost, Latince’de “karıştırılmış, oluşturulmuş“ anlamına gelen “compostum” sözcüğünden türetilmiştir. Dünyanın doğal döngüsü içinde insanlar tarafından geliştirilen en eski dönüşüm yöntemlerinden biri olduğu tahmin edilmekte ve genel olarak her türlü organik kökenli atıkların çürüntüsü olarak tanımlanmaktadır. Sap, saman, yabancı ot, budama ve hasat atıkları, hayvan ölüleri gibi tarımsal atıkların dışında mutfak ve fabrika gibi kentsel atıklardan da elde edilebilen kompost, çiftlik gübresinin yetersiz olduğu hallerde organik madde ve besin maddesi kaynağı olarak kullanılmakta; ancak, bitkinin büyümesi için gerekli olan N,P,K ‘un toprağa ilavesinden çok, bitkinin yetiştiği ortamın ıslahını sağladığı için “toprak koşullandırıcı” olarak da nitelendirilmektedir (Özbek, 1970; Anonim, 1980, Akdeniz,1997).

Ülkemiz tarım topraklarının genel olarak %65.25’i organik maddece az veya çok az, %22.62’si orta ve ancak %12.13 gibi az kısmı iyi-yüksek özelliktedir (Eyüpoğlu,1999). Buna göre, önemli bir alanda, toprağın en önemli özelliklerinden, tarımsal üretimin ise sınırlayıcı en önemli etkenlerinde biri olan organik madde kapsamını arttırıcı önlemlerin alınmasına, çiftlik gübresi dışında, kompost ve diğer organik gübrelerin kullanımına öncelikle gereksinim vardır. Gerek geleneksel, gerekse ekolojik yetiştiricilikte toprak verimliliğinin korunması ve özellikle de ekolojik yetiştiricilikte bitki beslenmesinin doğal kökenli organik maddelerle sağlanması zorunluluğu kompost yapım ve kullanımını ülkemiz için daha da önemli kılmaktadır. Ayrıca tarımsal ve tarım dışı atıkların yeniden değerlendirilmesi, çevre kirliliğinin azaltılması, atıkların işletme için sorun değil yarar ve gelir kaynağı olmasını sağlamasıyla da önemli ve güncel bir konu durumundadır.

KOMPOST YAPIM KOŞULLARI
İşletme içi veya dışındaki organik yapılı materyallerin kompostlanması işlemi, belli koşullarda ve materyale bağlı olarak değişik sürelerde gerçekleşebilmekte; gerekli olan süre materyale göre 6-24 ay arasında değişebilmektedir (Kacar, 1986; Özbek, 1975).

Kompost, silo, döner silindir veya çoğunlukla da katlı yığın şeklinde yapılmakta, çevreye açık veya kapalı olabilen bu yığınlarda yüksekliğin 1.0-1.5 m’yi geçmemesi istenmektedir. İlk iki yöntemle yüksek kapasite ve iklim koşullarına bağlı olmaksızın kısa sürede, tam hijyenik kompost elde edilebilmekte, yığın kompostta ise oluşum doğal koşullara yakın olmaktadır (Özbek, 1975; Kacar, 1986; Paydaş ve ark., 1991; Kılıç, 1992). Kompost yaygın olarak Indore yöntemi ile materyal + gübre + toprak şeklinde tekrarlanan katlarla yığınlar yapılmakta ve yığının nemli kalması sağlanmaktadır (Paydaş ve ark.,1991).

Kompostlanacak materyalin parça iriliğinin mekanize sistemlerde 10 mm, büyük yığın ve doğal havalandırma halinde 50 mm, C/N oranının 25/1-35/1, yığın sıcaklığının ilk üç günde 55-60C^o, neminin %50-60, yığın yüksekliğinin 1.5 m, eninin 2.5 m olması istenmekte, değişik materyal kullanımıyla her materyalin ortama kendi biyolojik ve besin değeriyle katkı sağlayacağı ve kompostlamanın iyi sonuçlanacağı bildirilmektedir. (Dalzell ve ark., 1987).

Yığının yılda iki-üç kez açılarak bozulup havalandırılması, elenerek olgunlaşmış materyalin ayrılması gerekmektedir. Kompostun değerini arttırmak, mikroorganizmalara besin sağlamak ve C/N oranını dengeleyerek olgunlaşmayı hızlandırmak için öncelikle organik veya mineral N’lu gübreler olmak üzere, P ve K’lu gübreler, kireç, kemik unu, küspe, kan tozu ve mikroorganizmalar eklenebilmekte, sert dikenli ve çok yıllık ot kökleri ile cam, porselen, plastik parçaları, kömür tozu, baca isi gibi maddeler istenmemektedir (Özbek, 1975; Dalzell ve ark., 1987).

Bir organik gübrenin en önemli olgunlaşma ölçütlerinden biri olarak C/N oranı üzerinde durulmaktadır. Karbon (C) %'sinin azot (N) %'sine oranı (C/N) materyale göre değişmektedir. Buğday samanında bu oran 70-80/1, yağlı tohum küspesinde 3-15/1, taze kesilmiş çimde 12/1, yeşil gübre bitkilerinde 10-15/1, sebze ağırlıklı evsel atıklarda 10-16/1, bakterilerde ise 20-30/1 olarak bildirilmektedir (Saatçi, 1975; Dalzell ve ark., 1987). Kompostlaşma sonunda materyalin C/N oranı 12/1-15/1’e kadar düşebilmekte, bu oran 20/1’in altına düştüğü an çürümeye son verilmesi istenmektedir (Özbek, 1970; 1975).

Uygun kompostun kahve-siyah renkli, kolayca ufalanabilen, 5 mm çaplı elekten en az %80’inin geçebildiği, materyalin ilk görünümünü yitirerek toprağa benzer bir hal aldığı, C/N oranının 10/1’e yaklaştığı, nötral pH’da, iyi bir kokuya sahip ve içinde yağmur solucanlarının bulunduğu, bu özelliklerin belirlendiği anda çürümenin doğru yolda olduğu ve kompostlama işlemine son verilebileceği bildirilmektedir (Dalzell ve ark., 1987; Türüdü, 1988).

KOMPOST VE ÇİFTLİK GÜBRESİNİN BİLEŞİMLERİ VE KIYASLANMASI
Bir kompostun bileşimi, onu oluşturan maddelere ve içine eklenen besin maddelerine, çiftlik gübresinin bileşimi ise hayvanın cinsi, yaşı, beslenmesi ve yataklık olarak kullanılan materyale göre değişebilmektedir. Çizelge 1’de, değişik kökenli kompostların bileşimleri incelendiğinde; kentsel atık kompostlarında pH’nın 7.7-8.5 arasında ve hafif alkali, tuzluluğun hafif veya çok, organik maddenin %9-39 arasında, N’un %0.10-2.0, P’un %0.1-1.0, K’un ise %0.21-1.5 arasında değiştiği görülmektedir. Ağır metal kapsamlarına çizelgede yer verilememiş olup, özellikle kentsel atık kompostlarının bu maddelerce zengin olduğu ve kullanımlarının zamanla mikroelement ve ağır metal birikimine yol açabileceği ifade edilmektedir (Sezen,1980). Hakererler ve ark.(1982) ise, B’a duyarlı bitkilere ham çöp kompostu uygulanması halinde özellikle haziran-temmuz ayına ait kompostu önermektedirler.

Tarımsal ve diğer bitkisel atıklarla yapılan kompostlarda pH’nın 5.8-7.6 ile hafif asit-hafif alkali, tuzsuz veya çok tuzlu olabildiği, organik maddenin %38.7-80.0 arasında, N’un %0.50-3.29, P’un %0.009-1.0, K’un ise %0.1-4.90 değiştiği görülmektedir. Bunlar içinde yüksek N kapsamı ile çim, fındık zurufu ve kırsal alan atık kompostları, yüksek K kapsamı ile fındık zurufu ve muz atık kompostları dikkati çekmektedir.

Çizelge 2’de değişik kökenli çiftlik gübrelerinin bileşimleri incelendiğinde ise N’un %0.50-2.87, P’un %0.10-2.90, K’un %0.31-2.35 arasında değiştiği, tavuk gübresinin besin içeriğinin diğerlerine göre daha yüksek olduğu görülmektedir.

Tüm veriler bir arada değerlendirildiğinde, tarımsal-bitkisel atık kompostlarının, kentsel atık kompostlarına göre pH ve tuzluluk yönüyle daha uygun, organik madde ve besin maddesi kapsamları yönüyle daha zengin, çiftlik gübrelerine ise besin maddeleri yönüyle yakın ya da onlardan daha zengin oldukları görülmektedir. Buna göre, tarımsal-bitkisel atık kompostları, yetiştirilecek bitki ve toprağının özellikleri gözetilmek koşuluyla gerek geleneksel, gerekse ekolojik amaçlı tarımsal kullanıma daha uygun ve çiftlik gübresinin olmadığı hallerde rahatlıkla kullanılabilir özellik taşımaktadır.

KOMPOST YAPIMI VE TARIMDA KULLANIMINA İLİŞKİN BULGULAR
Kompostun yapım yöntemi, süresi ve tarımda kullanımına ilişkin yapılan bazı çalışmalar ve elde edilen bulgular Çizelge 3 ve 4’de özetlenmiştir. Buna göre, daha çok basit yığın veya Indore yöntemi ile katlar halinde ve üre, triple süper fosfat gibi katkı maddeleri eklenerek yapılan kompostlar, materyalin kökenine göre 2 -18 aya kadar değişen sürelerde elde edilebilmiş ve gübre olarak kullanılabilir bulunmuşlardır. Bu kompostların tarımsal amaçlı kullanımı sonucunda, toprağın su tutma kapasitesi, gözenek hacmi ve biyolojik aktivitesini, üründe ise verim ve kaliteyi arttırıcı yönde etkileri olduğu, gübre olarak kullanılabileceği saptanmıştır. Bu araştırmalar içinde yalnızca Kocabaş ve ark(1996)’na göre patlıcan ve mısır için kullanılan kentsel atık kompostunun ürün verimine ve toprak özelliklerini iyileştirmede etkili olmadığı, bu nedenle tarımda kullanılabilir bulunmadığı bildirilmektedir (Çizelge 4).

Çizelge 1: Değişik Kökenli Kompostların Bileşimi

Kompostun kökeni	Kaynak	pH	Tuz (Ecmmhos/cm)	%							ppm
				CaCO3	O.M.	N	P	K	Ca	Mg	Fe	Mn	Zn	Cu
Kentsel atık	Anonim, 1980	-	-	-	39.0	0.93	0.25	0.18	-	-	-	-	-	-
Kentsel atık	Kovancı ve ark., 1985	7.5 8.5	1.2^**	-	9 15	0.10 0.12	0.7^*	0.3^* 0.4^*	-	-	-	-	109.6	677
Kentsel atık	Ateşalp, 1974 (Özü, 1991)	-	-	5-6	10-25	0.50 0.85	0.24 0.29	-	-	-	-	-	-	-
Kentsel atık	Gaur, 1992 (Anaç ve Okur, 1996)	-	-	-	-	1.5 2.0	1.0	1.5	-	-	-	-	-	-
Kentsel atık	Kowald ve ark., 1990 (Kocabaş ve ark., 1997)	7.7	4.6	-	-	0.94	0.33	0.57	-	-	-		072	109
Kentsel atık	Genç, 1998	-	-	-	-	0.5	0.1	0.6	-	-	-	-	-	-
Çay atıkları	Kacar ve ark., 1980 (Kacar, 1986)	-	-	-	-	2.67	0.17	1.40	-	-	-	-	-
Çiftlik-bahçe atık.	Dalzell veark. 1987	-	-	-	80	3.5	1.6	1.6	1.1	-	-	-	-	-
Çilek atıkları	Paydaş ve ark., 1991	8.1	-	14	2.1	0.58	68.8	606.5	-	-	-	-	-	-
Muz atıkları		8.0		14	2.1	0.22	61.0	856.4	-	-	-	-	-	-
Orman altı örtüsü	Özü, 1991	6.73	0.903	-	38.7	1.37	0.78	-	-	-	-	-	-	-
Saman		7.57	0.064	-	55.9	1.54	0.63	-	-	-	-	-	-	-
Mısır(sap,yaprak)		7.47	0.806	-	54.0	1.16	0.45	-	-	-	-	-	-	-
Muz atıkları	Şen ve ark., 1993	-	-	-	-	1.96	0.56	4.23	1.03	0.82	87.8	237.9	94.3	8.2
Fındık zurufu	Çalışkan ve ark., 1997	6.05 7.37	2.09 4.75	0.55 0.88	65.5 74.9	1.96 2.67	0.15 0.37	2.99 4.90	0.46 1.21	0.25 0.41	4187 7314	406 488	46 78	28 46
Tütün	Özgüven ve ark., 1997	-	-	-	-	0.686	0.052	0.90	-	-	1871.6	386.5	51.8	30
Çim atıkları	Özgüven ve Kaşka, 1997	-	-	-	-	3.024	0.278	1.15	-	-	2616.1	62.1	43.8	20.0
Ağaç kabuğu	Genç, 1998	5.8	-	-	-	0.56	0.175	0.45	0.53	0.125	-	-	-	-
Çay atıkları	Özgüven, 1998	-	-	-	-	1.4098	0.041	0.1	-	-	3025.1	523.1	27.1	22.1
Tarımsal atıklar	Anaç ve ark., 1999	7.6	1.15^**	14.11	68.7	1.43	0.009	1.24	0.605 ^***	0.078 ^***	-	-	-

* : age’de % P₂O₅ olarak verilen değerler %P olarak verilmiştir. *** : a.g.e.’de ppm olarak verilen değer %’ye çevrilmiştir.

** : % olarak verilmiştir. **** : a.g.e.’de mg/100 gr P₂O₅ ve K₂O olarak verilmiştir
Çizelge 2: Değişik Kökenli Çiftlik Gübrelerinin Bileşimi

Gübrenin kökeni	Kaynak	%					ppm
		N	P	K	Ca	Mg	Fe	Mn	Zn	Cu
Sığır gübresi	Anonim, 1980	0.50	0.25	0.43	-	-	-	-	-	-
Süt sığırı gübresi	Güzel, 1982	0.50*	0.10*	0.40*	0.25*	0.10*	50*	15*	20*	5*
Besi sığırı gübresi		0.70*	0.20*	0.45*	0.12*	0.10*	50*	-	20*	5*
Ahır gübresi	Kacar, 1986	0.92	0.36	0.96	-	-	-	-	-	-
Ahır gübresi	Anaç ve Okur, 1996	0.5-1.0	0.15-0.20	0.5-0.6	-	-	-	217.8	82.10	9.8
Taze sığır gübresi	Çalışkan ve ark., 1997	1.15	0.61	1.61	-	-	-	-	-	-
Çiftlik gübresi	Özgüven, 1998	1.1795	0.1673	0.9	-	-	2989.5	384.8	77.5	44
Sığır gübresi	Genç, 1998	0.6	0.4	0.5	0.25	0.1
Tavuk gübresi	Anaç ve Okur, 1996	2.87	2.90	2.35	-	-	-	-	-	-
Tavuk gübresi	Aydeniz ve Brohi, 1991 (Anaç ve Okur, 1996)	2.0	1.91	1.88	3.42	0.52	1347	333	120	31
Tavuk gübresi	Genç, 1998	0.9	1.1	0.85	3.30	0.26

* : a.g.e.’de kg/da olarak verilen değerler %’ye çevrilmiştir.

Çizelge 3: Değişik Kökenli Kompostların Yapımına İlişkin Çalışmalar

Kompostun kökeni	Kaynak	Kompost yapım yöntemi ve katkı maddesi	Kompostl. Süresi(ay)	Bulgular
Kentsel atık	Kovancı ve ark., 1985	-	6	Gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Orman altı örtüsü	Özü, 1991	Indore, Üre, TSP	14	Her türlü toprak koşullarında gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Saman		Indore, Üre, TSP	14
Mısır atıkları		Indore, Üre, TSP	14
Muz atıkları	Paydaş ve ark., 1991	Indore	7	Bileşimi çiftlik gübresine yakın ve gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Çilek atıkları			7
Çamyap.+ayçiçeği sap.+mısır koç.+hayvan güb.+toprak	Kılıç,1992	Basit yığın	4	Gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Muz atıkları	Şen ve ark., 1993	Basit yığın	12	Besin mad. eklenerek gübre gibi kullanılabilir bulunmuştur.
Mısır sapı	Türemiş ve ark., 1996	Değişik oranlarda ahır ve kümes gübresi	-	İdeal kompostun bileşimine sahip, gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Muz atıkları
Buğday sapı
Tütün atıkları
Ağaç kabukları	Benediktova ve Ammosova, 1995 (Anaç ve Okur, 1996)	Üre+TSP	2-12	Gübre olarak kullanıma uygun bulunmuştur.
Biçilmiş çim	Özgüven ve ark., 1997	Katlar halinde	4	Gübre olarak kullanıma uygun bulunmuştur
Fındık zurufu	Çalışkan ve ark., 1997	Indore, %1-2-4 Üre, taze sığır gübresi	15-18	Bileşimi eklenen katkı maddesine göre değişmekte, çiftlik gübresine yakın ya da daha zengin. Gübre olarak kullanılabilir bulunmuştur.
Ağaç kabukları	Genç, 1998	Basit yığın, % 1.5 üre	3	Saksılı bitkilerde kullanıma uygun.
Endüstriyel atık çamur	Tolay ve ark., 2000	Mısır sapı, torf	35-40 gün	Yetiştirme ortamında (harç karışımında) kullanıma uygun bulunmuştur

Çizelge 4: Değişik Kökenli Kompostların Tarımda Kullanımına İlişkin Çalışmalar

Kompostun kökeni	Kaynak	Uygulandığı alan (toprak-bitki)	Kullanıldığı miktar ton/da	Bulgular
Kentsel atık	Anonim, 1980	Siltlikum, siltlitınlı toprak	-	Toprağın gözenek hacmi, agregat stabilitesi ve tarla kapasitesinde artışlar saptanmıştır.
Kentsel atık	Kocabaş ve ark., 1996	Aluvyal, killitınlı toprakta, patlıcan, mısır	5-15	Ürün verimi ve toprak özelliklerini iyileştirmede etkili olmamış, tarımda kullanımı önerilmemiştir.
Kentsel atık	Yıldız ve ark., 2001	Kayısı	5 kg/fidan	Ürün verimi ve döllenme biyolojisine olumlu etkileri görülmüş, kapsamlı çalışmalar önerilmiştir.
Çeltik kavuzu	Parr, 1974 (Özü, 1991)	Çeltik	-	Ürün veriminde artışlar saptanmıştır.
Çiftlik atıkları	Kılıç, 1992	Şeftali	5-10	Toprağın biyolojik aktivitesi, organik madde ve amonyum azotunda artışlar saptanmıştır.
Muz atıkları	Şen ve ark., 1993	Cam serada, tınlı toprakta muz	30-90 kg/ocak	Verime etkisi çiftlik gübresine yakın bulunmuş, besin maddesi eklenmesi önerilmiştir.
Biçilmiş çim	Özgüven ve ark., 1997	Harç karışımında, çilek	1:4, 1:6 ‘lık harç karışımı	Verilen oranlarda kompost:kum+toprak karışımları erkencilik, verim ve kaliteyi olumlu etkilemiştir.
Mantar kompost atığı	Özgüven, 1997	Çilek	-	Erkencilik, verim ve kaliteyi olumlu etkilemiş, çiftlik gübresine alternatif gösterilmiştir.
Tütün atığı	Özgüven ve ark., 1997	Çilek	2-4	Üründe artış, çiftlik gübresinin yerine kullanılabilir
Bitkisel atıklar	Köse ve ark., 1998	Biber	5	Bitki gelişimi ve besin maddesi alımını mikorizadan az, çiftlik gübresinden fazla etkilemiştir.
Çay atık maddesi	Özgüven, 1998	Harç karışımında, çilek	1.1, 1:4, 1:8	Çiftlik gübresine alternatif olarak önerilmiştir.
Ağaç kabukları	Benediktova ve Ammosova, 1995 ( Anaç ve ark., 1999)	Aluvyal topraklar	10-30	Toprağın hacim ağırlığı azalmış, su tutma kapasitesi ve N,P,K içerikleri artmıştır.
Mantar kompost atığı	Birben ve ark., 1999	Harç karışımında, begonya	Harç karış.	Harç içinde %50’ye yakın oranda kullanılabileceği, yüksek tuz ve amonyum için önlem alınması gerektiği belirtilmiştir.
Kurutulmuş ot+ağaç kabuğu (+üre)	Fujiwara, 1996; ( Anaç ve ark., 1999)	Ağır killi toprakta, bağ	-	Bitki kök gelişimi, meyve rengi ve ağırlığı ile şeker içeriğinde arışlar saptanmıştır.
Bağ atıkları (mermer tozu+yapay gübre)	Kostov ve ark. 1995 (Anaç ve ark., 1999)	Serada salatalık	-	Üründe erkencilik, kök bölgesinde yüksek biyolojik aktivite, meyve nitrat içeriğinde azalma saptanmıştır.
Tarımsal atıklar	Anaç ve ark., 1999	Domates	30-60	Üründe %20 artış, toprak hacim ağırlığı, porozite ve katı madde hacminde artışlar saptanmıştır.
Çay atık maddesi	Kütük ve ark., 1999	Tınlı toprakta, ıspanak	2-4-6	Fosfor eklenmesi halinde çiftlik gübresine alternatif olarak kullanılabileceği belirtilmiştir.
Mantar kompost atığı
Fındık zurufu	Çalışkan ve ark., 2000	Tınlı toprakta, fındık	1.5-3.0	Verim ve kalite ile toprak özelliklerini çiftlik gübresine yakın veya fazla etkilemiştir.

SONUÇ VE ÖNERİLER
Topraklarımızın organik maddece yoksul, çiftlik gübresinin az bulunur ve pahalı olması, kompost ve yeşil gübre kullanımının ise bilinmemesi gibi nedenlerin yanında ekolojik tarımda bitki beslenmesinin organik kökenli gübrelerle yapılması zorunluluğu kompost yapım ve kullanımını hem geleneksel hem de ekolojik ürün yetiştiriciliği için önemli kılmaktadır. İncelenen araştırma bulgularına göre;

• 
  Tarımsal-bitkisel veya kentsel atıklar belli koşullarda çürütülüp kompost denilen organik gübreye dönüştürülebilmektedir.
  
• 
  Bu kompostlar, özellikle de tarımsal-bitkisel atık kompostları, bileşimleri, toprak ve bitkiye olan olumlu etkileriyle çiftlik gübresinin yerine kullanılabilir nitelikte bulunmuşlardır. Kentsel atık kompostlarının kullanımında ise dikkatli olunmalıdır.
  

- Kompost, ekolojik yetiştiricilikte kullanılacak ise katkı maddelerinin çiftlik gübresi, torf veya benzeri doğal kökenli organik maddelerden seçilmesine özen gösterilmelidir.

• 
  Kompostların bileşimi kullanılan materyal ve katkı maddesine göre değişebildiği için kullanılacağı toprak ve bitkinin özelliklerine dikkat edilmesinde yarar olacaktır.
  
• 
  Ülkemizde, değişik çeşitte ve bol miktarda tarımsal-bitkisel atık bulmak ve aile işgücü ile ucuz bir şekilde kompost elde etmek olanaklı olup, bu konunun üreticilere anlatılıp, öğretilmesi ve yaygınlaştırılmasının sağlanmasına gereksinim vardır.
  

KAYNAKLAR
AKDENİZ, R. C.,1997; Kompost Hazırlama Mekanizasyonu, ETO Eğitim Semineri, 17-18 Kasım, Bornova, İZMİR.

ANAÇ, D., B. OKUR, 1996; Toprak Verimliliğinin Doğal Yollarla Artırılması, Ekolojik (Organik, Biyolojik Tarım), ETO Derneği, (Ed. U. Aksoy, A.Altındişli), İZMİR.

ANAÇ, D., B. OKUR, Y. TÜZEL, S. TOKSÖZ, 1999; Organik Tarımda Kompost Kullanımının Domates Üretimi ve Toprağın Fiziksel Özellikleri Üzerine Olan Etkileri, EÜZF Toprak-Bahçe Bölümü, Bornova, İzmir

ANONİM, 1980; Şehirsel Çöp ve Katı Atıklardan Kompost Üretimi Fizibilite Etüdü, San. ve Tek. Bak. Bilim ve Teknoloji Dai. Bşk. ANKARA.

BİRBEN, H., G. ÇAYCI, C. KÜTÜK, 1999 ; Atık Mantar Kompostunun Begonya (Begonia semperflorenses) Bitkisi Gelişimi Üzerine Etkisi, Türkiye III. Ulusal Bahçe Bit. Kong. 14-17 Eylül 1999 Syf. 187-191, Ankara

ÇALIŞKAN, N., N. KOÇ, A. KAYA, T. ŞENSES, 1997; Compost Production from Hazelnut Husk, Fourth Int. Sym. Hazelnut, (Eds. A. I. Köksal, Y. Okay, N. T. Güneş), Acta Hort. 445 ISHS, 1997.

ÇALIŞKAN, N., N. ÖZENÇ, 2000; Zuruf Kompostunun Fındıkta Verim ve Kaliteye Etkileri (Sonuç Raporu), TKB, TAGEM, Fındık Araştırma Enstitüsü Md., GİRESUN.

DALZELL, H.V., A. J. BIDDLESTONE, K. R. GRAY, K. THURAIRJAN, 1987. FAO Soils Bulletin No.56, ROME.

EYÜPOĞLU, F., 1999; Türkiye Topraklarının Verimlilik Durumu, Köy Hizmetleri Gen. Md. Toprak ve Gübre Ar. Ens. Yay. Gn.Yay.No.220, Tekn. Yay. No.T-67, ANKARA.

GENÇ, Ç., 1998; Bitki Besleme-Meyve, Sebze, Bağ, Kivi, Süs Bitkilerinin Gübrelenmesi, Tarımsal Araştırmaları Destekleme ve Geliştirme Vakfı, Yay. No. 34, YALOVA.

GÜZEL, N., 1982 ; Toprak Verimliliği ve Gübreleme(Çeviri), (S. L. Tisdale, W. L. Nelson) Ç.Ü.Z.F. Yay. No. 168, Der. Kit. No. 13, Toprak Bölümü, ADANA.

HAKERERLER, H., N. ERYÜCE, D. ANAÇ, 1982; İzmir Halkapınar Çöp Fabrikasında Üretilen Ham Çöp Kompostunun Bor İçeriği Üzerinde Bir Araştırma, EÜZF Dergisi 19/2 say.51-55, İZMİR.

K
8
ACAR,B., 1986; Gübreler ve Gübreleme Tekniği, TC Zir.Ban. Yay. III. Basım, ANKARA.

KILIÇ, A.,1992; Katı Atıklardan Kompost Üretimi ve Kullanımının Yaygınlaştırılması Üzerinde Bir Araştırma (Y.Lis.Tezi), Ç.Ü. Fen Bilim. Ens.,Toprak Anb.d., ADANA.

KOCABAŞ, D., A. YARPUZLU, V. OĞUZER, A. TOK, M. ÖZEL, 1996; Evsel Çöp Kompostunun Tarımda Kullanılmasının Toprağın Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ile Patlıcan ve Mısır Verimine Etkisi, Toprak ve Su Kaynakları Araş.Yıl., Köyhizmetleri Gen. Müd. APK Daire Bşk. Top. ve Su Kay. Ar. Şb. Md. Yay.No.102, ANKARA.

KOVANCI, İ., H. HAKERERLER, M. OKTAY, 1985; İzmir Halkapınar Çöp Fabrikasında Üretilen Ham Çöp Kompostunu Olgunlaştırma Yöntemi ve Bunların İçerdiği Besin Maddeleri Üzerinde Araştırmalar, Doğa Dergisi 9(1).

KÖSE, Ö., D. ŞİMŞEK, İ. ORTAŞ, Z. KAYA, N. SARI, 1998; Mikoriza İnokülasyonu, Kompost, Hayvan Gübresi ve Mineral Gübrelerin Biber Bitkisinin Büyüme ve Besin Elementleri Alımına Etkileri, M. Şefik Yeşilsoy Int. Syp. On Arid Region Soil, 21-24 September 1998, pg. 730-735. Menemen, İZMİR.

KÜTÜK, C., B. TOPÇUOĞLU, K. DEMİR, 1999; Toprağa Uygulanan Farklı Organik Materyallerin Ispanak Bitkisinde Verim ve Bazı Kalite Ögeleri ve Mineral Madde İçerikleri Üzerine Etkileri, A.Ü. Z.F.Dergisi,12, 31-36, ANTALYA.

ÖZBEK, N.,1970; Gübrelerin Etkili Bir Şekilde Kullanılmaları (Çeviri), A.Ü.Z.F. Yay.548, Ders Kitabı 180, ANKARA.

ÖZBEK, N.,1975; Toprak Verimliliği ve Gübreler(Gübreler-II), A.Ü.Z.F. Yay. ANKARA.

ÖZGÜVEN, A. I., 1997; The Opportunities of Using Mushroom Compost Waste in Strawberry Growing, Doğa Bilim Dergisi.

ÖZGÜVEN, A. I., 1997; The Oportunities of Using Tobacco Compost in Strawberry Grawing Third Strawberry Sym. (Eds. H.A. Th.Vander Schcer, F. Lieten, I. Dijkstra), Acta Hort. 439, Vol. 2, ISHS 1997, Pg.731-736

ÖZGÜVEN, A. I., N. KAŞKA, N. TÜREMİŞ, 1997; Effects of Grass Clipping Wastes on the Development, Yield, and Quality of Srawberry, Third. Int. Strawberry Symp, pg. 737-742

ÖZGÜVEN, A. I., 1998; Çay Atıklarının Çilek Yetiştiriciliğinde Kullanımı,Bahçe(1-2),47-53, YALOVA.

ÖZÜ, M. M. , 1991; Farklı Nitelikteki Bitki Artıkları Kullanılarak Kompost Oluşturulması Üzerine Bir Araştırma (Yük. Lis.). Ç. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak ABD, ADANA.

PAYDAŞ, S., H. GÜBBÜK, N. KAŞKA, 1991; Muz ve Çilek Atıklarının Kompost Olarak Kullanılması, Derim Dergisi 8(2),Say.50-55, ANTALYA.

SEZEN, Y.,1980; Gübreler ve Gübreleme Ders Not., AÜZF. Toprak İlmi Böl. ERZURUM.

ŞEN, B., İ. DORAN, Z..KAYA, H. YILMAZ, 1993; Muz Ocaklarının Bakımı Sırasında Ortaya Çıkan Bitki Artıklarının Kompost Olarak Değerlendirilmesi Üzerine Araştırmalar (Sonuç Raporu), Alata Bahça Kültürleri Araştırma Ens. Erdemli, İÇEL

TOLAY, U., Y. YAVUZŞEFİK, M. TÜLAY, N. SÖĞÜT, 2000; Atık Çamurlarının Bitki Üretiminde Kullanılması Üzerine Araştırmalar, Türk. Agric. For. Vol. 24(2000) 705-712, TÜBİTAK, ANKARA.

TÜREMİŞ, N., N. KAŞKA, Z. KAYA, A. I. ÖZGÜVEN, 1996; Bazı Tarımsal Atıkların Kompost Yapmak Suretiyle Tekrar Kullanılma Olanakları, Tarım-Çevre İlişkileri Simpozyumu. S.171-178, 13-15 Mayıs, İÇEL..

TÜRÜDÜ, Ö. A., 1988; Bitki Beslenmesi ve Gübreleme Tekniği, KTÜ Rektörlüğü, MYO Gen.Yay.No.121, MYO Seri no. 6, TRABZON.

Y
9

ILDIZ, A., A. YILDIZ, D. KELEŞ, A. AYDIN, 2000; P. de Tyrinthe Kayısı Çeşidinde En Uygun NPK Gübre Dozlarının Belirlenmesi ve Bunların Döllenme Biyolojisi Üzerine Etkileri (Sonuç Raporu), TKB, TAGEM Bahçe Kültürleri Araştırma Ens. Erdemli, İÇEL.

EKOLOJİK TARIMDA BİRLİKTE EKİM (INTERCROPPİNG)’İN ROLÜ
Zekeriya AKMAN¹ , Burhan KARA ¹
ÖZET
Kimyasal sentetik ilaç ve gübrelemeye dayalı geleneksel tarım uygulamaları ile yüksek oranda verim artışı sağlanırken, bunların aşırı kullanımı sonucu maliyet ve çevre kirliliği de gittikçe artmaktadır. Aynı alan ve aynı zamanda birden fazla bitki türünün birlikte yetiştirilmesi anlamına gelen birlikte ekim (intercropping); geleneksel tarımın söz konusu problemlerini azaltabilecek, modern tarımla uyumlu ekonomik ve ekolojik bir tarım tekniği özelliği taşımaktadır.

Birlikte ekim; bitki türleri bakımından çeşitlendirilmiş bir tarım tekniğidir. Bu bitkisel çeşitlilik bazı zararlı böcek türlerinin yoğunluğunun azaltılmasında etkili olmakta, biyotik, strüktürel ve mikroklimatik farklılıklar nedeniyle bazı yabancı ot türleri ve patojenler ile ve bir çok nematod türü bu çeşitlilikten olumsuz etkilenmektedir.

Petrokimyasallara dayalı pestisit ve gübre kullanımını azaltan birlikte ekim, kimyasal ilaç ve gübrelemenin yasaklandığı, bunun yerine doğal mücadele yöntemleri ile doğal bitki besin maddelerinin kullanıldığı ekolojik tarım sistemleri içerisinde yer alabilecek bir tarım tekniğidir.