Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

43- Ey inananlar! Nə söylədiyinizi bilməniz üçün, sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın; yoldan keçici olmanız xaricində, qüslsüz ikən də yuyunana (qüsl alana) qədər (məscidə) yaxınlaşmayın. Əgər xəstə və ya səfərdə sinizsə, yaxud sizdən biriniz tualetdən gəlirsə, yaxud da qadınlara toxunmuşsunuzsasa (onlarla cinsi əlaqədə ol/tapılmışsınızsasa), su tapa bilmədiyiniz təqdirdə təmiz bir yerə yönəlin və (onu) üzlərinizə və əllərinizə sürün (təyəmmüm edin/əldə et). Allah, şübhəsiz çox bağışlayıcı və bağışlayıcıdır.

ayənin şərhi

Bəqərə surəsindəki "Sənə, şərab və qumar haqqında sual soruşarlar." (Bəqərə, 219) ayəsini araşdırarkən, şərab mövzusuna toxunan ayələrin beş dənə olduğunu söyləmişdik. Əgər bu ayələr bir araya gətirilərək araşdırılsa aydın olar ki, az əvvəl oxuduğumuz ayə yəni, "Ey inananlar!... sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın..." ayəs(n)i, bu iki ayədən yəni, "Xurma və üzüm kimi meyvələrdən həm şərab, həm də gözəl qidalar əldə edərsiniz." (Nəhl, 37) ayəs(n)i ilə, "De ki: Rəbbim ancaq açıq və gizli pislikləri, günahı... haram etmişdir." (Ə'RAF, 33) ayəsindən sonra və bu iki ayədən yəni "Sənə şərab və qumar haqqında sual soruşarlar. Də ki: Hər ikisində də böyük günah və insanlar üçün bəzi faydalar vardır. Ancaq hər ikisinin də günahı faydasından daha böyükdür." (Bəqərə, 219) ayəs(n)i ilə "Ey inananlar! Şərab, qumar, obelisklər (bütlər), fal və şans oxları bir şeytan işi pislikdir; bunlardan uzaq durun." (Maidə, 90) ayəsindən əvvəl enmişdir. Bu mövzu ilə əlaqədar ən son enən ayə, Maidə surəsindəki bu ayədir.

Başqa bir baxışla bu sıralamağı, söylədiyimizdən fərqli bir şəkildə təsəvvür etmək mümkündür. Belə ki, şərab haqqında ilk olaraq Nəhl surəsindəki ayə, sonra Ə'RAF surəsindəki ayə, daha sonra Bəqərə surəsindəki ayə, ondan sonra Nisa surəsindəki ayə və son olaraq da Masıda surəsindəki ayə enmişdir. Belə olunca artıq şərab içmənin qəti qadağan edilmə müddəti bir əvvəlki sıralamadan fərqli bir seyr izləmiş olar. Bu sıralamağa görə Ə'RAF surəsindəki qadağan etmə təfsirsiz bir qadağan etmə, arxasından gələn Bəqərə surəsindəki qadağan etmə qəti qadağan etmə olar. Lakin [belə qəti bir qadağan etmənin olmasına baxmayaraq] Müsəlmanlar bu qadağana uyğun gəlmə mövzusunda səhlənkarlıq göstərir, şərabdan qaçınmırdılar. Bunun üzərinə uca Allah Nisa surəsindəki ayələ onları qəti bir qadağan etməyə təbii/tabe tutaraq, namazda içkidən uzaq dayanmalarını əmr etdi; son mərhələdə isə Maidə surəsindəki ayəs(n)i endirməklə şərab içmənin bütün vəziyyətlərinə bağlı qəti bir qadağan göndərdi.

Amma əgər sən bu ayələrin məzmununu araşdırsan, ehtimalla daha əvvəlki sıralamağı bu sıralamağa seçərsən; Bəqərə surəsindəki ayədə ifadə edilən qəti qadağan etmədən sonra Nisa surəsindəki yalnız namaza bağlı bir qadağan etmənin gəlməsinin mənasız olduğunu söyləyərsən. Bu səbəblə Nisa surəsindəki bu ayə, Bəqərə surəsindəki ayədən əvvəl enmişdir. Tək, sərxoşkən namaz qılma qadağanının halsız və tənbəl tənbəl namaz qılma mənasını verən kinayəli bir ifadə olduğu qəbul edilsə o başqa. Necə ki aşağıda nəql edəcəyimiz bəzi rəvayətlər bu ifadəni belə təfsir etmişlər.

Bu ayənin [aralarında heç bir əlaqə olmayan] əvvəlki ayələ sonrakı ayə arasında iştirak etməsi xüsusuna gəlincə, bunun əvvəlki və sonrakı ayələr içində bir axtar/ara və mötərizə məqsədli (muterize) ifadə kimi olduğunu söyləməliyik. Tək burada bir qiymətləndirmə var ki əgər bu vəziyyətə o baxımdan baxılsa, belə bir axtar/ara ifadə yadırğanılmağa bilər. -Halbuki bu üslub Quranda nadir görülən bir şey deyil.- Sözünü etdiyimiz qiymətləndirmə və dünyagörüşü budur:

Bir neçə gün boyunca bir-birinə bağlı, insicamlı və tək axışlı bir neçə ayə endikdən sonra bir və ya bir neçə ayənin enməsinə gərək duyul/eşidilə bilər. Tək axış üzrə enən ayələr tamamlandıqdan sonra da bu ayə bir axtar/ara ifadə şəklində o ayələrin arasında iştirak edər. Lakin bu ayə əslində [bir-biriylə əlaqəli olan əvvəlki və sonrakı ayələrdən qopuq deyil və] onların arasında xarici bir məna daşımamaqdadır. Əksinə, onlar söz arasında bir söz kimidirlər; zehinlərdə meydana çıxan və aradan qaldırılması lazım olan bir şübhəni aradan qaldırmağa çalışan və ya eşitdirilməsinə ehtiyac duyulan axtar/ara mesajlardır. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Artıq insan öz özün şahididir. İstəsə üzrlərini sayıb töksün. Onu (vəhyi) tələsik edib oxumaq üçün dilini oynadıb dayanma. Şübhəsiz onu yığmaq da, oxumaq da bizə düşər. O halda biz onu oxuduğumuz zaman sən onun oxunuşuna uyğun gəl. Sonra onu açıqlamaq da şübhəsiz bizə düşər. Xeyr! Doğrusu siz keçib gedəni (dünyanı) sevirsiniz." (Qiyamət, 20) Burada, "Onu (vəhyi) tələsik edib oxumaq üçün dilini oynadıb dayanma." cümləsi ilə "Sonra onu açıqlamaq da şübhəsiz bizə düşər." cümləsi arasındakı ayələrin yerinə diqqət yetirmək lazımdır. [Yəni bu ayələrin zahirde əvvəlki və sonrakı ayələrlə əlaqəsi yoxdur.]

Buna görə təfsirini etməkdə olduğumuz bu ayənin də əvvəli və sonrası arasında əlaqə qurmaq məqsədi ilə şərhlər etməyə və bu barədə çətinlik çək/məcbur edilməyə ehtiyac yoxdur. Üstəlik Quran parça parça və tədrici olaraq enmişdir. Buna görə ayələr arasındakı əlaqə, yalnız bir dəfədə enən surələr ilə açıqca bir-birinə bağlı olan və bu bağlılıqlar nəticəs(n)i aralarında möhkəm əlaqənin ol/tapıldığı ortaya çıxan ayələrdə lazımlıdır.

"Ey inananlar! Nə söylədiyinizi bilməniz üçün, sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın." Ayədəki namazdan məqsəd məsciddir, məsciddir. Bunun dəlili, "yoldan keçici olmanız xaricində, qüslsüz ikən də... (məscidə) yaxınlaşmayın." ifadəsidir. Buradakı məcazi ifadənin səbəbi, "Nə söylədiyinizi bilməniz üçün" ifadəsidir. Çünki əgər "Sərxoşkən məscidə yaxınlaşmayın." deyilmiş olsaydı, bu ifadəni "Nə söylədiyinizi bilməniz üçün" cümləsi ilə səbəbləndirmək uyğun olmazdı və yaxud bu səbəb məqsəd qoyulandan başqa bir məna ifadə edərdi. Çünki ifadə edilmək istənən məna budur: Sizlər namazdaykən ucalıq və ululuq mövqes(n)i qarşısındasınız və aləmlərin Rəbbinə səslənirsiniz. Buna görə şərab pisliyi ilə ağılınızı aradan qaldıraraq sərxoş olmanız və bunun nəticəsində nə dediyinizi bilməz vəziyyətə düşməniz doğru olmaz. Bu məna, görüldüyü kimi [sərxoşkən məscidə deyil] namaza yaxınlaşmağı qadağan etməyə uyğun düşər. Lakin sünnəyə görə namaz əksəriyyətlə məsciddə camaatla qılındığı üçün və qüslsüzkən məscidə girmənin hökmünü bildirmə məqsədi də güdüldüyü üçün, görüldüyü kimi yığcam bir ifadə istifadə edilmişdir.

Buna görə "Nə söylədiyinizi bilməniz üçün" ifadəsi, sərxoşluğu na-maza başlama vəziyyətinə qədər davam edəcək şəkildəki içki içməyi qadağan etməyə istiqamətli səbəbləndirmə xüsusiyyətindədir. Yəni, "Nə söylədiyinizi biləsiniz deyə sizə içki içməyi qadağan etdik." Yoxsa bu ifadə hökmü [yəni, sərxoşkən namaza yaxınlaşmanın qadağanlılığını] məhdudlaşdırıma xüsusiyyətində deyil. Yəni deyilmək istənən şey, "Nə söylədiyinizi bilənə qədər namaza yaxınlaşmayın; amma nə söylədiyinizi bildiyiniz zaman artıq namaza durmanızın qorxusu yoxdur." mənasında deyil.

"Yoldan keçici olmanız xaricində, qüslsüz ikən də..." Bu ayəs(n)i, "Ey inananlar! Namaza duracağınız zaman..." (Maidə, 6) ayəsini təfsir edərkən araşdıracağıq.

ayənin hədislər İŞIĞINDA şərhi

Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Fəzl, Əbul Həsəndən (ə.s) "Nə söylədiyinizi bilməniz üçün, sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Bu ayə, içkinin qadağan edilməsindən əvvəl enmişdir." (c. 1, s. 242, h: 135)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətə belə bir şərh gətirmək lazımdır ki, İmamın (ə.s) içkinin qadağan edilməsindən məqsədi, onun bu qadağanını açıqlığa qovuşdurmaqdır. Əks halda rəvayətin məzmunu Qurana tərs düşər. Çünki Ə'RAF surəsinin bu mövzudakı ayəs(n)i içkini açıq bir günah olaraq qadağan etməkdə olduğu kimi, Bəqərə surəsinin bu mövzudakı ayəs(n)i də içki içmənin böyük günah olduğunu açıqca ifadə etməkdədir. Demək ki şərab, hicrətdən əvvəl Məkkə dövründə qadağan edilmişdi. Çünki Ə'RAF surəsinin bu mövzu ilə əlaqədar ayəs(n)i Məkkə dövründə enmişdi. Necə ki araşdırmaqda olduğumuz bu Nisa surəsi ayəsinin də Mədinə dövründə endiyi haqqında heç bir görüş ayrılığı yoxdur. Bu rəvayətin bənzəri olan bir neçə Sünni qaynaqlı rəvayətdə də bu ayənin içki qadağanından əvvəl endiyi ifadə edilir. (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 165)

Bu rəvayətə ikinci bir şərh də gətirilə bilər. Belə ki rəvayət, bu ayənin [şərabın haram olmadan əvvəl enməsi göz qarşısında saxlanılaraq] halsız və tənbəl bir şəkildə namaz qılmağı qadağan etdiyini açıqlamaq istəmişdir.

Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə Zürare, İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Halsız və tənbəl vəziyyətdə, yuxulu və qarının dolu bir şəkildə namaza durma. Çünki bu vəziyyətlərdə hər an insana nifaq sıza bilər. Uca Allah möminlərin sərxoşkən -yəni yuxu sərxoşluğunda- namaza durmalarını qadağan etmişdir." (c. 1, s. 242, h: 134)

Mən deyərəm ki: İmam (ə.s), "Çünki bu vəziyyətlərdə nifaq hər an insana sıza bilər." sözünü, ayədəki "Ey inananlar!" ifadəsindən çıxarır. Çünki bu əmrə uyğun gəlməyən kimsə mömin deyil, münafiqdir. Rəvayətdəki, "yəni yuxu sərxoşluğunda" sözü, ehtimalla rəvayəti nəql edən ravinin sözüdür. Lakin İmamın sözü olma ehtimalı da vardır; bu səbəbdən bu şərh, ayəyə istiqamətli qərbi bir təfsirdir. Hərçənd zahiri bir təfsir də ola bilər.

Ayədəki sərxoşluğu yuxu halı ilə təfsir edən başqa daha bir neçə rəvayət də vardır. Bu rəvayətləri Halebiyə söykənən iki rəvayət halında Ayyaşi öz təfsirində nəql etmişdir. [52] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Eyni rəvayətləri Kuleyni, əl-Kafi adlı əsərində öz rəvayət zənciri ilə Zeyd b. Şahhama söykəyərək İmam Sadık'tan[53] və Zürareyə söykəyərək də İmam Misdən (ə.s) nəql edir. [54] Bu mənanı verən rəvayəti Buxari də Ənəs b. Malik vasitəçiliyi ilə Rəsulullahdan (s. a. a) nəql etmişdir.





44- Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Onlar pozğunluğu satın alırlar və sizin də yoldan çıxmanızı istəyirlər.



45- Allah sizin düşmənlərinizi daha yaxşı bilər. Dost olaraq Allah yetər. Köməkçi olaraq da Allah yetər.



46- Yəhudilərdən bir qisimi, sözləri yerlərindən dəyişdirərlər və (Peyğəmbərə qarşı) "eşitdik və qarşı gəldik", "dinlə dinləməz ola biləcək" və dillərini əyib bükərək və dini tənqid edərək "raina" deyərlər. Əgər onlar "eşitdik, itaət etdik", "dinlə" və "bizi güd" desədilər, şübhəsiz özləri üçün daha xeyirli və daha doğru olacaqdı. Lakin, küfrləri (gerçəyi qəbul etməmələri) səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir. Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar.



47- Ey özlərinə kitab verilənlər! Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən və ya Şənbə adamlarını lənətlədiyimiz (meymun şəklinə soxduğumuz) kimi onları da lənətləmədən əvvəl, yanınızda ol/tapılanı təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə (Qurana) inanın; Allahın əmri mütləq yerinə gələcəkdir.



48- Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Allaha ortaq qaçan kimsə, həqiqətən böyük bir günah işləmişdir.



49- Özlərini tərifləyib ucaldanları görmədinmi? Halbuki Allah, dilədiyini tərifləyib ucaldar və onlara et payı qədər belə zülm edilməz.



50- Bax necə Allaha qarşı yalan uydururlar. Açıq-aşkar bir günah olaraq bu (onlara) yetər.



51- Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Bunlar bütə və tağuta inanırlar və kafirlər üçün, "Bunlar, (Allaha) inananlardan daha doğru yoldadır" deyirlər.



52- İşdə onlar Allahın lənətlədiyi kəslərdir. Allah kimi lənətlərsə, artıq onun üçün heç bir köməkçi tapa bilməzsin.



53- Yoxsa onların mülkdən bir nəsiblərimi var? Elə olsaydı, insanlara bir nüvə qırıntısı belə verməzdilər.



54- Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı? Doğrusu biz İbrahim soyuna kitabı və hikməti verdik və onlara böyük bir mülk də verdik.



55- Onlardan kimi ona inandı, kimi də ondan üz çevirdi. (Onlara qovurucu bir) atəş olaraq cəhənnəm yetər.



56- Heç şübhəsiz ayələrimizi inkar edənləri yaxında atəşə soxacağıq. Dəriləri yanıb əridikcə, əzabı dadsınlar deyə dərilərini başqa dərilərlə dəyişdirərik. Şübhəsiz Allah üstündür, hikmət sahibidir.



57- İnanıb yaxşı işlər edənləri də, altından çaylar axan cənnətlərə yerləşdirəcəyik. Orada davamlı qalacaqlar. Orada onlara tərtəmiz bərabər/yoldaşlar vardır və onları tünd bir kölgə altına alacağıq.



58- Allah sizə, mütləq əmanətləri əhlinə vermənizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edər. Allah sizə beləcə nə gözəl öyüd verir! Doğrusu Allah eşidən və görəndir.

ayələrin şərhi

Yuxarıdakı ayələr Əhli Kitabın vəziyyətini açıqlamaqda, onların zülmlərini və Allahın dininə istiqamətli xəyanətlərini detallı şəkildə izah etməkdədir. Bu ayələrin uyğunlaşdığı ən açıq nümunə Yəhudilərdir. Bu ayələr qrupu bir-biri ilə əlaqəli olub bir axışa sahibdirlər. Hərçənd Mecma-ul Bəyan təfsirində iştirak etdiyinə görə, bəzi təfsirçilər bu ayələr silsilə/serialının sonundakı "Allah sizə, əmanətləri əhlinə vermənizi... əmr edər." ayəsinin Məkkədə endiyini söyləmişlər və bu ayələ birlikdə, "Səndən fətva istəyərlər. Onlara da ki: Allah kelalenin (atası və uşağı olmayan kimsənin) mirası haqqındakı hökmü belə açıqlayır." (Nisa, 176) ayəsini, Mədinə dövründə enən Nisa surəsindən istisna edərək bu iki ayənin Məkkə dövründə endiklərini irəli sürmüşlər. Lakin ilk ayənin əvvəli ilə əlaqəsi açıq olduğu kimi "kelale" ayəs(n)i də surənin daha əvvəlki ayələri ilə əlaqəlidir. Çünki "kelale" ilə əlaqədar ayənin mövzusu mirasdır və mirasın da teşrii Mədinədə reallaşmışdır.

"Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?..." Yuxarıda surənin 36-42. ayələrini araşdırarkən, o ayələr ilə təfsirinə başladığımız bu ayələr arasında müəyyən nisbətdə əlaqə olduğunu ifadə etmiş, o ayələrin Yəhudilər haqqında endikləri yolunda bir görüşün olduğuna da toxunmuşduq.

Qısacası, bu ayələrdən aydın olan budur: Yəhudilər möminləri sevər görünərək və onların yaxşılıqlarını istər təəssüratını buraxmağa çalışaraq, möminlərin arasında fitnə çıxarmağa çalışır, onlara xəsisliyi və Allah yolunda infak etməməyi əmr edirdilər. Məqsədləri bu yolla onların səylərinin müvəffəqiyyətə çatmasını, inkişaf və irəliləmə qeyd etmələrini maneə törətmək idi. Buna görə bu ayələrin ya doğrudan Yəhudilər haqqında və ya onlarla əməkdaşlıq edərək, onlarla dostluq quran, onların sapdırıcı təlqinləri ilə sapan, onların tərəfinə meyl edərək xəsisliyi mənimsəyən və sonra da başqalarına xəsis olmağı əmr edənlər haqqında enmiş olmaları lazımdır.

İşdə, "Sizin də yoldan çıxmanızı istəyirlər. Allah sizin düşmənlərinizi daha yaxşı bilər..." ayələrindən çıxan nəticə budur.

Bu iki ayənin mənas(n)ı -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur: Sizə indi izah etdiklərimiz; əvvəl izah etmiş olduğumuz lovğalanma, öğünme, xəsislik və riyakarlıqla Allah yolunda infaktan qaçınan kimsə haqqında daha əvvəl izah etmiş olduqlarımızı təsdiqləyir. Yəhudiləri görürsən ki, özlərinə kitabdan bir pay -yəni özlərinin iddia etdiyi şəkildə kitabın bütünü deyil, yalnız bir hissəs(n)i- verildi. Bunlar pozğunluğu satın alırlar, onu hidayətə seçirlər və sizi də yoldan çıxarmaq istəyirlər. Onlar hər nə qədər sizi gülər yüzlə qarşılasalar, yaxşılığınızı istəyərmiş kimi görünsələr, köməkçiləriniz və dostlarınız şəklində sizinlə əlaqə yaratsalar və beləcə sizə, xoşunuza gedən və könüllərinizin təsdiqləyəcəyi şeyləri izah etsələr də sizin üçün istədikləri tək şey, doğru yoldan çıxmanızdır. Necə ki özləri üçün də elə bir pozğunluğu seçmişlər. Allah sizin düşmənlərinizi sizdən daha yaxşı bilər. Onlar sizin düşməninizdir. Elə isə xarici görünüşləri sizi aldatmasın. Onları dostlarınız və köməkçiləriniz fərz edərək əsla/çəkin əmrlərinə itaət etməyin, onların cilalanılmış sözlərinə və bəzəkli püslü təlqinlərinə qulaq asmayın. Siz onların yalançı dostluqlarına və ümid etdiyiniz köməklərinə möhtac deyilsiniz. Gerçək bir dost olaraq Allah yetər, bir köməkçi olaraq da Allah kafidir. Allahın dostluğu və köməkçiliyi olduqdan sonra artıq onların dostluqlarının və köməkçiliklərinin nə gərəyi var?