Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ

əl-MİZAN Fİ TƏFSİR-EL QURAN
IÇINDEKILER ______

c: 4 : Al İmran Surəsi ( 121-200. Ayələr)

Nisa Surəsi (1-76. Ayələr)

Al/götürü İmran Surəsinin Davamı

121- Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə yerləşdirmək üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl. Allah eşidəndir, biləndir.

122- Hanı sizdən iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutmuşdu. Halbuki Allah onların vəlisi (köməkçisi) idi. Möminlər yalnız Allaha söykən/dözməlidirlər.

123- Necə ki Bədirdə Allah sizi zəfərə çatdırdı. Halbuki siz gücsüz idiniz. O halda Allahdan qorxun ki, şükr etmiş olasınız.

124- Hanı sən möminlərə; "Rəbbinizin sizə, göydən endirilmiş üç min mələklə kömək etməsi, sizə çatmazmı?" deyirdin.

125- Bəli, əgər səbirli olar və (pisliklərdən) çəkinsəniz, onlar bu anda üzərinizə hücum etsələr, Allah sizə beş min nişanlı mələklə kömək edər.

126- Allah bunu sırf sizə müjdə olsun və ürəkləriniz bununla güvən tapsın deyə etdi. Yoxsa zəfər, yalnız üstün və güclü olan hikmət sahibi Allah qatındandır.

127- Kafirlərin bir qisimini kəssin və ya onları pərişan etsin də ümidsiz olaraq geri dönüb getsinlər deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı).

128- Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox. Ya da onların tövbələrini qəbul etsin və ya zalımlıqları üzündən onları əzaba çarpdırsan deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı).

129- Göylərdə və yerdə nə varsa hamısı Allahındır. O, dilədiyini bağışlayar, dilədiyini də əzaba çarpdırar. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələrdə surənin başına dönülür. Surənin başında möminlər, içində olduqları çətin vəziyyətlər mövzusunda xəbərdar edilir; iman, kömək və düşmənlərinin haqqından gəlmə kimi Allahın özlərinə istiqamətli nemətləri xatırladılır; nələr sayəsində uca hədəflərinə çatacaqları öyrədilir; həyatları boyunca və öldükdən sonra özlərini xoşbəxtliyə çatdıracaq olan yol göstərilirdi.

Bu ayələrdə Uhud Döyüşü izah edilir. Bədir Döyüşünə işarə edən ayələr isə, Uhud Döyüşünün hekayəsini tamamlayan bir əlavə xüsusiyyətindədir. İrəlidə izah ediləcəyi üzrə Bədir Döyüşü bu ayələrin əsl mövzusu olaraq deyil, hadisənin konkret bir nümunəs(n)i olaraq təqdim edilmişdir.

"Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə yerləşdirmək üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." Ayənin orijinalında keçən "iz" ədatı, "üzkür=hatırla" ya da ona yaxın mənas(n)ı olan hazfedilmiş bir amillə elin idili bir zərfdir. "Gadevte" sözü, erkəndən yola çıxmaq mənasını verən "guduv" kökündən törəmişdir. "Tebvie", birinə yer/yeyər hazırlama, onu yerləşdirmə, bir yerə konuşlandırma mənasını verər. "Mekaid" çoxluqdur. "Əhl" sözü, Ragıp el-İsfahaninin açıqladığı kimi, adamın nesepte, evdə və ya bunlar xaricində dində, diyarda və sənətdə ortaq olduğu kəslər mənasını verər. Məsələn adamın bərabər/yoldaşına və bərabər/yoldaşı, uşağı, xidmətçisi və başqaları kimi evində ol/tapılanlara və tayfas(n)ı, soyu kimi özünə mənsub olanlara o adamın əhli deyilir. Bunun yanında bir diyarda oturanlara filan diyarın əhli, bir dinin bağlılarına filan dinin əhli və bir sənət sahəsinin sənətkarları ilə müəllimlərinə filanca sənətin əhli deyilir. Bu termində müzekkerlik, müenneslik, təklik, çoxluqluq ayrımı güdülməz. Bu terminin istifadəsi insanlara özgüdür. Yəni bir şeyin əhli demək, o şeyə yaxın insanlar deməkdir.

Peyğəmbərimizin əhli, onun yaxınları mənasını verər. Burada "əhl"dən çoxluq nəzərdə tutulmuşdur; tək adam nəzərdə tutulmamışdır. Bunun dəlili, "erkəndən ailəndən (əhlindən) çıxmışdınıl." ifadəsidir. Çünki "yaxınlarından və camaatından çıxışın" deyilir; amma "bərabər/yoldaşından və ya anandan çıxışın" deyilməz. Bundan ötəri bu ayədəki "əhl" terminini tək qəbul edən bir təfsir alimi, "Bu ifadə, 'əhlinin evindən çıxmışdınıl' deməkdir." formasında bir ifadə dəyişikliyi fərz etmə yoluna müraciət etmişdir. Lakin ifadədə bu fərziyyəs(n)i haqlı göstərəcək bir dəlil yoxdur.

Ayələrin axışı, birliyə xitab etməyə söykən/dözür. Bu ayənin əvvəlində və sonrasında görüldüyü kimi xitab möminlərə istiqamətlidir. Lakin "Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə yerləşdirmək üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." ifadəsində möminlərə xitab etməkdən imtina edilərək Peyğəmbərimizə xitab edilmişdir. Bunun səbəbi, yəqin Uhud Döyüşünü izah edən ayələrdə açıqca meydana çıxan serzeniş üslubudur. Möminlərin gərək döyüşə çıxma, gərəksə döyüş əsnasında göstərdikləri, ortaya qoyduqları zəifliyə və zəifliyə istiqamətli qınama, danlama və təəssüflənmə reaksiyası bu ayələr üzərinə kölgə salmış görünür.

Uca Allah, buna görə Uhud Döyüşünü izah edərkən möminlərə istiqamətli xitab üslubunu dəyişdirərək Peyğəmbərə (s. a. a) məxsus mövzuda ona xitab etməyə yönəlir: "Hanı sən... erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." (Al/götürü İmran, 121) "Hanı sən möminlərə; '...sizə çatmazmı?' deyirdin." (Al/götürü İmran, 124) "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." (Al/götürü İmran, 128) "Onlara da ki: 'Bütün işlər Allahın əlindədir." (Al/götürü İmran, 154) "Allahın rəhməti ilə onlara qarşı yumşaldın. Əgər sərt, bərk/qatı ürəkli biri olsaydın, ətrafından uzaqlaşardılar. Onları bağışla." (Al/götürü İmran, 159) "Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma..." (Al/götürü İmran, 169)

Görüldüyü kimi uca Allah bu ayələrdə birliyə istiqamətli xitab üslubunu təkə xitab üslubuna çevirmişdir. Çünki bu ayələrin hamısında, natiqi danışmasını davam etdirməkdən saxlayan hirsləndirici və ya həyəcanını qabartıçı bir vəziyyət söz mövzusudur. Amma məsələn, bu ayələrdə elə bir vəziyyət söz mövzusu deyil: "Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir. İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz?" (Al/götürü İmran, 144) "Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən..." (Al/götürü İmran, 153) Çünki bu iki ayədə birliyə yönəldilən xitab təkə istiqamətli xitabdan daha təsirlidir. Bu ayədəki vəziyyət də dəmin söylədiyimizin tərsinədir: "Allah, möminlərə özlərindən bir peyğəmbər göndərməklə onlara qarşı böyük bir lütf etdi..." (Al/götürü İmran, 164) Çünki Peyğəmbərimizi göndərmədə konkretləşən ilahi lütf, Peyğəmbərimizə üçüncü tək şəxs əvəzliyi ilə toxunularaq daha təəccüblü, vicdanları daha güclü şəkildə təsir edici, qorxudan və xəyaldan daha uzaq bir şəkildə ifadə edilməkdədir. Əgər bu ayələri diqqətlə araşdırsan, söylədiklərimizin doğru olduğunu anlarsan.

Bu ayənin mənas(n)ı budur: Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə mevzilendirmek, onları oralara konuşlandırmak üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl. Allah orada deyilənləri eşidən və onların içlərində gizli tutduqlarını biləndir.

"Hanı sən... erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." ifadəsindən, döyüş sahəsinin Peyğəmbərimizin (s. a. a) evinə yaxın olduğu aydın olur. Bununla bu iki ayənin Uhud Döyüşüylə əlaqədar olduğu qətilik qazanır. Beləcə bu iki ayə, Uhud Döyüşüylə əlaqədar olaraq enən irəlidəki ayələrlə inteqrasiya olunur. Çünki bu ayələrdə izah edilənlər, bu döyüşün hadisələri ilə üst-üstə düşür. Bu söylədiklərimizdən, bu iki ayənin Bədir Döyüşü haqqında olduğunu irəli sürən görüş ilə onların Əhzab Döyüşü haqqında olduğunu irəli sürən görüşün zəif olduğu ortaya çıxır. Bunun səbəbi də açıqdır.

"Allah eşidəndir, biləndir." O eşidəndir, yəni orada deyilənləri eşidər. Eyni zamanda biləndir, yəni onların ürəklərindəki gizli duyğuları bilər. Bu ifadə, orada möminlər arasında bəzi danışmalar olduğunun və ürəklərində gizli duyğular ol/tapıldığının dəlilidir. Aydın olan, "Hanı... həll edilməyə üz tutmuşdu" ifadəsi ilə başlayan ayə bu iki sifətlə əlaqəlidir.

"Hanı sizdən iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutmuşdu. Halbuki Allah onların vəlisi idi." Ayənin orijinalında keçən "hemm" sözü, içdən keçən şey deməkdir, ki o da yönəlmə və üz tutmadıyar. "Feşel" sözcüyü isə, qorxaqlıqla qarışıq zəiflik mənasını verər.

"Halbuki Allah onların vəlisi (köməkçisi) idi." ifadəsi haldır və bunun amili "hemmet" hərəkətidir. İfadə danlaq və qınama məzmunludur. "Möminlər yalnız Allaha söykən/dözməlidirlər." cümləsi də elədir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: "Bu iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutdu. Halbuki onların vəlisi və köməkçisi Allah idi. Köməkçisinin Allah olduğunu gördüyü halda bir möminin yılgınlığa qapılması yaraşıq al/götürməz. Üstəlik möminlərə yaraşan rəftar, işlərini Allaha həvalə etməkdir və Allaha söykən/dözən kimsə üçün O kifayətdir."

Bu söylədiklərimizdən, "Bu ayədə haqqında danışılan yöneliş hərəkət planında deyil, düşüncə planında bir yöneliştir. Çünki uca Allah bu yönelişi göstərən qrupları tərifləmiş, onların vəlisi olduğunu bildirmişdir. Əgər sözü keçən yöneliş hərəkət və cəhd planında bir yöneliş olsaydı, bu qrupların təriflənmələri deyil, tənqid edilmələri daha yerində olardı." şəklindəki görüşün zəif olduğu açıqca ortaya çıxır. Bir dəfə bu fikiri müdafiə edənlərin; "Bu yöneliş düşüncə planında bir yöneliştir." deməklə nəyi nəzərdə tutduqlarını anlamıram. Görəsən müəyyən bir düşüncənin ağıllara gəlməsini, yılgınlık və həll edilmə anlayışının təsəvvür edilməsini mi nəzərdə tuturlar? Əgər elə isə oradakı Müsəlmanların hamısının içindən bu cür duyğular keçmişdir ki, o təqdirdə bu döyüşü izah edərkən buna toxunmaq mənasız olar.

Ayrıca belə bir yönelişe lüğət mənas(n)ı ilə yöneliş deyilməz. Yoxsa, təsdiqlə qarışıq bir təsəvvür, cəhd ilə kölgələnmiş bir düşüncə yönelişimi nəzərdə tutulur ki, vəziyyətlərinin başqaları tərəfindən fərq edilmiş olması bu ehtimalın etibarlı olduğunu göstərir. Əgər bu iki qrupun yönelişi heç bir xarici əlamət göstərməyən, qatqısız bir düşüncə yönelişi olsaydı, onların qorxuya və həll edilməyə qapıldıqları fərq edilməzdi. Üstəlik Allahın onların vəlisi olduğunun ifadə edilməsi və möminlərin Allaha söykən/dözmələri lazım olduğunun vurğulanması, sırf düşüncə səviyyəsindəki bir yönelişe deyil, bu cür bir yönelişe uyğun düşər. Üstəlik "Halbuki Allah onların vəlisi (köməkçisi) idi." ifadəsi, ayələrin axışından aydın olacağı üzrə tərif deyil, tənqid və öyüddür. Bunu daha əvvəl ifadə etmişdik.

Hər halda bu görüşün dayağı, Cabir b. Abdullah Ənsarının; "Bu ayə bizim haqqımızda endi. Onun enməməsini istəməzdim. Çünki ayədə 'Allah onların vəlisi idi' buyurulmaqdadır." şəklində rəvayət edilən sözüdür. Bu rəvayət, Cabirin bu ifadəni tərif olaraq şərh etdiyi formasında aydın olmuşdur.

Əgər bu rəvayət doğru isə, Cabir b. Abdullahın qəsdi bu olmalıdır: "Uca Allah, bu iki qrupun imanını qəbul edərək onların mömin olduqlarını təsdiqləmişdir. Çünki özünü onların vəlisi saymışdır. Allah möminlərin vəlisidir. Kafirlərin vəlisi isə tağuttur." Yoxsa Cabir, açıqca danlama ifadə edən bir söz silsilə/serialı içindəki bu cümləni tərif hesab etməmişdir.

"Necə ki Bədirdə Allah sizi zəfərə çatdırdı. Halbuki siz gücsüz idiniz..." Bu ifadələrin axışından açıqca aydın olduğuna görə, bu ayə, daha əvvəl dilə gətirilən danlamağı tamamlamaqdadır. Buna görə eynilə "Halbuki Allah onların vəlisi idi." cümləsi kimi hal mənas(n)ı daşımaqdadır. O zaman ayənin mənas(n)ı belə olar: "Bədirdə siz gücsüz olduğunuz halda Allah sizi zəfərə çatdırdığına görə, yılgınlığa və həll edilməyə qapılmanız yaraşıq al/götürməz." Bu ayənin ilahi lütfü ifadə etmə məqsədi daşıyan müstəqil bir söz olması da uzaq bir ehtimal deyil. Çünki bu ayə, Bədir günü möminləri mələklərdən meydana gəlmiş bir dəstək birliyi vasitəçiliyi ilə zəfərə çatdırmaq şəklində nəticələnən bir ilahi köməyə toxunmaqdadır.

Uca Allah, Bədir günü möminlərə istiqamətli köməyini xatırladınca və buna qarşılıq onların içində olduqları vəziyyəti açıqlayınca onların vəziyyətini, "Halbuki siz gücsüz (zəlil və biçarə) idiniz." ifadəsi ilə ortaya qoyur. Çünki güclü və üstün olan hər kəs, ancaq Allahın köməyi və dəstəyi sayəsində üstünlük qazana bilər. İnsanın özündə isə yalnız gücsüzlük və biçarəlik vardır.

Bundan aydın olur ki, "Halbuki siz gücsüz (zəlil və biçarə) idiniz." ayəs(n)i ilə bu növ ayələr arasında ziddiyyət yoxdur: "Halbuki, izzət (güc və üstünlük) Allahın, Peyğəmbərin və möminlərindir." (Munafiqun, 8) Çünki möminlərin izzət və üstünlüyü, Allahın izzəti sayəsindədir. Uca Allah; "İzzət (güc və üstünlük) tamamilə Allahındır." buyurur. (Nisa, 139) Bu səbəbdən möminlərin üstünlüyü, Allahın onlara kömək etməsiylə reallaşar. Necə ki Allah belə buyurur: "Səndən əvvəl də öz cəmiyyətlərinə peyğəmbərlər göndərdik. Onlara möcüzələrlə gəldilər. Biz də günahkarlardan intiqamımızı al/götürdük. Çünki möminlərə kömək etmək bizim üzərimizə bir borcdur." (Rum, 47)

Vəziyyət belə olunca, möminlərin halları öz imkanları ilə qiymətləndirildiyi təqdirdə, zillət və gücsüzlükdən başqa bir sifətləri ola bilməyəcəyi açıqca görülər. Üstəlik möminlərin Bədir günündə içində olduqları vəziyyət, müşriklərin gücü, ehtişamı və zinəti qarşısında zəlil və gücsüz olduqlarını göstərirdi. Bunu da bilmək lazımdır ki, nisbi bir zilləti əzizlərə izafə faktorun/etmənin qorxusu yoxdur. Çünki uca Allah bu ayədə tam mənas(n)ı ilə təriflədiyi bir birliyə belə bir zilləti izafə etməkdədir: "Allah, kafirlərə qarşı izzətli, möminlərə qarşı zəlil, Allahı sevən və Allahın özlərini sevdiyi bir cəmiyyəti gətirəcək." (Maidə, 54)

"Hanı sən möminlərə; '...sizə çatmazmı?' deyirdin." Ayənin orijinalında keçən "imdad" sözü, "medd" kökündən törəmişdir və kəsilməz şəkildə kömək çatdırmaq mənasını verər.

"Bəli, əgər səbirli olar və (pisliklərdən) çəkinsəniz, onlar bu anda üzərinizə hücum etsələr, ..." Ayənin orijinalında keçən "bəla" təsdiq ədatıdır. "Fevr" və "fışqırma" qaynama mənasını verər. Ərəblər qazanın qaynayıb daşmasını "Fare'l-kıdru" deyə ifadə edərlər. Sonraları bu söz istiare yolu ilə sürət və tələsik mənasını qazandı və gözlənilməz, möhlətsiz işlər üçün istifadə edilməyə başladı. Buna görə orijinalda keçən "min fevrihim həzzə" ifadəsinin mənas(n)ı; içində olduqları bu anda, bu bu saatdadır.

Aydın olan, bu ayə Bədir günüylə əlaqədardır. Ayədə şərtə bağlı bir vəd vardır. Söz mövzusu şərt, "Bəli, əgər səbirli olar və (pisliklərdən) çəkinsəniz, onlar bu anda üzərinizə hücum etsələr, ..." ifadəsinin məzmunudur.

Bəzi təfsir alimlərinə görə bu ayə, əgər bu andan, yəni Bədir günündən sonra kafirlər Müsəlmanlar üzərinə gedərlərsə, uca Allahın Müsəlmanlara mələklərdən meydana gəlmiş bir dəstək birliyi endirəcəyinə bağlı bir vəddir. Bunlara görə, ayənin orijinalında keçən "fevrihim haza=şu an"dan məqsəd, Bədir günüdür. Bu səbəbdən "min fevrihim həzzə", "Bədir günündə" deyil, "Bədir günündən sonra" deməkdir. Digər bəzilərinin şərhlərinə görə də, bu ayə Uhud, Huneyn və Əhzab kimi Bədir Döyüşündən sonra meydana gələn döyüşlərdə mələklər indirilişine bağlı bir vəddir. Lakin hər iki görüş haqqında da ayənin ləfzinə söykən/dözən bir dəlil yoxdur.

Bir dəfə, Uhud Döyüşündə köməkçi mələklərin endirildiyini bu ayədən çıxarmağa cəhd etmənin heç bir dayağı yoxdur. Bu açıqdır. Əhzab və Huneyn döyüşlərinə gəlincə, hərçənd Quran bu iki döyüşdə mələklər endirildiyini açıqca ifadə edir; məsələn Əhzab Döyüşü haqqında belə buyurur: "Hər tərəfdən əsgər üzərinizə hücumun tərəfindən, biz bir fırtına və görmədiyiniz əsgərlər göndərdik." (Əhzab, 9) Huneyn Döyüşü haqqında da belə buyurur: "Allah sizə görmədiyiniz əsgərlər göndərdi." (Tövbə, 26) Lakin bu ayənin "Bəli, əgər səbirli olar və (pisliklərdən) çəkinsəniz, onlar bu anda üzərinizə hücum etsələr..." formadakı ifadəsi bu vədin ümumiləşdirilməsinə əlverişli deyil.

Bu vaxt Bədir Döyüşündə üç min mələyin enmiş olması, Ənfal Surəsinin "Allah, sizin çağırışınıza; 'Mən sizə o birilərini izləyən min mələk ilə kömək edəcəyəm' deyə cavab verdi." (Ənfal, 9) ayəs(n)i ilə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki bu ayədə "o birilərini izləyənlər" mənasını verən "mürdifin" sözü vardır. İşdə bu min mələyin izlədiyi o biriləri, bu ayələrdə haqqında danışılan ədədi tamamlayan digər iki min mələkdir.

"Allah bunu sırf sizə müjdə olsun... deyə etdi." Ayənin orijinalında keçən "cealehu" sözünün sonundakı əvəzlik "imdad"a dönükdür. "İnde" sözü "yanında, yaxınında" mənasını verən bir zərfdir. Bu söz əvvəllər cisimlərə xas olan məkana bağlı yaxınlıq mənasında istifadə edilərdi. Lakin zamanla əhatə tərəfindən genişləyərək zaman baxımından yaxında meydana gəl mənasında da istifadə edildi. Daha sonra da hər növ mənəvi yaxınlıq mənasında da istifadə edilməyə başladı. Quranda müxtəlif mənalara gələcək şəkildə istifadə edilmişdir.

Burada, "Allah bunu sırf sizə müjdə olsun və ürəkləriniz bununla güvən tapsın deyə etdi." ifadəsi göz qarşısında saxlanılaraq, "Yoxsa zəfər, yalnız üstün və güclü olan hikmət sahibi Allah qatındandır." ifadəsinin vurğulamaq istədiyi, hər işin və hər hökmün çatıb söykən/dözdüyü, səbəblər aləmindəki heç bir obyektin özündən müstağni və müstəqil ola bilməyəcəyi rübubiyet mövqesidir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Kömək üçün göndərilən mələklərin zəfər mövzusunda heç bir təyin edici rolları yoxdur. Onlar, yalnız sizə müjdə və könül rahatlığı təmin edən zahiri səbəblərdir. Zəfərin özü uca Allahdandır. Heç bir şey ONdan müs-tağni deyil. Hər işin sonu ONDA bitər. O, heç bir zaman məğlub olmayan mütləq üstün və bilmədiyi heç bir şey olmayan hikmət doğrudur.