F. H. Zeynalov

IV.3. Həşəratlar və intensional işarələr
Öz tədqiqatları nəticəsində hələ R.Dekart yazırdı ki, insan davranışının bütün aspektləri ona əsasən izah oluna bilər ki, heyvan bir avtomatdır, onun yeni ifadələr düzəltmək qabiliyyəti yoxdur, yeni fikirləri dilə gətirməz ki, onlar yeni şəraitə uyğun gəlir. Onun fikrincə, düşünək ki, elə bir maşın düzəlib ki, o söz­ləri özündən deyəndə və lazım gələndə müəyyən bədən hərəkət­ləri edir, bu da onun bədən üzvlərində dəyişiklik əmələ gətirir, ona bir yerdən toxunanda soruşur ona nə demək istəyirsən, başqa yerdən toxunanda qışqırır ki, ağrıdır və eynilə o sözləri heç nədən elə düzür ki, ona hazırda nə demək istədiyin fikri tutur, bütün bunlara küt düşüncəli adamlar qabildir.⁶

Yeganə fərq ondadır ki, avtomatlar heç vaxt sözlərdən və di­gər işarələrdən istifadə etmir, onları bizim kimi quraşdıra bilmirlər ki, başqalarına məlumat versinlər. Bu spesifik insani qabiliyyətdir, intelegentlikdən asılı olmayaraq anadangəlmə qabiliyyətdir.⁷

İndi ciddi maraq doğuran məsələ ondan ibaraətdir ki, görəsən həşəratlar (antropoidlər, meymunlar, delfinlər və s.) intensional işarə­lərdən istifadə edirlərmi? Bu suala cavab “heyvanların intel­lekti varmı?” sualına gətirib çıxardır. Bu məsələyə aydınlıq gətir­mək üçün alimlərin (Y.P.Pavlov və onun şagird­lərinin) apardıqları iki təcrübənin yekunlarını qısa şəkildə şərh edək. Qəfəsdə şimpanze yerləşdirilir, onun yanına taxtalar qoyulur. Qəfə­sin qarşısında qida qoyulur. Taxtalardan birinin uzunluğu qidaya çatmaq üçün kifayət edir. Şimpanze qəfəsə salınanda qidanı görür, qəfəsdə o tərəf bu tərəfə boylanır, qidaya çatan taxtanı görüb qəfə­sin deşiyindən qidanı çəkib qarşısına yeməyə başlayır. İkinci təc­rübədə qidanı qəfəsin üzərindən asırlar. Qəfəsə müxtəlif ölçüdə qar­maqarışıq qutular qoyulur. Şimpanze qidanı görür, məsafəni mü­əy­yənləşdirir, sonra iri qutuları altdan, xırdaları isə üstdən qo­yaraq qidaya çatana qədər üst-üstə yığır. Onların möhkəmliyini yox­layır, sonra qutuların üstünə qalxıb qidanı götürür. Bütün bunlarda intellektin əlamətləri görünürmü? İndi bu təcrübənin nəticələrini düzgün şərh etməkdən çox şey asılıdır.

İ.P.Pavlova görə, antropoidin intellekti assosiativ təsəv­vür­lər­dən ibarətdir. Əlbəttə, meymunun taxtadan istifadə etməsi məşq­lərin nəticəsidir. Bunu sübut edən fakt odur ki, ikiyaşlı meymun qəfə­sə salınanda heç bir hərəkət etmir. Əvvəl o, taxtalardan istiqa­məti müəyyənləşdirmək, sonra oynamaq üçün istifadə edir. Yox­la­ma va­si­təsilə meymun yəqin edir ki, taxtalar bərk cisimlərdir, ondan zərbə endirmək üçün istifadə etmək olar. Yalnız bundan sonra qidanı əldə etmək üçün təcrübə keçirməyə başlayırlar. Sonda qida ilə taxta ara­sında assosiasiya yaranır. Uzaqda olan qida meymunun yaddaşında taxtanın obrazını, izini yaradır ki, onunla qidanı qaba­ğına çəkə bilər. Əvvəl bu assosiasiya zəif olur, sonra şimpanze tax­tanı görən kimi, ondan istifadə qərarına gəlir. Qida ilə taxtanın ara­sındakı əlaqə güc­lən­dikcə ondan hətta taxta görün­məyəndə belə isti­fadə vərdişi əldə edi­lir. Şimpanze ora-bura baxır, taxtanı axtarır, sonra onu tapıb qi­danı qabağına çəkir.

Qutulardan piramida quran şimpanze üzərində təcrübə bu­nunla yekunlaşır. İlk öncə şimpanze özünü bir təhər aparır. O bir-birinin ardınca bir neçə cəhd edir, nəhayət, istədiyinə nail olur. Şim­panze piramidanı başqa yerdə qura bilərdi, əvvəl balaca qutuları, sonra böyükləri düzəndə, onda qurğu davam gətirməzdi. Çoxsaylı cəhdlərdən sonra şimpanze başa düşür ki, qurğu qidanın altında qurulmalı və əvvəl iri qutular, üstündən isə kiçik qutular qoyul­malıdır ki, yıxılmasın. Deməli, şimpanzenin beynində assosiasiyalar həlqəsi yaranıb. Qida piramida obrazını yaradıb, özü də irilərin üstündə xırdalar olmaqla. Yəni, onun davranışı düşündürücüdür. İ.P.Pavlov yazırdı ki, meymunlarda insanlarda olduğu kimi, əvvəlki qıcıqlardan və reflekslərdən ibarət xüsusi daxili aləm mövcuddur.⁸ Heyvanlarda bu çox zəif, insanlarda isə çox qüvvətli olur, çünki biz 70-80 il əvvəl baş verən olayları xatırlayırıq⁹. Lakin zəiflər də sonradan assosiasiyaların çox da mürəkkəb olmayan həlqələrini əmələ gətirə bilir.

Bu zəif və primitiv assosiasiyalar, İ.P.Pavlova görə, meymun intellektinin mahiyyətini təşkil edir. Burada biz “konkret təfəkkürlə, sözsüz ,heyvan təfəkkürilə üz-üzə gəlirik”¹⁰