F. H. Zeynalov

Morfologiyada ideofonlar və ikoniklər.

Dillərdə təsviri sözlərin – ideofonların qrammatik klası mövcuddur. Hər hansı bir keyfiyyəti – rəngi, formanı, biçimi simvollaşdıran, deməli, hadisələrin özlərini yamsılayan sözlər, ideofonlar adlanır. Məsələn, qədim slavyan dilində hərəkətin davamı (imperfekt) aoristdən (az müddətli hərəkət) fərqli olaraq saitin təkrarı ilə uzanması nəticəsində ifadə olunurdu: müq. Et: 3-cü şəxs tək aorist /xodi/, imperfekt: /хождаашь/..

Dillərin çoxunda cəm təkdən uzun olur. Bu forma düzələndə ikoniklik əlamətidir. Dillərin çoxunda müqayisə adi dərəcədən uzundur, üstünlükdən isə qısadır.

schön  schöner – sohönste. Bəzən forma təkrarla əmələ gəlir. Polineziya dillərindən birində: (tupu//böyümək), ancaq /tutupu/ (sürətlə böyümək), deməkdir.

Sintaksisdə diaqram işarələr və ikoniklik.

İkonik işarələr içərisində obrazlar və diaqramlar mühüm rol oynayır. Adətən səslənmə ilə məna arasında zahiri oxşarlıq olur.

Diaqramlar işarələyən arasındakı əlaqələri əks etdirir (ardı­cıllığı, hierarxiyanı) və s. Söz sırası, cümlələrin düzümü buraya aiddir. Sıralanmada böyük-kiçik, iri-balaca, əlifba sırası və s. olur. Cümlədə çox həmcins üzv olanda, xəbərə yaxını ən vacibi olur, ya da zaman ardıcıllğı. Riyazi formalar, bərabərliklər, tənliklər bu qəbildəndir.

Fərdi danışıqda səs təsviri. Cümlədə böyük şey təsvir olu­nursa uca səslə, balaca isə yavaş tonla deyilir. Deməli, predmetin böyüklüyü, sözün emosiya ilə deyilişi /ə.ə.ə la/, gərginlik, zəiflik, nəfəslilik /yo'ldaşlar/, /yolda"şlar/, /yoldaşlar, qardaşlar/ və s. Onlar fakültətiv deyil, üslubi çalar daşıyır.¹³

Səsli jestlər. Azərbaycan dilində /n/, /ŋ/ ilə əvəzlənir. /Sənə/ əvəzinə /səŋə/. İngilis dilində /smoq/ (смог) dumanlı hava yəqin ki, (smoke + fog) sözlərindən yaranıb.

Qrafikada ikonluq. Piktoqrafiya və ieroqlif. Onlar tarixən ikonikdir. Qrafikada isə fonemli sistem işlənir. Əlifbalar razılaş­dırılmış simvolik kodlardır. Xalqların çoxu fonoloji sistemi qəbul edib. Ancaq burada da ikoniklik var: sözlər arasında fasilə, abzas və baş hərf; böyük hərflər (almanlarda bütün isimlər, ancaq başqa xalqlarda xüsusi adlarda), tekstin bölgüsü (fəsillər, yarımfəsillər). Onlar mətni başa düşməyə kömək edir, mətndə ayırmalar (kursiv, yağlı, aralı) bəzən işarənin təkrarı (rusca 22 года və ya госпада). Elektron poçtda gülüş bildirən işarə: ☺ və s.

Səslərin məna ilə bağlılığından çox deyilib və çox yazılıb. Səslərin semiotikasını səs simvolizmi, fonosimvolizm, fonose­man­tika və s. adlandırıblar. İlk dəfə bu fesey və teseylə başlayıb, 2500 il əvvəl.

Platonun “Kratili”ni yada salmaq kifayətdir. “P” hərəkəti, “İ” incəliyi, “A” böyük şeyləri, H (etu) uzun, /e/-nin işarəsi “uzunluğu” bildirir. “O” (omikron) yumrunu bildirir.

Poeziyada səsin semantikası. Alliterasiya və assonans.¹⁴

Fransız A. Rembo (1854-1891) şeirində səsləri rənglərlə açıb:

A-qara, e-ağ, u-yaşıl, i-açıq-qırmızı,

O-göy rəngi! Belə, nə gün, nə gecə olmur ki,

Sizin gizli xassənizi mən rəngə görə götürürəm,

Sizi, saitlər, rənglə və iylə yoxlayıram.

Rus futuristləri (R.Yakobson və başqaları) səsin şeirlə simvol kimi işlədilməsindən çox maraqlı əsərlər yazıblar. Dilin səsli təşkilində (strukturunda) ikoniklik problemilə bağlı bir neçə aspekt fərqləndirilməlidir.

1. Hər dildə bir neçə yüz səs təqlidi ilə yaranan sözlər var. Ancaq onların ikonikliyi, yəni konvensionallığı var. Ruslar mya (мя­кать), azərbaycanlılar myoldamaq, ukraynalılar nyau (nяькамь) deyirlər. Bəzən motivlik itir. Ona görə yamsılamaların səslə bağlı­lığının nə dərəcədə olması mübahisə döğurur.

2. Səsin semiotik zənginliyi poeziyada göz qabağındadır. Sezur, ritm, alliterasiya sözlü faktorlar olmaqla estetik funksiya da­şıyır.

3. Səslənmənin semantikliyini ayrı-ayrı səslərlə də sübut et­mək olur. Empirik tədqiqatlar iki cür olur. 1) sözün səs təşkilinin qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi; 2) psixolinqvistik təd­qiqatla subyektiv təəssüratları yoxlamaq.

Bəziləri güman edirlər ki, böyük anlayışı açıq saitlərlə, sərt samitlər, afrikatlar və fışıltı­larla şərtlənir. Qalanları kiçik anlayışlı sözlərdə işlənir. A.P.Jurav­lyovun tədqiqatları maraqlıdır.¹⁵ Bu tədqiqatçıya görə /дым/-böyük, kobud sözlərlə, /юноша/ zərif, zəif sözlərlə assosiasiya olunur.

Səs simvolizmin təbiətinin və universallığının semantikada rolu böyükdür.

/o/-dairəvi şeyləri, /l/-süzülən şeyləri bildirir.