HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

Oturcax gəldi qarşumə bular (2b) -
misrası Bursa nüsxəsində bu şəkildədir:
Oturunca gəldi qarşumə olar (5b).
Göründüyü kimi, nüsxələrdəki “oturcax” və “oturunca” sözlərindəki feli bağlama şəkilçiləri fərqlidir. Eləcə də Bakı nüsxəsindəki:
Qurtarub قورتارور dustağ ikən şad eylədi
misrasındakı birinci söz Bursa nüsxəsində “qurtaruban” قورتاروبن şəklindədir (5a). Bəzi hallarda isə Bursa nüsxəsində feli bağlama şəklində olan söz Bakı nüsxəsində təsriflənən formadadır.

Nüsxələrdə eyni misrada ayrı-ayrı fellərin müxtəlif zamanlarda işlənməsi də diqqəti cəlb edir. Məsələn:

Oda tapınmışdı anlar sübhü şam (18a)-
misrasında olan fel nəqli keçmiş zamanın hekayəsində olduğu halda, Bakı nüsxəsində bu fel indiki zamanın hekayəsindədir:
Oda daparlardı anlar sübhü şam (9b).
Nüsxələrdə felin əmr şəklinin işlənməsində də müəyyən fərqli cəhət özünü göstərir. Məsələn, Bakı nüsxəsində əmr şəkli əsasən - gil şəkilçisi formasındadır: انکله کل anləgil

(19b). Bursa nüsxəsində isə bu söz انکله کیلن anləgilən (35a) şəklindədir.

Birgəlik bildirən ilə qoşması Bursa nüsxəsində çağdaş ədəbi dilimizdə olduğu kimi əsasən sözlərə bitişik yazılaraq لا - la, - lə şəklində işlənmişdir: الیله əlilə (10a), آنلا رایله anlar ilə (9a).

Bakı nüsxəsində isə bu qoşma, bir qayda olaraq ایلن ilən şəklindədir: الیلن əlilən (5a), نلرنکلنا anlarınlan (46).

Nüsxələrdəki leksik fərqlər orfoqrafik-fonetik və qrammatik fərqlərlə müqayisədə daha çoxdur və tekstoloji səciyyə daşıyır. Başlıca olaraq sinonimlərə, yaxınmənalı sözlərə, eləcə də eyni sözün müxtəlif hal və şəkillərinə aid olan bu fərqlər, əksər hallarda, tərcümənin məzmununu və ya ondakı ayrı-ayrı parçaların mənasını dəyişdirəcək səviyyədə deyil və daha çox üslubi məqamlarla bağlıdır. Bu fərqlər sırasında elələri də vardır ki, onlar fonetik-orfoqrafik səciyyə daşıyır. Məsələn, klassik mətnlərdə, bir qayda olaraq ییل yıl (il) şəklində yazılan isim Bursa nüsxəsində əsasən ییل şəklində (bəzən də یلا formasında ), Bakı nüsxəsində isə əksinə, əsasən, یلا il şəklindədir. یکرمی yigirmi sözünün (17) Bakı nüsxəsində ایکرمی igirmi (8) şəklndə yazılması da bu qəbildən olan fərqlər sırasındadır. Və ya “söylədi” feli hər iki nüsxədə əsasən سویلدی şəklində olduğu halda, Bakı nüsxəsində bəzən سولدی sölədi (8b) şəklində də yazılmışdır.

Nüsxələrdəki leksik fərqlər sırasında sinonim sözlərin əvəzlənməsi başlıca yer tutur. Bu qəbildən olan sözlərdən bir neçəsi türkmənşəli sözün onun sinonimi olan ərəb və ya fars mənşəli sözlə əvəzlənməsidir. Məsələn, Bakı nüsxəsindəki:

Dörd ülişdən birini qıldım qəbul -
beytindəki (20a) qədim türk sözü “üliş” leksemini Bursa nüsxəsinin katibi onun sinonimi olan fars mənşəli “bəxş” (pay) sözü ilə əvəz etmişdir (36a).

Bursa nüsxəsinin katibi həmçinin Bakı nüsxəsində bir beytdə işlənən “uçmaq” sözünü onun ərəbcə qarşılığı olan “cənnət” sözü ilə əvəzləmişdir.Nüsxələrdə bu halın əksi də özünü göstərir. Belə ki, Bakı nüsxəsindəki fars mənşəli şəmşir (20) sözünün əvəzində Bursa nüsxəsində türkmənşəli qılıc (35b) sözü işlənmişdir.

Tərcümənin sözügedən nüsxələrində aşağıdakı sinonim sözlər də əvəzlənmişdir.Bakı nüsxəsində imdi (2b), Bursa nüsxəsində şimdi (4a) və bu qayda ilə: nəstə (11) - nəsnə 20, qaldırılar 3a- durğuzdılar (6a), ir fəryadimizə (27a) - yet fəryadimizə (49a), qatına (22a) - yanına (40a), dilədi (9a) - istədi (4a), anların dedügitək (4a) - anların dedügi kibi (9a), ilətübən (21a) - gətürüb (38a), çönüb (14a) - çizginüb (25a), çox (46a) – yogüş (76a) və s.

Nümunələrdən göründüyü kimi, Bakı nüsxəsində işlənən “irmək”, “ilətmək”, “qat” (yan) sözləri türk dillərinin daha əski qatlarını əks etdirir. Bursa nüsxəsində bu sözlərin əvəzində müvafiq olaraq “yetmək” (çatmaq), “gətürmək”, “yan” sözləri işlənmişdir ki, birincilərlə müqayisədə ikincilər müasir ədəbi dilimiz üçün ümumişlək sözlər sayılır. Bu məsələ ilə bağli qeyd edək ki, mətnsünaslıqda katiblərin, adətən, köçürdükləri mətnə müdaxilə etdikləri, müəyyən sözləri dəyişdirdikləri məlumdur. Bu mənada yuxarıdakı sinonimlərdən ikinciləri məhz Bursa nüsxəsi katibinin mətnə müdaxiləsinin nəticəsi kimi qəbul etmək olar. Əlbəttə, bunu qəti şəkildə söyləmək bir qədər çətindir, çünki tərcümənin qədim nüsxələri, daha doğrusu mütərcimin qələmindən çıxan mətn əldə yoxdur. Hər halda tərcümənin bu iki nüsxəsindəki yuxarıdakı leksik fərqlər, təbii ki, katiblərin “fəaliyyətinin” nəticəsidir və birincilər orta yüzilliklərə aid Azərbaycan - türk mətnləri üçün daha səciyyəvi leksik vahidlər olduğu üçün məhz onların müəllif (mütərcim) nüsxəsində olması ehtimalı daha böyükdür.

Nüsxələrdəki leksik fərqlərdən bir qrupu da sinonim olmasalar da, mənaca yaxın olan sözlərin işlədilməsi ilə bağlidir. Məsələn, Bakı nüsxəsindəki:
Sürib yabanə atmuşuz ani,

Böylədir əhvalı, ey canlar canı (4a)-
beytinin birinci misrası Bursa nüsxəsində bu şəklindədir:
Süriyürüb (?) yabanə salmışuz anı (8a).
Bu iki misra arasındakı fərq iki sözdədir: sürib - süriyürüb və atmışuz - salmışuz. Vəznə görə birinci söz sürüyüb şəklində olmalıdır: ikinci sözlər isə göründüyü kimi, mətndə yaxın mənalıdır: hər iki variant düzgün sayıla bilər.

Bu qəbildən olan daha bir nümunəyə nəzər salaq. Bakı nüsxəsindəki:

Kim qızıl - altunmıdır, yoxsa gümüş,

Ya nüqrəmidür, dəmürmi, nə imiş?
beytindəki (32b) “nüqrəmidür” (gümüşmüdür) sözünün əvəzində Bursa nüsxəsində “paqırmıdır” (mismi) sözü işlənmişdir. Nümunənin birincisi misrasında, göründüyü kimi qızıl - altun sinonim sözləri qoşa işlənmişdir. Buna əsasən düşünmək olar ki, mütərcim nüsxəsində də ikinci misradakı ərəb mənşəli “nüqrə” (gümüş) sözü bu qayda ilə türkmənşəli “gümüş” sözünün sinonimi kimi işlənibmiş. Bursa nüsxəsindəki “paqır” sözü isə türk mənşəlidir, “mis” deməkdir. Bu varianta da üstünlük vermək olar, çünki ikinci misrada “paqır”dan sonra “dəmür” ismi də işlənmişdir. Hər halda bu nümunədə iki yaxın mənalı söz fərqli variant yaratmışdır.

Daha bir leksik nüsxə fərqini nəzərdən keçirək. Bakı nüsxəsindəki:

Yoxsa zöhdindənmi buldun şəfqəti,

Kim sana oldı Xudanın rəhməti -
beyti (2b) Bursa nüsxəsində belədir:

Yoxsa rəhmətindənmi buldun şəfqəti,

Kim, sana oldı Xudanın hörməti (5b).
Bu nümunənin həm birincisi, həm də ikincisi nüsxəsində fərqli variant var: zöhdindənmi - zəhmətindənmi, rəhməti - hörməti. Fikrimizcə, birinci nümunə düzgün variant sayıla bilər. Birincisi, Bursa nüsxəsindəki “rəhmətindənmi” sözünə görə beytin vəzni pozulur, ikincisi isə, bu söz məzmunda müəyyən dolaşıqlıq yaradır, çünki “zöhddən” (pəhrizkarlıqdan, ibadətdən) şəfqət qazanılar.

Bursa nüsxəsindəki ikinci misradakı “hörmət” sözü də yerində işlənməmişdir. Allahın insana “hörməti” yox “rəhməti” olar. Fikrimizcə, bu nümunəni də mənalarında müəyyən qədər yaxınlıq olan sözlər qrupuna aid etmək olar. Bu qəbildən olan nüsxə fərqlərindən biri də Bakı nüsxəsində bir beytdə işlənən “qaranqu yerdə” (2) birləşməsindəki ikinci tərəfin Bursa “evdə” (6) sözü ilə əvəzlənməsidir. Kontekstdən çıxış edərək Bursa Bakı nüsxəsinə üstünlük vermək olar. Həmin birləşmə işlənən beyt Bakı nüsxəsində bu şəkildədir:

Çün məni qəbrə qoyub getdilər,

Qaranqu yerdə məni tərk etdilər (2b).
Burada söhbət ölünün basdırılmasından getdiyi üçün “yerdə” sözü “evdə” sözü ilə müqayisədə daha məntiqi və düzgündür. Deməli, ikinci variantı yaxın mənalı söz qrupu olaraq mətnə katib müdaxiləsinin nəticəsi kimi qəbul etmək məqsədəuyğundur.

Nüsxədəki leksik fərqlərin bir qismini də eyni sözlərin müxtəlif çalar və şəkillərdə işlədilməsi kimi dəyərləndirmək olar. Məsələn, Bakı nüsxəsindəki:

On iki yerdə yamamışdır ana,

Xurma yaprağindan ol fəxrün – nisa-
beytindəki (17b ) “yamamışdır” sözünün əvəzində Bursa nüsxəsində “yama urmış” sözü işlənmişdir (31a). Beytin məzmununa, xüsusilə də ana (ona) sözünə görə Bursa nüsxəsindəki “yama urmış” variantını düzgün saymaq olar. Hər halda bu nümunədəki fərqi eyni məzmunlu sözün iki müxtəlif çalar və şəkli kimi qəbul etmək lazım gəlir.

Aşağıdakı nümunədə isə “görmək” feli iki müxtəlif şəkildə işlənmişdir.

Həqq - təala görəyim versün cəza (19a).

Həqq - təala görəlim versün cəza (35a).
Burada fərqli variant olan “görəyim” və “görəlim” sözləri “gör” felinin iki müxtəlif şəklindədir: hər iki variant əmr şəklində olsa da, onların qəbul etdiyi səkilçi fərqlidir. Bizcə, birinci nümunədəki variant daha məntiqi və uğürludur.