Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

SA'DÎLİK

394

395

SA'DÎIİK

Bir Sa'dî şeyhi.

Türkische Geuıânder und Osmanische Gesellschaft im

achtzehnten Jahrhunden, Graz, 1966

di'ye intisap ederek Sa'dî hilafeti alan Mustafa Izzî Efendi, daha sonra 1784'te Sütlü-ce'de kendi adına Hasırîzade Tekkesi'ni kurmuştur. Gerek Mustafa İzzî Efendi, gerekse saray hasırcıbaşısı olan kardeşi el-Hac Emin Ağa, III. Selim'in (hd 1789-1807) yakın çevresinde bulunmuştur ve bunun sonucunda Hasırîzade Tekkesi padişah tarafından genişletilmek suretiyle yeniden inşa edilmişir. Mustafa Izzî Efendi'den sonra posta geçen oğlu Süleyman Sıdkî Efendi (ö. 1837), babasının mürşidi olan Taş-lıburun Tekkesi şeyhi ile aynı adı taşımaktadır, istanbul'daki Sa'dî kültürünün Mevlevîlik ile kaynaşmaya başlaması Süleyman Sıdkî Efendi dönemine rastlar. Fatih'te Nakşibendîliğe bağlı Murad Molla Tekkesi postnişini Mehmed Murad Efendi'den (ö. 1848) Mesnevi okumuş ve ayrıca Nakşîliğe de intisap etmiştir. Sa'dîliğin Mevlevî ve Nakşî kültürleriyle Süleyman Sıdkî Efen-di'nin kişiliğinde kurduğu bu ilişki, Hasırîzade ailesine mensup bulunan ve Taşlıbu-run Tekkesi'nden yetişen Hüseyin Hamdi Efendi (ö. 1841) tarafından aslen bir Nak-şî/Mevlevî merkezi olarak 15. yy'm sonlarında kurulan Âbid Çelebi Tekkesi'nde(->) yeniden canlandırılmışım Her üç tarikatın ortaklaşa meydana getirdikleri bu ilginç tasavvuf kültürü Hüseyin Hamdi Efendi'den sonra Sadeddin Efendi (ö. 1872), Mustafa Sıdkî Efendi (ö. 1890) ve Salahaddin Bey (ö. 1930) tarafından Cumhuriyet dönemine kadar Âbid Çelebi Tekkesi'nde yaşatılmış-tır. Diğer yandan Hasırîzade Tekkesi'nde Süleyman Sıdkî Efendi'den sonra yerine geçen oğulları Hasan Rıza Efendi (ö. 1884) ile°Ahmed Muhtar Efendi (ö. 1901) meşi-

hat makamım ortaklaşa üstlenmişlerdir. 1864'te tekke yönetimini kardeşi Ahmed Muhtar Efendiye bırakan Hasan Rıza Efen-di'nin, babası Süleyman Sıdkî Efendi gibi Nakşi şeyhi Mehmed Murad Efendi'den mesnevihanlık icazeti aldığı bilinmektedir. Mevlevîliğin yamsıra Şazelîliğe de intisap etmiş ve bu gelenek kardeşi Ahmed Muhtar Efendi ile Mehmed Elif Efendi (ö. 1927) tarafından sürdürülmüştür. Ahmed Muhtar Efendi, Eyüp'teki Hatuniye Tekkesi postnişini olan ünlü Nakşî şeyhi Hüsameddin Efendi'den (ö. 1864) Mesnevi okumuştur. Kendisinden sonra posta geçen oğlu Mehmed Elif Efendi ise, Yenikapı Mevlevîhane-si(-0 şeyhi Osman Selahaddin Dede'den mesnevihanlık icazeti alarak Hasırîzade-lerin Sa'dî ve Mevlevî kültürleri arasında kurdukları yakın ilişkiyi devam ettirmiştir.

Sa'dîliğin istanbul'daki tekke organizasyonunu büyük ölçüde 18. yy'da gerçekleştirdiği ve 19. yy'da kurduğu yeni merkezlerle şehir hayatında yaygınlık kazandığı görülmektedir. 1777'de Tepedelenli AliPa-şa'mn Karagümrük'te Mehmed Sıdkî Efendi (ö. 1828) için inşa ettirdiği Ejder Tekke-si'nin tarikat örgütlenmesinde önemli rolü vardır. Ejder lakabıyla anılan Mehmed Sıdkî Efendi'nin hilafeti Şeyh Mustafa Cela-leddin Efendi'dendir. Edhem Sabri Efendi (ö. 1827) ve Ahmed Sabrî Efendi (ö. 1839) adında iki halifesi olup bu şeyhler Edir-nekapı'daki Çakır Ağa Tekkesi'ni kurmuşlar ve hilafet verdikleri Eyyubî Hulusi Efendi (ö. 1871), Ali Haydar Efendi (ö. 1883) ve Hasan Efendi (ö. 189D sırasıyla burada postnişinlik yapmışlardır. 18. yy'm sonlarında kurulan bir diğer Sa'dî merkezi, Eyüp' teki Musa Çavuş Mescidi'ne meşihat konulmak suretiyle faaliyete geçirilen Kirpasî Tekkesi'dir. İlk postnişinliğini Mustafa Tev-fik Efendi'nin (ö. 1819) yaptığı bu tekkeye daha sonra halifesi Sadık Efendi (ö. 1832) atanmış ve vefatından sonra meşihat sırasıyla Rıfaî ve Nakşî tarikatlarına geçmiştir.

18. yy'ın sonlarında Sa'dîliğin, suriçinde

Mehmed Tahir bin Ahmed'in sülüs hattıyla

"Ya Hazret-i Şeyh Seyyid Sa'deddin Cibavî"

levhası.

Nazım Timuroğlu fotoğraf arşivi

olduğu kadar istanbul'un diğer yerleşim alanlarında da yaygınlık kazandığı dikkat çekmektedir. 1780'de Mustafa Efendi'nin (ö. 1844), Dolmabahçe-Gümüşsuyu'nda inşa ettirdiği Kantarcı Tekkesi ile Kadıköy-KÛşdili'ndeki Abdülbaki Efendi TekkesiO) bu grup içinde değerlendirilebilir. Abdülbaki Efendi (ö. 1808) kendi adını verdiği tekkesinin ilk postnişinliğini yapmış ve onu sırasıyla ailesine mensup şeyhlerden Ismaü Efendi (ö. 1848), Ahmed Hayri Efendi (ö. 1857) ve Şerif Mehmed Efendi (ö. 1859) izlemişti. Üsküdar'da Malatyalı ismail Ağa Camii'ne 19. yy'm başlarında meşihat koymak suretiyle kurulan ve kaynaklarda ismail Ağa Tekkesi olarak da geçen Kapıağası Tekkesi, Kasımpaşa'da Ciğerim Dede Tekkesi, Şehremini'de Raşid Efendi Tekkesi ile Bakırköy'de Ahsen Ziya Tekkesi, Sa'dîliğin 18. yy'm sonlarından 20. yy'ın başına kadar uzanan dönem içinde oluşturduğu tarikat merkezlerindendir.

Sa'dîliğin istanbul hayatında, özellikle Celvetîlik(->), HalvetflikG-») ve Kadirîlik(-0 ile yakın ilişkisi bulunduğu ve bu tarikatlara ait bazı tekkelerin tarihsel süreç içinde Sa'dîliğe geçtiği görülmektedir. Tarikatın Celvetîlikten devraldığı merkezler, Aksaray'da Kara Mehmed Paşa Tekkesi ve Üsküdar'da Hallaç Baba Tekkesi'dir(->). Bu tekkenin son postnişini aynı zamanda tanınmış edebiyat tarihçilerinden Sa'deddin Nüzhet Ergun'dur. Kadîrilikten Sa'dîliğe geçen tekkeler ise, Eyüp'te Cafer Paşa Tekkesi ve Evlice Baba Tekkesi ile Üsküdar'da Salih Baba Tekkesi'dir. Halvetî-likten ise önce Sa'dîliğin âsitanesi sayılan Koska'daki Abdüsselam Tekkesi ile ardından Eyüp'te Balçık Tekkesi, Halıcılarköş-kü'nde Isa Efendi Tekkesi ve Üsküdar'da Saçlı Hüseyin Efendi Tekkesi, Sa'dî organizasyonuna dahil olmuşlardır.

Bibi. BOA, Cevdet Evkaf, no. 18264 (19 Sa-fer 1169); BOA, Cevdet Evkaf, no. 24400 (Cemaziyülâhır 1191); BOA, Cevdet Evkaf, no. 12934 (Muharrem 1194); BOA, Cevdet Evkaf, no. 12644 (Safer 1201); BOA, Cevdet Evkaf, no. 10699 (24 Cemazivülevvel 1206); BOA, Cevdet Evkaf, no. 15576 (Cemaziyülâhır 1206); BOA, Cevdet Evkaf, no. 6795 (Şevval 1219); BOA Cevdet Evkaf, no. 11874 (Cemaziyülâhır 1227); BOA, Cevdet Evkaf, no. 27028 (22 Cemaziyülâhır 1244); BOA, irade Medis-i yala no. 16817 (27 Rebiyülâhır 1274); BOA, İrade Evkaf, no. 448/19 (25 Safer 1311); BOA, İrade Evkaf, no. 16/2 (8 Muharrem 1319); CSR, Dosya A/61, 62, 96, 99, 113; Vassaf, Sefine, 343-390; SiciU-i Osmanî, III, 85; İsmet, Tekmi-letü'ş-Şakaik, 502; Ayvansarayî, Hadîka, I, 32-33, 58, 152, 305, Evliya, Seyahatname, I, 249; Ziya, İstanbul ve Boğaziçi, II, 226-228; înal, Türk Şairleri, I, 291-293; M. Baha Tanınan, "Hasırîzade Tekkesi", STY, VII (1977), 107-142; ay, "Relations entre leş semahane et leş türbe dans leş tekke d'Istanbul", Arş Turcica, Münih, 1987, s. 316-317; R. Lifchez, "Lodges of istanbul", The Dervish Lodge, Berkeley, 1992, s. 88-94.

EKREM IŞIN