Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Saffet Paşa Yalısı

yatta olduğundan, Osmanoğulları tarihinde ilk ve son kez, baba-oğul sıralamasında, I. Süleyman, Şehzade Selim (II), Şehzade Murad (III) ve Şehzade Mehmed (III) olmak üzere dört kuşak, aynı yaşam dilimini paylaştılar. Safiye, Murad'ı, tutku derecesinde kendisine bağladı. 1574'te II. Se-lim'in(-0 ölümü üzerine III. Murad tahta çıkınca İstanbul sarayına geldi ve başhase-ki oldu. 1585'e değin, saray hareminde Ka-nuni'nin kızı Mihrimah, II. Selim'in kızı Es-mihan ile Murad'ın annesi Nurbânu'dan oluşan üçlüye karşı mücadele verdi. Adı geçenlerin ölümlerinden sonra, Manisa sarayındaki yaşamından beri yanından ayırmadığı sırdaşı ve yoldaşı Râziye Kadınla saray yaşamını ve dış dünyayı denetimi altına almaya çalıştı.

Siyasal açıdan en büyük başarıyı, 1595'te III. Murad'ın ölümünü gizleyerek oğlu Mehmed'in Manisa'dan gelip tahtı elde etmesini sağlamakla gösterdi. Manisa Sancağı'nı ise konağında yetiştiği merhum Ferhad Paşa'nın oğlu müteferrika Hacı Bey'e verdirtti. III. Mehmed'in gayriresmi danışmanlığını üstlenen Safiye Sultan, özellikle atamalara müdahaleyi iş edindi. Güvendiği kişileri mirahorluk, kapıcıbaşı-lık gibi görevlere getirterek kendisine bağlı bir kadro oluşturmayı gözetti. Ende-run(-») ve birun(-0 kadrolarında geniş çaplı değişiklikler yaptırdığı gibi, Kızlar Ağası Hacı Mustafa Ağa'yi da emekliye ayırtarak kendi emektarı Osman Ağa'yı da-rüssaade ağası tayin ettirdi. Selanikî'nin ifadesiyle III. Mehmed "Vâlide-i sa'adet dest-gâh ile meşveret buyurup umûr-ı mülk ü millet ahvâlin söyleşmeğe layık" resmi danışmanını Hoca Sadeddin Efendi olarak belirledi. Çünkü, bu konuda, Safiye Sultan oğluna "Şimdi dahil-i meclis ve mah-rem-i râz olacak başka kimse yokdur" diyerek uyarıda bulunmuştu.

III. Mehmed, annesi Safiye Sultan'a "yevmî üç bin çili akçe vazife (gündelik) ve sâlyâne üç yüz bin yazlık ve üç yüz bin kışlık ferman" ettiği gibi birkaç ay sonra da "güzide zeametlerden 10 yükden mütecaviz has paşmaklık" tahsis etti. Sadaret Kaymakamı ibrahim Paşa, Şaban 1003/Mayıs 1595 sonunda İstanbul'a özgü bir gelenek olan "şek-bûk" münasebetiyle Yenihisar semtindeki kendi tasarrufunda bulunan Feridun Bey Bahçesi'nde Safiye Sultan ile

kızları Ayşe ve Fatma sultanlara günlerce süren bir ziyafet verdi. "Şahane tekellüfat ile bî-bedel pişkesler ve hediyeler çekildi. Küllî masraf olub" türlü yemek ve yiyecekler dökülüp saçıldı. III. Mehmed de 50.000 dinarın harcandığı bu ziyafete katıldı. Haziran 1596'da III. Mehmed Engürüs (Macaristan) seferi için Davutpaşa ordugâhına çıktığında Safiye Sultan, oğlunu uğurlamak ve "şefkat ve muhabbetini göstermek" üzere yanına kızlarını da alıp arabalarla Davutpaşa Çiftliği'ne geldi. Avlanmak gerekçesiyle ordugâhtan ayrılan III. Mehmed, bir süre annesi ve kız kardeşleriyle birlikte oldu. Bu buluşma bir kez de Halkalı Sarayı'nda yinelendi. "Giceden yetişüb yine izz-i huzûr-ı şehinşâhî ile mülakat ey-leyi bu defa hezâr iştiyak ve derd-i hasret ile vedâlaşub dide-giıyân ve ciğer pür-yân" ayrıldılar.

Safiye Sultan'ı İstanbul'a dönüşte Sadaret Kaymakamı Hasan Paşa Edirneka-pı'da 1.000 nefer korucu ve yeniçeri ile karşıladı. Alayla saraya götürdü. Bu gidiş sırasında Safiye Sultan sefere gitmekte olan yeniçeri ve sipahi bölüklerine arabasından avuç avuç filoriler, çil akçeler saçtı. III. Mehmed, sefere çıkarken sadaret kaymakamına, her konuda annesine danışmasını emrettiğinden Hasan Paşa, atama ve tebdilleri kendisine inha etmekteydi. Örneğin, İstanbul kadısının değiştirilmesi için cepheden gelen fermanı duyurduğunda, Safiye Sultan, halkın kadıdan hoşnut olduğunu, yerinde kalmasının uygun olacağım bildirdi ve bir kapıcıbaşı ile durum cephedeki padişaha arz edildi.

Hayrata düşkün olan Safiye Sultan, oğlunun sağ salim seferden dönmesi dileğiyle ve alacaklarım toplattıktan sonra Âşık Paşa Mahallesi'nde İmam Gazalî'nin soyundan ermişliğine inanılan bir zatın kabri üstüne türbe yaptırdı. Eğri'nin fethedil-diği haberi gelince de İstanbul'daki yoksullara, dullara ve yetimlere bol sadaka dağıttı. Sefer dönüşü sırasında III. Mehmed'in, kız kardeşi Ayşe Sultan'ın eşi olan Kanijeli İbrahim Paşa'yı vezirazamlıktan azlettiği ve Sinan Paşa'yı atadığı haberi istanbul'a ulaşınca Safiye Sultan oğluna bir mektup yazıp damadı ibrahim Paşa'nın yeniden vezirazam olmasını sağladı.

Oğlunun zaferi anısına Davutpaşa'da bir kır köşkü yaptırtan Safiye Sultan, burada büyük bir ziyafet de hazırlatmıştı. Kendisi ve harem halkı arabalarla Davut-paşa'ya gelerek III. Mehmed'i karşıladılar.

Ester Kira Kadın ve İstanbullu Yahudi sarraflar aracılığı ile herkesten rüşvet aldığı konuşulan Safiye Sultan, ingiliz Elçisi Lello'nun raporuna göre Hadım Hasan Paşa'dan vezirazamlığı (3 Kasım 1597-8 Nisan 1598) karşılığında büyük bir rüşvet almıştı. Başmusahibi olan Kira Kadın, valide sultanın bir bakıma "rüşvet eli" idi. Bu kadın aracılığı ile İstanbul'daki Venedik el-çisiyle gizlice haberleştiği gibi Floransanlı Medicis ailesinin kimi bireyleriyle de mek-tuplaşıyordu. Öte yandan Kraliçe I. Eliza-beth'in gönderdiği hediyeler karşılığında İngiltere'ye birtakım ticari ayrıcalıklar tanınmasına da önayak oldu.

Edindiği muazzam servetin bir kısmıyla "cami-i şerif, imaret ve ribat" yaptırtmak isteyen Safiye Sultan, yer olarak Eminönü İskelesi civarındaki Yahudi mahallesini seçti. Burada "kifayet miktarı kârgir yapılu evler alınub" yıkıldı ve külliyenin yapımı hazırlıkları başlatıldı. Darüssaade Ağası Osman Ağa'nın kethüdası kapıcı Kara Mehmed, bina emini atandı. Sadrazam Hasan Paşa da fırsat buldukça evlerin ve binaların yıkılması, arsanın temizlenmesi çalışmalarını yoklamaya gitti. Caminin temeli 7 Nisan 1598'de devlet erkânının katıldığı bir törenle kazılmaya başlandı. Fakat temel çukurlarını değirmen döndürecek kadar sular bastığından "server-i serdar-ı mühendisân-ı rüzgâr mimar Dâvud Ağa" olanca yeteneğini gösterdi ve ilk temel taşı, 20 Temmuz 1598'de kondu. Aynı günlerde, yapımı tasarlanan Valide Sultan Medresesi için de Sarıgürzzade Kaynı denen ve Şeyh Ebu'1-Vefa Camii'nde ders veren Mustafa Efendi atandı. Yine, Safiye Sultan, ordunun ve donanmanın güçlendirilmesi için açılan kampanyaya katılarak "iki kese altun çıkartub" top arabalarının yenilenmesine, yeteri kadar beygir alınmasına katkıda bulundu.

Ekim 1599 sonunda III. Mehmed'le birlikte Davud Paşa Sarayı'ndan Topkapı Sa-rayı'na dönüşlerinde padişahın ve valide sultanın arabalarının önünü kesen işsiz medrese mezunları, Anadolu Kazaskeri Muhyiddin Efendi'nin rüşvet yediğim, kadılıkları sattığını ileri sürdüler. Safiye Sultan'ın arabasını durdurup "Beyhude figan eyleyüb halk-ı âleme eltâf-ı âliyeniz mebzuldür. Bizim dahi duamızı almanız gerekir" dediler. Buradan, Divan-ı Hüma-yun'a yürüyüp adı geçen kazaskerin azlini istediler. O yılın aralık ayında istanbul'a gelen Iran Elçisi Hüseyin Bey ile eşi Gü-liter Hatun, valide sultana "tuhaf ve he-dâyâ-yı akmîşe-i diyar-ı Acem pişkeşleri" sundular. Mart 1600'e gelindiğinde, Emi-nönü'nde yapımı devam eden cami inşaatıyla ilgili haksızlık ve yolsuzluklar, örtbas edilemeyecek biçimde ortaya çıktı. Kamulaştırma bedelleri ödenmeden evler, dükkânlar yıkıldığı gibi bir kilise ile bir sinagog da yıkılmıştı. Şikâyetçi olarak Divan-ı Hümayun'a başvuranların sayısı giderek artmaktaydı. Cemaatler ise yıkılan ibadethanelerinin yerine yenilerini yapmak istemekteydiler. Bunun için elaltından valide sultana rüşvet verdiler. Bunlara "birer virane kiliselerini" yenilemek üzere beratlar verildi. Ancak bu işlem de istanbul ulemasını birbirine düşürdü. Hıristiyanların yaptırdığı yeni kilise subaşı ve muhte-sip tarafından yıktırıldı. Ulemanın bir bölümü Safiye Sultan'a mektup yazıp "Zuhr-ı ahiretiniz olıcak hayrat ve hasenatınız hu-kuk-ı ibâd ile âlûdedür ve nâ-meşrû olan umurda sebat olmaz" diye uyarıda bulundular. Bina emini suçlu bulunup değiştirilerek Safiye Sultan aklanmaya çalışıldı. Ester Kira Kadın ile oğlunun, ayaklanan sipahiler tarafından öldürülmeleri olayından etkilenen Safiye Sultan, kızı Fatma Sultan'ın eşi Kaptan-ı Derya Halil Paşa'nın emekliye ayrılmak istemesine de izin ver-

medi. Aleyhinde gelişen olaylardan, damatları ibrahim ve Halil paşaları sorumlu tutup "Benüm damatlarım bana düşmen-dir. Namus-ı devlet ü saltanat böyle hıfz olunmamak gerek idi. Kul taifesinin bu veçhile hücumunda ikisinin de rey ve marifetleri vardur. Yahudiye (Kira Kadın) siyaset (idam) mukarrer oldu. Böyle fahiş veçhile olmak ne lazım idi? Deryaya atılsa olmaz mıydı?" dedi.

Safiye Sultan'ın son siyasi hatası, III. Mehmed'i, oğlu Şehzade Mahmud'u boğdurtmaya yöneltmesi olmuştur. 1603'teki bu olaydan bir süre sonra III. Mehmed de ölünce tahta çıkan I. Ahmed(-0 büyükannesi Safiye Sultan'ı, dairesindeki cariyeleri ile Eski Saray'a gönderdi. Onun burada ne kadar yaşadığı konusunda kesin bilgi yoktur.

Büyük kızı Ayşe Sultan (ö. 1605) 1586' da görkemli bir düğünle Kanijeli ibrahim Paşa ile, onun löOl'deki ölümünün ardından da Güzelce Mahmud Paşa ile evlenmişti. Ayşe Sultan, ibrahim Paşa için Şeh-zadebaşı'nda bir çeşme yaptırtmış, kurduğu vakıfla da İstanbul hapishanelerindeki borçlu mahkûmların borçlarının ödenip serbest bırakılmaları için olanak sağlanmıştır. İkinci kızı Fatma Sultan'ın 1593'te Halil Paşa ile evlenişinde de büyük bir saray düğünü düzenlenmiş ve Divan-ı Hümayun çalışmaları bir hafta boyunca tatil edilmişti. Fatma Sultan'ın yaşamı ve ölümü konusunda da yeterli bilgi yoktur.

Bibi. Tarih-i Selânikî, I-II, 426-850; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, I, İst., 1332, s. 99 vd; Lello, Bello'nun Muhtırası, (çev. Orhan Buri-man), Ankara, 1952, s. 41; Danişmend, Kronoloji, III, 3 vd; N. M. Penzer, The Harem. Londra, 1936, s. 187; Uluçay. Padişahların Kadınları, 43; M. Ç. Uluçay, Harem, II, Ankara, 1985, s. 48, 145-146; T. Hasırcıoğlu "Osmanlı Sarayında Saltanat Süren Kadınlardan Nurbâ-nu ve Safiye Sultanlar", Resimli Tarih Mecmuası, S. 2/74 (Şubat 1956), s. 96 vd.

NECDET SAKAOĞLU

SAFVETÎ TEKKESİ

bak. AĞAÇAYIRI MESCİDİ VE TEKKESİ

SAĞLAM, TEVFİK