İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBN ÂBİDÎN, AHMED B. ABDÜLGANÎ

Ahmed b. Abdilganî b. Ömer ed-Dımaşki (ö. 1307/1889) Hanefî âlimi.

1238 (1823) yılında Şam'da doğdu. Ye­tiştirdiği âlimlerle meşhur olan İbn Âbi-dîn ailesine mensuptur. Gramer, mantık ve edebiyat alanındaki ilk bilgileri Alâeddin el-Âbidîn'den aldı. Amcası Muham­med Emîn Abidîn ve fakih Hâşim et-Tâ-cfden fıkıh ve hadis okudu. Amcazadesi Muhammed Alâeddin ile birlikte uzun sü­re Saîd el-Halebfnin derslerine katıldı, ay­rıca çevresindeki ilim adamlarından fay­dalanmaya çalıştı. Devrin meşhur âlimlerinden Ebû Bekir el-Kilâlî ve Muham­med el-Hattî'den çeşitli İslâmî ilimlere dair eserler okudu, katıldığı ilim halkala­rında zekâsıyla dikkat çekti.

Bir taraftan klasik İslâmî ilimleri tahsil ederken diğer taraftan tasavvuf çevrele­riyle irtibat kuran İbn Âbidîn, Nakşibendî şeyhi Muhammed el-Hânî vasıtasıyla Nak-şîliğe ve Halvetî şeyhi Muhammed Mehdî el-Mağribî vasıtasıyla Halvetiyye'ye in­tisap etti. Daha sonra Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin eserlerini okuyarak onun vahdet-i vücûd anlayışına meyleden İbn Abi­dîn, düşüncelerinin hulul ve İttihada yol açtığını ileri sürerek İbnü'l-Arabî'ye ve onun şahsında tasavvufa karşı çıkan çev­relerle mücadele etti. Bu sırada tasavvu­fun mahiyetine dair yazdığı bazı küçük risalelerde özellikle İbnü'l-Arabî'nin ta­savvuf anlayışını övdü.

İbn Abidîn. ilk olarak babasının imam olduğu Verd Camii'nde hatip olarak gö­revlendirildi, onun ölümünden sonra da caminin imamlığını yürüttü. Bu esnada çeşitli bölgelerden gelen öğrencilere ders vermeye başladı. Kaynaklarda belirtildi­ğine göre zaruret olmadıkça dışarı çıkma­yan ve vaktini eğitim öğretime ayıran İbn Âbidîn, geniş ilmî birikiminden başka özellikle dengeli bir dinî hayat yaşadığı için kısa zamanda tanındı ve bilhassa fık-hî konulardaki derinliğiyle dikkat çekti. Vâdilacem ve Bellân gibi bazı küçük bel­delerde müftülük görevinde bulunduktan sonra sekiz yıl kadar Şam müftüsü Mah-mûd Hamza'nın yanında fetva emini ola­rak çalıştı. Son olarak temyiz meclisi üye­liğine getirildi. 26 Rebîülâhir 1307'de (19 Aralık 1889) Şam'da vefat etti ve Bâbüssa-gir'de amcası Muhammed Emîn İbn Âbi-dîn'in mezarının yakınında defnedildi.

Eserleri. İbn Abidîn'in akaid, hadis, fı­kıh, tasavvuf gibi konularda yirmiyi aşkın çalışması olup bunların başlıcalan şunlar­dır: el-Hibötü'l-ilâhiyye bi'l-hkideti'l-İslâmiyye ³³ el-'Akâidü'l-kalbiyye ³⁴ Risale îîmesâ'iJi'J-hkö'id ³⁵ Risale fi'I-kebd'ir; Şerhu hadîsi "ihiazillâhe yah-fazke"; Risale fi'1-hadîş "es-sa'îdü Sa^îd fi batni ümmih"; Ref'u'l-iltibâs can buğyeü'n~nâs fî ahkâmi't-tahâre ve'1-encâs; Şerhu Kİlmihâl ³⁶ Tahrîrü'î-akvâl fi't-teholluş min mahzûreti'i efâl; Mir'â-tü's-süllâk li-mübteği's-sivâk; Sülle-mü'l'VÜşûl li'I-felâh ve'1-hayri'l-mü-bın bi-ihdtfi şevâbi'l-cfmâl li'n-nebî ve'l-mü minin; Tebşıratü's-sâlikîn bi-hüsni'1-edeb tî zivâci'n-nebî es-Sey-yide Zeyneb; Neşrü'd-dürer'alâ Mev-Hdiİbn Hacer ³⁷ Tenbîhu zevi'î-İrşâdfî nefyi'l-hulûl ve'î-ittihâd; ed-Dürrü'l-ecîâ bi-şerhi'd-devri'1-cflâ. Son iki eser. Muhyiddin İbnü'l-Arabî'ye nisbet edilen hulul ve ittihad anlayışını reddedip onu savunmak amacıyla yazılmıştır. Müellifin bunlardan başka daha çok tasavvuf konu­larında küçük bazı risaleleri de vardır. Ta­mamı yazma halinde olan eserlerinin nüs­haları Şam Zâhiriyye ve Âl-i Âbidîn kütüp­hanelerinde bulunmaktadır. ³⁸

Bibliyografya :

Ziriklî, eM'/âm,l, 147; Kehhâle,Muccemü7-mü'eturtn, 1, 277; Zekî Mücâhid. et-Aciâmü'ş-Şarkııyye, Kahire 1963, !1, 80; Ahmed Teymur Paşa, A'lârnü'l-fıkri'l-tslâmî fı'l-caşri'l-hadtş, Kahire 1387/1967, s. 253-256; Hâlid Reyyân, Fihrisü mahtûtAtİ Dâri'l-kütübi'z-Zâhinyye: Târih, Dımaşk 1393/1973, II, 531; M. EdîbÂl-i Takıyyüddin el-Hüsnî, Kitâbü Müntehabâti't-te-oârth ti-Dımaşk, Beyrut 1399/1979, II, 702-703; M. Mutr el-Hâfız, Fihrisü maht,ûi,âti Dâri'l-kütübİ'z-Zâhiriyye: el-Fıkha'l-Hanefî, Dımaşk 1401/1980,1, 396-397;a.mlf. - Nizâr Abaza, Tâ-rlhu'ulemâ'iDımaş/c, Dımaşk 1406/1986,1, 63-67; M. Abdüllatîf Sâüh el-Ferfûr. A'lâmü Dı­maşk, Dımaşk 1408/1987, s. 15-16; Abdülemîr Selîm, "İbn cÂbidîn", DMBİ, IV, 168-169.

İBN ABİDIN, MUHAMMED EMÎN

Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşki (ö. 1252/1836) Son dönem Hanefî fakihlerinin önde gelenlerinden.

1198 (1784) yılında Şam'da doğdu. Hz. Hüseyin'in soyundan olup babaannesi Hulâşatü'1-eşer müellifi Muhibbînin kı­zıdır. Zühd ve takvasından dolayı ağabeydîn lakabıyla tanınan beşinci dedesi Muham­med Selâhaddin'e nisbetle İbn Âbidîn di­ye anılmıştır. İbn Âbidîn Şam'da Muham­med Saîd el-Hamevf den kıraat dersi aldı ve kıraate dair bazı temel metinleri ez­berledi. Bu hocasından ayrıca sarf, nahiv ve Şâfıî fıkhı okudu; Şafiî fıkhına dair ez-Zübed'i ve diğer bazı eserleri ezberledi. Daha sonra Muhammed Şâkir es-Sâlimî el-Akkâd'dan aklî ilimleri tahsil edip ha­dis ve tefsir dersleri alan İbn Âbidîn Ha­nefî mezhebine geçerek bu hocasından el-Bahrü'r-râİk, el-Hidâye ve diğer ba­zı eserleri okudu. HaskefTnin ed-Dürrü'l-muhtâfını okurken hocasının vefatı üze­rine (1222/1807) eserin kalan kısmını ho­casının talebesi Muhammed Saîd el-Ha-lebî'nin yanında tamamladı. Akkâd onu kendi hocalarının derslerine de götürmüş ve Muhammed el-Küzberî, Ahmed el-At-târ, Muhammed Necîb el-Kalaî ve Mu­hammed Abdürresûl el-Hİndî gibi hoca­larından ona icazet almıştır. İbn Âbidîn. daha on yedi yaşında iken el-Kâfî fi'l-ıarûz ve'1-kavâfîadlı eseri şerhetti. Ho­cası Akkâd'ın sağlığında Nesemâtü'1-es-hâi, Fethu rabbi'l-erbâb, Rei^u'l-işti-bâh an 'ibâreti'l-Eşbâh adlı eserleriyle Akkâd'ın isnadlarına dair el-'Uküdü'l-le'âlî fi'l-esânidi'l-'avâlî adlı bir fehre-se kaleme aldı.

Akkad vasıtasıyla Kâdiriyye, Şeyh Hâlid el-Bağdâdî vasıtasıyla Nakşibendiyye ta­rikatına intisap eden İbn Âbidîn ayrıca Sa­lih el-Füllânî, Muhammed el-Emîr el-Mıs-rî, Hibetullah el-Ba'lî. Abdülkâdir b. İsmail en-Nablusîve İbrahim b. İsmail en-Nablu-sî'den ders aldı.³⁹ Yetiştirdiği talebeler arasında oğlu İbn Âbidînzâde Alâeddin Muhammed, Ab­dülganî b. Tâlib el-Meydânî, Muham­med b. Hasan el-Baytâr, Ahmed İslâm-bolî, Abdülkâdir el-Halâsî, Ali el-Murâdî, Abdülhalim Molla, Muhammed Câbîzâ-de ve Muhammed el-Halvânî gibi âlim­ler sayılabilir. Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey ve müfessir Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsîde kendisinden icazet almışlar­dır.

İbn Âbidîn 123S (1820) yılında hacca gitti. Müftü Hasan el-Murâdî zamanında fetva eminliği görevinde bulundu. 21 Re-bîülâhir 1252 (5 Ağustos 1836} tarihinde Şam'da vefat etti ve Bâbüssagir Kabris-tanı'na defnedildi. Vefat tarihinin 1258 (184Z) olarak gösterilmesi ⁴⁰ doğru değildir.

Eserleri.

1. Reddü'l-muhtâr çale'd-Dürri'l-muhtâr. Timurtaşî'nİn (ö. 1004/ 1596) Hanefî fıkhına dair Tenvîrü'1-eb-şâr adlı eserine Alâeddin el-Haskefî'nin ed-Dürrü'1-muhtâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir. İbn Âbidîn, bir şerh olmasına rağmen oldukça veciz bir üslûpla kaleme alınan ed-Dürrü'1-muhtâr'ın ibarelerini açıklarken sahih, mutemet, zayıf ve ten­kit edilen görüşlere işaret etmiş, hüküm­lerin delillerini incelemiş, daha önce açık­lığa kavuşturulamayan bazı meseleleri çözmeye çalışmıştır. Bu arada başvurdu­ğu eserlerdeki yanlışları da düzeltmiştir. Eserin telifinde hemen bütün Hanefî kay­naklarından faydalanan İbn Âbidîn diğer mezheplerin temel kaynaklarına da mü­racaat etmiştir. Çeşitli baskılan yapılan Reddü'l'muhtar ⁴¹ Türkçe'ye de çevrilmiştir ⁴² Hamdi Döndüren tarafından hazırlanan fihrist ve terimler sözlüğü ile Ahmet Özel ve Yahya Semiz'in çalışması da ⁴³ bu tercümeye ek bir cilt halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1988). İbnÂbidîn, "Kitâbü'ş-Şehâdâfın sonundaki "Mesâilü Şettâ"dan "Kitâbü'l-İcâre"nin başına kadar olan bölümü ⁴⁴ temize çek­meye fırsat bulamadan vefat ettiği için eserin basımı sırasında bu bölüm oğlu tarafından temize çekilmiştir. İbn Âbidîn-zâde, Ahmed Cevdet Paşa'nın ısrarı üze­rine bu bölümü tamamlamak amacıyla Kurretü hıyûni'l-ahyârîî-tekmüeti Red-di'1-muhtâr adıyia bir tekmile.⁴⁵ Abdülkâdirb. Mustafa er-Râfiîde esere Tahrirü'l-muhtâr li-Red-di'1-muhtâr ⁴⁶ adlı bir ta'likat yazmıştır. Ahmed Mehdî el-Hıdr, modern hukuk sistematiği­ni de göz önüne alıp Reddü'l-muhtâr'm bir konu fihristini yapmış ⁴⁷ Ahmet Özel ile Yahya Semiz, Reddü'I-muhtâr yanında müellifin el-'Uküdü'd-dürriyye ve Mec-mû'afü'r-resâ'ii'ini esas alarak bn Âbi-din'in Kaynaklan adıyla bir mezuniyet tezi hazırlamışlardır.⁴⁸ Ayrıca Kuveyt Evkaf Bakanlığı Reddü'1-muh-fâr'ın Bulak 1272 baskısından hareketle bir konu indeksi yayımlamıştır. ⁴⁹

2. el-Uküdü'd-dürriyye fî tenkihi'1-Fe-tâva'l-Hâmidiyye. Hâmid b. Ali etfmâ-dî ed-Dımaşki'ye (ö. 1171/1757) ait eserin yeniden düzenlenmiş şeklidir. İbn Âbidîn, Hâmid Efendi'nin Şam müftülüğü sırasın­da verdiği fetvaları ihtiva eden bu eserin en güvenilir kitaplardan biri olduğunu, ancak tertibinin güzel olmaması, tekrar­ların bulunması ve çok bilinen meselele­re de yer verilmesi gibi sebeplerle eseri kısaltıp yeniden düzenlediğini belirtmek­tedir. Serkîs ve Brockelmann'ın bu eseri Hâmid b. Muhammed el-Konevfye (ö. 985/ 1577) nisbet etmeleri ⁵⁰ doğru değildir. el-Vküdü'd-dürriyye birkaç defa basıl­mıştır.⁵¹

3. Nesemâtü'l-eshâr. Ebü'l-Berekât en-Ne-sefî'nin (ö. 710/1310) fıkıh usulüne dair Menârü'l-envâr adlı eserine Haskeff nin İfâdatü'l-envâr adıyla yazdığı şerhin hâ-şiyesidir (İstanbul 1300; Kahire 1328, 1399/ 1979).

4. Minhatü'l-hâlik hle'1-Bahri'rrâ'ik. Yine Ebü'l-Berekât en-Nesefî'nin fıkha dair Kenzü'd-dekâ adlı eserine Zeynüddin İbn Nüceym'in el-Bahrü'r-rtfik adıyla yazdığı şerhin haşiyesi olup bu şerhin kenarında basılmıştır. ⁵²

5. Nüzhetü'n-nevâ-zir 'ale'I-Eşbâh ve'n-nezâ'ir. Zeynüddin İbn Nüceym'in el-Eşbâh ve'n-nezâ'ir'i-nin haşiyesi olan eser, İbn Âbidîn'in tale­besi Muhammed b. Hasan el-Baytâr tara­fından hocasının kitap üzerindeki notla­rının derlenmesiyle meydana getirilmiş­tir. Kitap Muhammed Mutr el-Hâfız tara­fından el-Eşbâh ve 'n-nezâ'ir ile birlikte neşredilmiştir (Dımaşk 1403/1983, 1406).

6. Mecmıfatü resâ'ili İbn cÂbİdîn. Mü­ellifin çeşitli konularla ilgili otuz iki risale­sini ihtiva etmektedir. Bu risaleler ayrı ayrı olarak 1301 ve 1302 yıllarında Dımaşk'ta yayımlandığı gibi Uküdüresmi'1-mütü ⁵³ ve el-Fevâ idü'l-cacibe fî Frâbi'1-keli-mâü'î-ğarîbe ⁵⁴ adlı risa­lelerin başka baskıları da yapılmıştır.

7. Uküdü '1-le'âlî fi'l-esönîdi'l-'avâlî. Ho­cası Muhammed Şâkir'in isnadlarına ve icazet aldığı hocalarının biyografilerine dairdir (İstanbul 1287; Dımaşk 1302).

İbn Âbidin'in diğer eserleri şunlardır: Hâşiyetü'l-Beyzâvî, Hâşiyetü'I-Mutav-vel, Hâşİyetü'l-MüJtekö, Hâşiyetü'n-Nehri'l-fâik, Şerhu Nüzheti'l-hisâb, Zeylü Silki'd-dürer, Şerhu'1-Kâtî ü'l-'arûz ve'î-kavâü, Nazmü Kenzi'd-dekâ'ik, Fethu rabbi'l-erbâb 'alâ Lüb-bi'1-elbâb bi-şerhi Nübzeti'l-i'râb, ed-Dürerü'l-mudiyye fî şerhi nazmi'I-Ebhuri'ş-şi'riyye, Ref'u'I-enzâr tammâ evredehü'l-Halebî *ale'd-Dürri'l-muh-târ, Fetâvâ.⁵⁵ adıyla bir doktora çalış­ması yapmışsa da eser henüz basıima-mıştır. Tilman Nagel de İbn Âbidîn'in gö­rüşlerinden hareketle, İslâm moderniz-minin temellerinin Sünnî düşünce gelene­ğinde mevcut olduğunu bir makalesinde ele almıştır.⁵⁶

Bibliyografya :

İbn Nüceym, el-Eşbâh ye'n-nezâJ(r(nşr. M. Mutî' el-Hâfız). Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 21-27; İbn Âbidînzâde, Kurretü 'uyû-ni'l-ahyâr, Kahire 1321,1, 5-10; Mehmed Zih­ni. Kitâbü't-Terâcim, İstanbul 1304, s. 90-91; Serkîs, Mu 'cem. I, 150-154, 265, 739; 11, 1979-1980; Brockelmann, GAL SuppL, II, 264, 428, 434, 644-645, 773-774; Ziriklî. el-AUâm, VI, 267; Kehhâle. Mu'cemü'1-mû'eUifm, IX, 77; Ab-dülhay el-Kettânî, Fihrisü't-fehâns, II, 839-841, 869-870; Abdürrezzâk el-Baytâr, Hilyetü't-be-şer fi târihi'l-karni'ş-şâtis 'aşerlnşr. M. Behçet el-Baytârj, Dımaşk 1382/1963, 111, 1230-1239; Halîl Merdem Bek, A'yânü'l-karnİ'ş-şâlis caşer fi 'l-fikr ve 's-siyâse ue'l-ictimâ', Beyrut 1977, s. 36-39; Ma'a't-Mektebe, s. 364; Ahmet Özel, Ha­nefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 145-149; M. Mutf el-Hâfız - Nizâr Abaza, 'Ulemâ'ü Dımaşk fi'l-karni'ş-şâliş 'aşer el-hicrî, Dımaşk 1412/ 1991,1, 406-430; M. Cemîl eş-Şattî, A'yanü Dı­maşk, Dımaşk 1414/1994, s. 252-255; Ahmed Faiz el-Hımsî, "el-'Uzamâ'ü'llezîne düfinû fi Dımaşk ev tnâtû fihâ", el-Hauliyyâtü't-eşeriy-yetü'l-'Arabiyyetü's-Sûriyye, XXXV, Dımaşk 1985, s. 355; Kenneth M. Cuno. "Was the Land of Ottoman Syria Miri or Milk? An Examina-tion of Juridical Differences within the Hanafi School", SU, LXXXI/1 (1995), s. 137-142; Ab-dülemîr Selim. "İbn 'Abidîn", DMBİ, IV, 168; [ed.]. "ibn 'Âbidln", El2 (İng.): III, 695.