İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBN ÂBİDÎNZÂDE

Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşki (ö. 1306/1889) Hanefî fakihi İbn Âbidîn'in oğlu. Mecelle Cemiyeti üyesi.

3 Rebîülâhir 1244 (13 Ekim 1828) tari­hinde Şam'da dünyaya geldi. Doğduğu ay bizzat kendisi tarafından ve bazı kaynak­larda ⁵⁷ rebîülâhir olarak belirtilmişse de bazı eserlerde re-bîülevvel (eylül) diye kaydedilmektedir.⁵⁸ İbn Âbidîn­zâde. sekiz yaşında iken kaybettiği baba­sının yanında öğrenimine başladı. Ayrıca Şam ulemâsından babasının talebesi Mu­hammed Hâşim et-Tâcî, Abdurrahman el-Küzberî, Abdurrahman et-Tîbî, Hasan eş-Şattî. Hasan el-Baytâr, Hâmid el-At-târ ve Saîd el-Halebî; Mısır ulemâsından Ezher şeyhi İbrahim el-Bâcûrî, Şeyh Muhammed İlîş ve İbrahim es-Sekkâ; Hicaz ulemâsından Cemâl el-Mîrganî, Muham­med el-Kütübî, Mekke Şâfıî müftüsü Şeyh Ahmed b. Zeynî Dahlân ve Medine'de müderrislerin reisi Yûsuf el-Gazzrden ders okudu. Kütüb-i Sitte'yi Saîd el-Halebfden okuyarak icazet aldı. Şam'da Şeyh Mu-hammed Mehdî el-Mağribî ez-Zevâvî va­sıtasıyla Haivetiyye tarikatına intisap etti. Müftü Emîn Efendi el-Cündî zamanında fetva emini oldu ve onunla birlikte 1285 (1868) yılında İstanbul'a gitti. İstanbul'­da Ahmed Cevdet Paşa ile tanıştı ve aynı yıl kurulan Mecelle Cemiyeti'ne üye seçil­di. Yaklaşık üç yıl bu görevde kalıp Me-ceJJe'nin ilk beş kitabının hazırlanmasına katkıda bulunduktan sonra istifa ederek Şam'a döndü. Dördüncü dereceden Me-cîdî nişanıyla taltif edilen İbn Âbidînzâ-de'ye İzmir payesinden maaş bağlandı. Kendisi İstanbul'dan ayrılışına sebep ola­rak memleket özlemini gösterirken ⁵⁹ bazı müellifler, Meceüe'nin bölümlerinden kendi imza­sının da bulunduğu "Kitâbü'l-Vedîa"nın hükümsüz bırakılarak yeniden hazırlan­masının bu ayrılışa sebep olabileceğini kaydetmektedir.⁶⁰ 1291'de (1874) Şam'daki el-Cem'iyyetü'l-hayriy-ye'ye başkan seçilen İbn Âbidînzâde 1Z92 Şevvalinde (Kasım 1875) TYablusşam kadı­lığına tayin edildi ve bu görevde iki buçuk yıl kaldı. Bu arada Edirne mevleviyeti pa­yesine yükseltildi (1877). 1300 (1883) yı­lında Suriye vilâyeti Maarif Meclisi ikinci başkanlığına getirildi; bir yıl sonra da ken­disine Bursa payesi ve Haremeyn-i şerî-feyn rütbesi verildi. 1304 Muharreminde (Ekim 1886) üçüncü dereceden Mecîdî ni­şanıyla Mekke-i Mükerreme payesi tevcih edildi. 1 i Şevval 1306 (10 Haziran 1889) tarihinde Şam'da vefat etti ve Bâbüssagir Kabristanı'nda babasının yanında def­nedildi.

Eserleri. I.Kurreiü 'uyûni'I-ahyârîitekmileti Reddi'l-muhtâr. Babasının Haskefye ait ed-Dürrü'l-muhtâr'a yaz­dığı Reddü'l-muhtâr adlı haşiyenin tek-milesidir. İbn Âbidîn eserinin bazı bölüm­lerini temize çekmeye fırsat bulamadan vefat etmiş, eser Bulak'ta (1272/1856) ba­sılacağı zaman oğlu bu müsveddeyi her­hangi bir ilâve yapmadan temize çekmiş­tir. İbn Âbidînzâde bu bölümleri tamam­lamayı arzu etmişse de buna imkân bu­lamamış, ancak İstanbul dönüşü Ahmed Cevdet Paşa'nın isteği üzerine tekmileyi kaleme almıştır. Babasının temize çeke­mediği "Kitâbü'ş-Şehâdât"ın sonundaki "Mesâilü Şettâ"dan "Kitâbü'l-İcâre"nin başına kadar olan bölümü ⁶¹ kapsayan eser birçok defa basılmıştır. ⁶²

2. Mi'râcü'1-fe-lâh. Şürünbülâlfnin ibadetlere dair Nû-rü'l'îtâh adlı eserinin şerhi olup müellif nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhirİyye'de bu­lunmaktadır. ⁶³

3. el-Hediyyetü'l-'Alâ'iyye (Dımaşk 1299). İlk mektep talebeleri için kaleme alınmış bir ilmihal olup M. Selim Bilge tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. ⁶⁴

4. Minne-tü'1-celîl li-beyâni iskâtı mâ cale'z-zim-meti min keşîr ve kalîl.

5. İğâşetü'l-'ârî li-zelleti'1-kâri.

6. Müşîrü'J-hime-mi'1-ebiyye ilâ mâ edhalethü'l-cavâm fi'1-luğati'Î^Arabiyye. ⁶⁵

Bibliyografya :

İbn Âbidinzâde, Kurretû. 'uyüni'l-ahyâr (İbn Âbidîn, Reddül-muhtâr içinde), Kahire 1386/ 1966, VII, 4-7, 13; Serkîs. Mu'cem, I, 155; M. Cemîl eş-Şattî, Terâcimü a'yâni Dtmaşk, Dı­maşk 1367/1948, s. 24-25; a.mif., A'yânü Dı­maşk:, Dımaşk 1414/1994, s. 327-328; M. Ab-dülcevâd el-Kâyâtî, Nefhatü't-beşşâm fi rihteti'ş-Şâm, Beyrut 1401/1981, s. 121, 130; Hediyye-tü'I-1 arifin, II, 388; Brockelmann, CAL Suppi, II, 774; Ziriklî, el-AHâm, VII, 152; Kehhâle. Mu'-cemû'l-mü'ettiftn, XI, 193; Hasan Basri Erk, Meş­hur Türk Hukukçuları, İstanbul 1958, s. 256; Osman öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Me­celle, İstanbul 1973, s. 28, 33, 39, 53, 56, 57, 59; M. Muti* el-Hâfız. Fihrisü mahtûtâti Dâri't-kütübi'z-Zâhlriyye: el-Fıkhü't-Hanefî, Dımaşk 1401/1981, II, 183; Âyide İbrahim Nusayr, ei-Kü-tûbü 'l-'Arabiyyetü 'lletî nüşiret fi Mışr beyne 'âmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 98; a.mlf., el-kütübü'l-cArabiyyetü'Uetî nüşiret fî Mışr fi'l-karni't-tâsi'ıaşer, Kahire 1990, s. 77; M. Abdül­latîf Salih el-Ferfûr, A'lâmü. Dımaşk, Dımaşk 1408/1987, s. 288-289; Ahmet özel, Hanefi Ft-kıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 147; Abdürrezzâk Gl-Baytâr, HiVyefü'l-beşer fî târîhi'l-karni'ş-şâ-liş'aser, Beyrut 1413/1993, III, 1335-1337.

İBN ACÎBE

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî eş-Şâzelî (ö. 1224/1809) Faslı âlim, müfessir, Şâzelî-Derkâvî şeyhi.

1161 'de (1748) Tanca ile Tıtvân arasın­da bulunan Hamîs köyünde doğdu. Ailesi bu bölgenin şeriflerindendir. el-Fehrese adlı otobiyografik eserinde Hz. Hasan so­yundan geldiğini söyleyen ve şeceresini kaydeden İbn Acîbe öğrenimine Hamîs'te başladı. Kasrülkebîr'de Muhammed es Sûsî es-Simlâlî'den bir süre ders aldıktan sonra Tıtvân'a gitti. Buradaki âlimlerden fıkıh, kelâm, tefsir ve edebiyat dersleri aldı. Muhammed el-Cenevî Tıtvân'a ge­lince onun derslerine devam ederek fıkıh ve hadis bilgisini ilerletti. Tasavvufla da onun aracılığıyla tanıştı.⁶⁶ CenevTnin vefatından sonra 1200 (1786) yılında Fas'a gitti. Muhammed et-Tâvüdî İbn Sûde'nin derslerini takip edip icazet aldı. Fas'taki diğer âlimlerden de faydalanan İbn Acîbe daha sonra Tıtvân'a dönerek dinî ilimleri okutmaya başladı. 1209'da (1794) Derkâvî-Şâzelî şeyhi Sîdî Muhammed el-Bûzîdî ile tanıştı. Daha ön­ce Muhammed Cenevfnin etkisiyle tasav­vufa ilgi duyarak Kuzey Afrikalı Şâzelî şey­hi İbn Atâullah el-İskenderfnİn el-Hike-mü'İ-'Afd'i'yye'sini okudu. BûzîdFye inti­sap edip seyrü sülûkünü tamamladıktan sonra kurduğu zaviyede irşad faaliyet­lerine başladı. Bir ara bid'atçılıkla suçla­narak müridleriyle birlikte hapsedilmesi mensuplarının daha da artmasına sebep oldu. Bölgede kurduğu zaviyelerin sayısı­nı arttırarak bir yandan irşad faaliyetini yaygınlaştırırken bir yandan da tasavvufa dair eserler kaleme aldı. 7 Şevval 1224'te (15 Kasım 1809) Tıtvân yakınındaki Gamâ-re'de vebadan öldü. Mezarı Derkâviyye mensupları tarafından her yıl 14 Eylül'de ziyaret edilmekte ve anma törenleri ya­pılmaktadır.

Derkâviyye'nin pîri Mevlây el-Arabî ed-Derkâvî'ye (ö. 1239/1823) büyük bir saygı duyan İbn Acîbe eserlerinde genellikle onun fikirlerini nakletmiştir. Tarikata in­tisap etmeden önce dinî ilimler sahasın­daki bilgisini derinleştirmesi yanında ta-savvufî hayata girdikten sonra da dinin zahiri hükümlerine bağlı kalmaya önem vermiş, eserlerinde bâtın ilmi olan tasav­vufun hakikatine zahir ilimleriyle ulaşıla­cağını vurgulamıştır. Ona göre ilmin mey­vesi ameldir. Amelin neticesi hal, halinki zevk, zevkinki şürbdür; şürbü sekr, sekri de sahv takip eder. Sahvdan sonra kemal ve vuslata ulaşılır. Hadiste geçen İslâm, iman ve ihsan kavramları ⁶⁷ sıra­sıyla şeriat, tarikat ve hakikate tekabül etmektedir. İbn Acîbe eserlerinde Kuşey-ri, Gazzâlî ve Şehâbeddin es-Sühreverdî gibi mutasavvıfların kitaplarından alıntı­lar yapmakla beraber daha çok vahdet-i vücûd üzerinde durmuştur.

Eserleri.

el-Fehrese adlı eserinde otuz sekiz kitabının adını zikreden ⁶⁸ İbn Acîbe'nin bu listede yer almayan baş­ka eserleri de vardır. Basılan eserleri şunlardir:

1. el-Fehrese. Müellif bu eserde ailesi, soyu, yetişme tarzı. Öğrenimi ve irşad faaliyetleri hakkında bilgi vermiştir. Eser ayrıca müellifin yaşadığı dönemde­ki ilmî ve tasavvuf! hayat hakkında da bil­gi ihtiva etmektedir. Jean Lovis Michon'un Fransızca'ya çevirdiği eser Abdülhamîd Salih Hamdûn tarafından ya­yımlanmıştır (Kahire 1410/1990).

2. îkö-zü'1-himem fî şerhi'S-Hikem. İbnAtâul-lah el-İskenderî'nin meşhur eserinin şer-hidir(Kahire 1331, 1381/1961, 1392/1972). İbn Acîbe, şeyhi Bûzîdî'nin isteği üzeri­ne kaleme aldığı bu eserde geniş ölçüde Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî, Şeyh Zerrûk, Mev-lây el-Arabî, Bûzîdî gibi Şâzelî mutasav­vıfların görüşlerine yer vermiştir.

3. el-Fütûhâtü'l-Hâhiyye fî şerhi'l-Mebâhi-şi'1-aşliyye. Kuzey Afrikalı sûfî İbn Ben-nâ es-Sarakustî'ye ait tasavvufî bir man­zumenin şerhi olup bir mukaddime ve beş bölümden meydana gelir. Hayli ha­cimli olan eserde tasavvufun hemen bü­tün meseleleri güzel bir üslûpla anlatıl­mıştır. Müellifin, şeyhi Bûzîdî'nin isteği üzerine kaleme aldığı eser Abdurrahman Hasan Mahmûd tarafından yayımlanmış­tır (Kahire 1983).

4. MiVdcü'f-feşevvijf ilâ hakö*iki't-taşawuf. Tasavvuf terim­lerine dair olup 1937'de Şam'da basılmış­tır. J. L. Michon eseri İbn Acîbe üzerine hazırladığı doktora tezinde Fransızca'ya çevirmiştir ⁶⁹ Muhammed b. Ah-med el-Hâşimî de Ta'lîk hiâ Mi'râci't-teşevvüf adlı bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1937).

5. el-Bahrü'1-medîd fî tef-sîri'l-Kur'âni'l-mecîd. Dört ciltten mey­dana gelen eserin iki cildi basılmıştır (Ka-hire 1375, 1376).

6. el-Fütûhâtü'1-kud-siyye fî şerhi'1-Mukaddimeti'l-Âcur-rûmiyye. İbn Âcurrûm'un gramer kita­bının şerhidir (İstanbul 1315). Kuşeyrî'nin Nahvü'l-kulûb'una benzeyen eserde gramer kurallarının dil yönünden açık­lanmasının yanında bunlara tasavvufî yo­rumlar da getirilmiştir.

Bûsîrî'nin "Bürde" ve "Hamziyye" kasi­delerine, Zerrûk'uneJ-Vdzî/e'sine, Ebü'l-Hasan eş-Şâzelfnin el-Hizbü'l-kebîr"me, İbnü'n-Nahvfnin ei-Mün/erice'sine. Ce-zerî'nin. Hışnü'l-haşîn'İne, Hatıl b. İshak el-Cündî'nin el-Muhtaşar'ma, İbn Fâ-riz'İn Hamriyye'sine şerhler yazan İbn Acîbe'nin diğer bazı eserleri şunlardır: Ezhârü'î-bustân fî tabakâti'l-cfyân, Dîvân, Kitâb fi'1-kazâ3 ve'I-kader, Şer-hu ebyâtı İbni'l-'Arabî, Kitâb fî zem-mi'l-ğıybe ve'1-medhi'lAızîe ve's-şamt, Tebşıratü'd-Derköviyye, Kitâbü'1-Me-vedde.

Bibliyografya :

İbn Acîbe, el-Fehrese (nşr. Abdülhamîd Salih Hamdan), Kahire 1410/1990, s. 1-87; Buhârî, "îmân", 37, "Tefsir", 31/2; Müslim, "îmân", 1; Muhammed Zâfır el-Ezheri, et-Yevâkiitü'ş-şemî-ne. Kahire 1325/1908, s. 70; Abdülhay el-Ket-tânî, Fihrisü 'l-fehâris, Fas 1346, II, 228; Serkîs, Mu'cem, I, 169-170; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 400; Ziriklî, et-A'lAm, I, 234; Kehhâle, Mu'ce-mü'l-mü'ellifin, II, 163; Muhammed Dâvûd, Tâ-rllju Tıtoân, Tıtvân 1962, III, 206-224; VI, 213-258; J. S. Trimingham, The Suft Orders in İs­lam, Oxford 1971, s. 112; J. L. Michon. Lesouft marocain Ahmad İbn cAjiba et son Mi'raj. Glossaİre de la mystique musulmane, Paris 1973; a.mlf.. "L'autobiographie (Fahrasa) du soufı marocain Ahmad ibn cAjîba" (1747-1809), Arabica, XV, Leiden 1968, s. 225-269; a.mlf.. "Deux traites sur l'unite de l'existence du soufı marocaLn İbn 'Ajiba", ttudes tradition-netes, sy. 80(1979). s. 163-173; sy. 81 (1980), s. 18-32; a.mlf., "ibn'Adjiba", EP (Ing), İli, 696-697; Nüveyhiz, Mu'cemü'l-müfessirîn, I, 77; Bustânî, DM, III, 358; Fethullah Müctebâî. "İbn 'Acîbe", DMBİ,V, 213-215.