Kompüterlərin, onlayn idarəetmə sistemlərinin və şəbəkələrin savaş arenası və ya müharibə kontekstində istifadə edilməsi və ya hədəflənməsidir

Kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə
Qloballaşma dövründə insanları ən çox narahat edən məsələlərdən biri və birincisi təhlükəsizlik və onun təminatı məsələsidir. Artıq qeyd etmək olar ki, kibertəhlükəsizlik dövlətin, cəmiyyətin bütün səviyyələrinə təsir edən strateji milli məsələyə çevrilir.

Son illər informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) elə bir sürətlə inkişaf edir ki, onun sonrakı fəsadlarının əvvəlcədən dəqiq müəyyən edilməsi çox zaman mümkün olmur və sonradan yaranan neqativ vəziyyətin aradan qaldırılmasına yetərincə vəsait, zaman və bilik sərf etmək lazım gəlir. Əsasən də, Internet qlobal şəbəkəsində tətbiq edilən yeni texnologiyalar, layihələr və müxtəlif proqramlar ilk baxışdan faydalı və zərərsiz görünsə də, təcrübə göstərir ki, bir çox hallarda onların yaratdığı problemlərin qarşısını tam almaq mümkün olmur (Əlizadə C. Ş., Əliyev B.Ə., 2018, s. 21).

Müasir dövrdə dünya ölkələrinin silahlı qüvvələrinin texniki və texnoloji inkişafının əsas istiqamətlərindən biri də rəqəmsallaşma, yəni ordunun bütün səviyyələrdə və ilk növbədə də qərargahların “ağıllı cihaz və avadanlıq”larla, o cümlədən rabitə, idarə və naviqasiya avadanlıqları ilə təchiz edilməsi prosesidir. Bu, qərargahlara bir tərəfdən öz imkanlarını qat-qat genişləndirərək, qoşunlardan istifadəni maksimum dərəcədə optimallaşdırmağa imkan yaradır, o biri yandan isə silahlı qüvvələrin kiberhücumlar və rabitə sistemlərini sıradan çıxaran digər üsullar qarşısında müdafəsini zəiflədir. Rabitə, idarə və naviqasiya sistemlərinin sıradan çıxması isə ordunun əvvəlki dövrə, yəni yüksək texnologiyaların tətbiqindən əvvəlki dövrlərə nisbətən daha çətin vəziyyətlərə düşməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən də kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə ən aktual məsələlərdən biri kimi ortaya çıxır. Bu aktual mövzu NATO təşkilatı və bu təşkilata daxil olan ölkələr üçün də xüsusi önəm və əhəmiyyət daşıyır (Манойло А.В., 2020, с. 160-184). Çünki kompüter şəbəkələrinin genişlənməsi kibermünaqişələrdə şəbəkə texnologiyalarının imkanlarından daha geniş istifadə etməyə, şəbəkə istifadəçilərinin fəaliyyətlərində koordinasiyanın, əhatəliliyin və mürəkkəbliyin artmasına şərait yaradır. Bu isə kibercinayətlərin çoxalmasına, onların daha təcrübəli və müasir İKT vasitələri ilə təmin olunmuş istifadəçilər tərəfindən aparılmasına səbəb olur.

Bütün bu söylənilənləri göz önündə tutaraq deyə bilərik ki, kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi son dərəcə vacib məsələdir. Bu məsələ ilə bağlı milli siyasət və bu siyasət çərçivəsində hazırlanmış bir kibertəhlükəsizlik strategiyası tələb olunur. Kiber hücumların, ümumiyyətlə mala və ehtimal daxilində də olsa cana təsir edən nəticələri ola biləcək olduğundan kiber təhlükəsizliyin təmin edilməsində bu nəticələrin və bu nəticələrə gətirib çıxaran hərəkət vəüsulların cinayət olaraq təyin olunması və cəzalandırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Kibertəhlükəsizlik anlayışı və onunla bağlı anlayışlar son vaxtlar sürətlə inkişaf etmiş və inkişafı davam edir. İnformasiya və informasiya texnologiyalarındakı inkişafa paralel olaraq bu sahədəki anlayışlar da olduqca dinamik və sürətli şəkildə çoxalmaqdadır.

Kibertəhlükəsizlik ilk dəfə 1990-cı illərdə kompüter mühəndisləri tərəfindən, şəbəkəyə bağlı kompüterlərlə əlaqədar təhlükəsizlik problemlərini ifadə etmək üçün istifadə edilmiş, lakin bu təhlükəsizlik problemlərinin dağıdıcı sosial nəticələr yarada biləcəyi ortaya çıxdıqda zamanla nüfuzlu şəxslər və media tərəfindən qərb dünyasına qarşı böyük bir təhdid olaraq qiymətləndirilmiş və “elektron Kiber Pörl Harbor”lar olaraq dilə gətirilmişdir. ABŞ-da 2001-ci il 11 sentyabr tarixində baş vermiş terror aktı informasiya texnologiyalarına, kompüterlər təhlükəsizliyinə diqqət artırılmasını təmin etmiş, xüsusilə də informasiya texnologiyaları infrastrukturlarının qorunması, elektron müşahidəetmə, terrorçuların İnterneti rabitə vasitəsi olaraq istifadə etməsi məsələləri diqqət çəkmişdir (Əlizadə C. Ş., Əliyev B.Ə., 2018, s. 21-22).

Mövzunu bütün incəlikləri ilə dərindən başa düşmək üçün ilk öncə qeyd etməliyik ki, kibertəhlükəsilik məsələsinə münasibətdə, şərti olaraq, biri müsbət, digəri mənfi rol oynayan iki mütəxəssis qrupu var. Bunlardan birincisi operativ əməliyyatçılardır ki, onların vəzifə və rolu telekommunikasiya sistemlərində düşmən tərəfindən təşkil edilən kiber hücum və kibertəxribat nəticəsində ortaya çıxan hər cür nasazlığı aradan qaldırmaqdan ibarətdir. İkincilər isə hakerlərdir. Onların vəzifə və rolu isə kibertəhlükəsizliyi düşmənə yönəlik kiber hücum və kiber təxribat törətmək yolu ilə təmin etməkdir. Yəni düşmən zərbə endirməmişdən öncə ona zərbə endirərək, gələcək zərbələri önləməkdir.

Bütün ölkələr kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə məsələlərin həllində sözügedən hər iki mütəxəssis qrupundan istifadə edir. Bu səbəbdən də NATO və Avropa Birliyinin kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə strategiyası əsas rəqiblərin – Çin, Rusiya, Şimali Koreya və İranın strategiyasından demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir və ya az şeylə fərqlənir. Əsas fərqlər sözügedən ölkələrin qanunvericilik sistemindən və bu sistemin törətdiyi maneə və məhdudiyyətlərin miqyasından ibarətdir. Diktatura rejimlərinin hakim olduğu ölkələrdə, demək olar ki, bu tip maneə və məhdudiyyətlər ya yoxdur və ya da minimumdur. Vətəndaş cəmiyyətinin və ictimai nəzarətin güclü olduğu ölkələrdə isə məsələ bir qədər fərqlidir.

NATO-ya daxil olan bütün ölkələrin müqabil sənədlərində mövzu ilə bağlı eyni anlayışlar, bənzər strateji və taktiki vəzifələr yer almaqdadır. Yəni nəzəri cəhətdə elə də böyük fərqlər gözə çarpmır. Əsas fərqlər hər bir ölkənin yerləşdiyi fərqli geosiyasi məkamdan və üzləşdiyi təhlükələrin fərqli istiqamətlərindən qaynaqlanır ki, bu da həmin ölkələri çox zaman fərqli taktikalara baş vurmağa məcbur edir. Digər fərq isə sözügedən ölkələrin fərqli maddi-texniki imkanlarından, kadr potensialı və kadrların təhsil və bilik səviyyəsindən qaynaqlanır. Yəni NATO ölkələrinin ümumi vəzifələri olduğu kimi, bir-birindən asılı olmayan fərqli fəzifələri də vardır. Məsələn, hər ikisi NATO üzvü olan Türkiyə və Yunanıstan NATO-ya yönəlik kiberhücumlardan qoruna bilmək üçün çox zaman eyni cəbhədən çıxış edirlər. Fəqət bu onların bir-birinə qarşı kiberhücumlar təşkil etməsinə qətiyyən mane olmur.