Manisa mevlevîHÂnesi

MASLAHAT

Şer"î hükümlerin içerdiği veya akıl vg tecrübe yoluyla belirlenmekle beraber bunlarla uyum içinde olan faydalar anlamında fıkıh ve usûl-i fıkıh terimi.

Maslahat, sözlükte "doğru, düzgün ve kusursuz olma; iyilik, uygunluk, yarayış-lılık" gibi mânalar içeren salâh kelime­sinden türetilmiş olup "bir şeyin maksa­da uygun özellikte olması, fesadın zıddı, iyi, uygun, elverişli, yararlı, iyi olana ulaş­tıran" anlamlarına gelir; isim olarak çoğu­lu mesâiihtir.⁵³⁰ Hem kalıp hem mâna ba­kımından maslahatla uygunluk taşıyan menfaat kelimesi "hazzin elde edilmesi ve korunması" şeklinde açıklanır.⁵³¹ Bunların karşıtı mefsedet ve mazarrattır. Geniş anlamıyla maslahat faydanın sağ­lanması yanında zararın savulmasını, menfaat de haz (lezzet) ve hazza vasıta olanın temini ve korunması yanında acı (elem) ve acıya vasıta olanın giderilmesini kapsar. Fıkıh literatüründe maslahat ru­hî veya bedenî, ferdî veya içtimaî olsun, dünyevî ve uhrevî faydaların sağlanması­nı ve zararların giderilmesini belirten bir terim olarak kullanılır; fakat maslahatın bu son anlamı daha çok "defi mefsedet" şeklinde ayrı bir prensip olarak incelenir.⁵³² iterim anlamı verilirken maslahatın şâriin amaçlarıyla sınırlan­dırılması, onun hükümlerin dayanağını oluşturabilmesi açısından özel bir önemi haiz olduğu gibi bu husustaki tartışma­lar kavramın fıkıh literatüründeki terimleşme sürecine ve fıkıh usulünde tuttuğu yere de ışık tutucu niteliktedir.⁵³³

Salâh kökünün değişik türevleri gerek Kur'ân-i Kerîm'de gerekse hadislerde sık sık geçmekte ⁵³⁴ maslahat şeklindeki kullanı­ma ise sadece bir hadiste rastlanmakta­dır.⁵³⁵ İbn Abdüsselâm mesâlih ve mefâsidden hayır-şer, nef dâr (zarar), hasenat-seyyiatdiye de söz edildiğini, Kur'an'da hasenatın mesâlih. seyyiatın mefâsid anlamında kullanımı­nın ağırlıkta olduğunu belirtir.⁵³⁶ Menfaat kelimesinin ço­ğulu olan "menâfi'" ve aynı anlama gelen "nef" kelimeleriyle bu kökün türevleri birçok âyette geçmektedir.⁵³⁷ Allah'ın isimlerinden olan "dâr" ve "nâfi zararı ve nef i yaratan" şeklinde açıklanır.⁵³⁸

Kur'ân-ı Kerîm'in birçok âyetinde insa­nın ve evrenin boş yere değil bir gaye için yaratılmış olduğu belirtilmiş, pek çok ha­diste de bu temayı destekleyen ifadeler yer almıştır. Bu durum, İslâm âlimlerini Allah'ın fiilleri kapsamında mütalaa edi­len ilâhî hükümlerin amacı üzerinde dü­şünmeye sevketmiş; bazı kelâm problem­leriyle birlikte ele alınması sebebiyle bu konuda farklı eğilimler ve teoriler ortaya çıkmış olsa da büyük çoğunluk, hüküm­lerin konuluş amacının kulların dünya ve âhiretteki maslahatını sağlamak ve ger­çek mutluluğa eriştirmek olduğu husu­sunda fikir birliği içinde olmuştur.⁵³⁹ Dolayısıyla maslahat düşüncesi, şer'î hü­kümlerin amaçlarını belirleme (ta'lîl) ve yapılan bu belirleme ışığında gerek nas-ların yorumlanması gerekse hakkında nas bulunmayan şerl-amelî meselelerin çözüme kavuşturulması faaliyetinin ek­senini oluşturmuştur.

Maslahatı Dikkate Almanın Meşruiyet Delilleri. "Uygunluk ve elverişlilik" anla­mıyla maslahatı gözetme ilkesinin şer'î dayanakları açıklanırken daha çok onto-lojik delillere başvurulur. Allah'ın, yarattı­ğı her varlığa maslahatına olan şeye yö­nelme yetisi verdiği ⁵⁴⁰ fakat cansızları tabiat kanunlarına boyun eğ­direrek, hayvanları gerek bu şekilde ge­rekse onlara verdiği ilham (içgüdü) yoluy­la, insanı İse bütün bu yolların yanı sıra düşünme yeteneği vererek bu sonuca yö­nelttiği, yaratılmışlar içinde insanın hem dünya hem âhiret hayatına elverişli var­lık olma özelliğiyle seçkin kılındığı, birçok âyetten de ⁵⁴¹ an­laşıldığı üzere Allah'ın insanlara ancak in­sanın yetenekli olduğu görevler yüklediği belirtilir.⁵⁴²

ŞerT hükümlerin gayeleri bağlamında maslahatı gözetme ilkesinin dayanakla­rını Kur'an'ın ve Hz. Peygamber'in rah­met olma özelliğine, yine Kur'an'ın öğüt, şifa, hidayet ve rahmet oluşuna ⁵⁴³ Peygamber'in çağrısının hayat verici olduğuna ⁵⁴⁴ dikkat çeken, sa­lâhı, sâlih ameli öven ve fesadı yeren, Al­lah'ın kullara zorluk değil kolaylık murat ettiğini belirten, insanlara yararlı olan davranışları ve kolaylaştırmayı özendiren, buna karşılık zararlı davranışları ve güçlük çıkarmayı yasaklayan âyetler ve ha­disler oluşturur.⁵⁴⁵ İbn Abdüsselâm, Kur'an'ın amaçlarının doğrudan veya dolaylı bi­çimde mesâlihi sağlama ve mefâsidden kaçınma üzerinde yoğunlaştığını söyler; şeriatı inceleyen. Kitap ve Sünnet'in mak­satlarını kavrayan kimsenin bütün em­redilenlerin maslahatı temin, mefsedeti giderme veya her ikisi için, nehyedilenle-rin de bunun aksi için olduğunu kolayca göreceğini ifade eder.⁵⁴⁶ Kur'ân-ı Ke­rîm'in pek çok hükmün peşinden -açıkça veya işaret yoluyla- bununla güdülen ga­yeyi belirtmesi maslahatı gözetmenin fiilî örneklerini teşkil ettiği gibi. genel pren­siplere ağırlık veren bir üslûbu benimse­mesi ve teşrîî düzenleme konusunda ola­bildiğince ana noktalarla yetinip yeni du­rumların düzenlenmesi için sünnete ve içtihada geniş bir alan bırakması da mas­lahat ilkesinin önemine yapılan bir vurgu anlamı taşır. Sünnetin bu konudaki yak­laşımının da ana çizgileri itibariyle Kur-'an'daki gibi olduğu görülür. İbn Kayyim, emredilenin iyiliğini ve nehyedilenin kötülüğünü gösteren vasıfların varlığını ka­bul etmeyip hükümlerin ta'lîline karşı çı­kanları eleştirirken fıkhın hiçbir alanında bu anlayışın üzerine hüküm bina etme­nin düşünülemeyeceğini ifade eder ve bu görüşünü desteklemek için şunları söy­ler: "Kur'an ve Resûlullah'ın sünneti, ge­rek yaratılmışların varlık sebeplerini ge­rekse hükümlerin konuş gayelerini açık­lamanın (hikmet ve maslahatlarıyla ta'lî-lin) örnekleriyle dolu olduğu halde bu me­toda nasıl itibar edilebilir? Eğer bu örnek­ler 100 veya 200 yerde olsaydı bunları sayardık, fakat değişik biçimlerde olmak üzere 1000'den fazla yerde geçmektedir.⁵⁴⁷

Öte yandan İslâm âlimlerinin pek çok şer'î delil ve hükmün ortak noktasını oluşturduğunu ittifakla kabul ettiği bazı temel kaideler de maslahatı gözetme İlkesinin dayanakları arasında zikredilir. Meselâ şâriin yasakladığı eylemlerin kü­çük günahlar (sagâir) ve büyük günahlar (kebâir) şeklinde bir ayırıma tâbi tutul­ması ve bunlara farklı sonuçlar bağlan­ması söz konusu eylemlerin içerdiği zara­rın derece farklılığından kaynaklanmak­tadır.⁵⁴⁸ nitekim naslarda açıkça belirtilmeyen benzer eylemler de­ğerlendirilirken bu esasa göre hüküm ve­rilmiştir. Yükümlülüğün temelini oluşturan temyiz gücüne sahip olma ve ergen­lik çağına ulaşmış bulunma şartlarının gerçekleşmesine bağlı olmaksızın bazı ku­sursuz sorumluluk hallerinin kabul edil­mesi esası, kendi kusuru olmadığı halde zarara uğrayanların mağdur olmasını ön­leme yani onların maslahatını gözetme gerekçesine dayalıdır. Bir mefsedete yol açmaması ve bir maslahatı zayi etmeme­si şartıyla şeriatta örflerin dikkate alın­ması kaidesi insanların yararına olan dü­zenlemelerin genel bir tasvip gördüğü­nün delillerindendir. Yine hukukî işlemle­rin niteliklerinin, geçerlilik şartlarının ve bunlara aykırılığın sonuçlarının her bir hukukî muamelenin sağlayacağı yararlar dikkate alınarak farklı farklı olması da maslahatı gözetme anlayışını yansıtmak­tadır.⁵⁴⁹

Fıkıh Literatüründeki Yeri. Esas İtiba­riyle maslahat kavramının, "Naslar nasıl yorumlanmalı ve uygulanmalı?" sorusu­nun yanı sıra, "Naslarda özel olarak deği­nilmemiş olaylar, ana kaynaklardaki hü­kümlere hâkim olan ruh ve düşünceye uygun biçimde nasıl çözüme kavuşturu-labilir?" sorularına cevap arayan, kısaca ietihad faaliyetini İslâm teşrîînin özüne ve amacına göre denetlemeye yönelen zihnî çabanın ürünü olduğu söylenebilir. Şöyle ki. Hz. Peygamber'in vefatıyla bir­likte yeni şerl-ameB olayların hükmünün vahiyle bildirilmesi süreci sona erdiği gibi ietihad yoluyla ulaşılan çözümlerin vahiy tarafından kontrol edilmesi imkânı da ortadan kalkmış bulunuyordu. Buna kar­şılık değişik âmillerin etkisiyle ietihad fa­aliyeti yeni bir ivme kazanmış ve bu alan­daki gelişmeler kendine özgü metotları olan fıkıh doktrinlerinin ortaya çıkması sonucunu beraberinde getirmişti. Saha­be döneminden itibaren ortaya konan ic-tihadî sonuçlarla bilhassa mezhep imam­ları döneminde fıkhî çözümlerin izahı sa­dedinde yapılan ilmî münakaşalar dikkat­le incelendiğinde müetehidin tercihlerini yönlendiren temel anlayış ve düşüncele­rin teorik olarak ifade edilmesinden ve ilgili kavramların inceltilmesinden çok pratik çözüm üretme yönü ağır basan- bu süreçte de hükümlerin konuş amaçları ve bu amaçların ortak bir ifadesi sayılabile­cek maslahat fikrinin belirleyici bir role sahip olduğu görülür. Sahabe dönemin­deki ictihadlarda maslahat düşüncesine vurgu yapan sözlere sıkça rastlanır. Me­selâ Yemâme savaşında çok sayıda hafı­zın şehid düşmesi üzerine Kur'an'ın cem'i konusu müzakere edilirken Hz. Ebû Be­kir, Hz. Ömer ve Zeyd b. Sabit arasında

geçen konuşmalarda birkaç defa tekrar edilen, "Bu var ya. Allah'a andolsun ha­yırlı bir iş" ifadesi ⁵⁵⁰ farklı düşünen tarafı ikna hu­susunda etkileyici bir role sahip olmuştu ve buradaki anahtar sözcüğün (hayr) planlanan işin müslümanlar için sağlaya­cağı yararı (maslahat) belirttiği açıktı. Yine Hz. Ali'nin, zanaatkarların kendileri­ne emanet edilen eşyanın korunmasında titiz davranmamaları ve bunun hak kay­bına yol açması karşısında onlara tazmin yükümlülüğü getiren içtihadının gerek­çesini açıklarken söylediği söz maslahatla aynı kökten gelen "ıslah" kelimesini içer­mekteydi ki bu da onun toplumun sala­hını sağlayacak bir çözümü hedeflediğini gösteriyordu.⁵⁵¹ Sevâd arazisinin taksimiyle ilgili tartış­malar esnasında Hz. Ömer'in karşı görüş sahiplerini ikna etmek için söylediği söz­lerde de ana fikrin maslahat ve özellik­le kamu yararı ⁵⁵² mülâhazaları olduğu açıkça görülüyordu. ⁵⁵³Ancak mezheplerin oluşumu ve istikrar kazanmasıyla sonuçlanan bu süreçte ben­zer örneklere bolca rastlanmakla bera­ber "re'y" kelimesinin maslahat fikrini de kapsayan şemsiye bir kavram olması yanında aynı fikri belirtmek veya kapsa­mak üzere daha çok "ma'nâ" (çoğulu me-ânî) ve "maksad" (çoğulu makâsıd) kelimelerinin, yer yer de "illet" ve "hikmet" kavramlarının kullanılması sebebiyle maslahat kelimesinin fazla öne çıkma­dığı görülür.⁵⁵⁴ Her bir fıkıh doktrinine ait ictihadlann fikrî örgüsünü açıklama­ya yönelik teorik incelemelerin ve kav-ramlaştırma çalışmalarının ağırlık kazan­dığı müteakip dönemde, maslahat kav­ramının ikincisi birincisinin uzantısı sayı­labilecek başlıca iki anlamda kullanıldığı daha açık biçimde görülebilmektedir: a) Naslarda yer alan hükümlerin amaçları ve yarar fikri bağlamındaki sonuçlan, se­mereleri;

b) Gerek naslarda yer alan hü­kümleri uygularken gerekse naslarda hükmü Özel olarak belirtilmeyen şerî meseleler için çıkarım yaparken ulaşılan çö­zümlerin bu amaçlar ve yararlarla örtüşüp örtüşmediğini belirleyen kriter. Bu anlamların metodolojiye yansıtılması ko­nusunda ise -ietihad metotlarının adlan­dırılması ve işletilmesinde terim birliği­nin sağlanamamasının yanı sıra maslahatın bütün ietihad türlerinde etkili ve fıkhın hemen her alanına uzanan kap­samlı bir kavram oluşu sebebiyle- yakla­şım farklılıklarının, dolayısıyla bu kavramın fıkıh usulü literatüründeki kullanı­mında bir dağınıklığın bulunduğu görü­lür.

Fıkıh usulü eserlerinde maslahatın te­rim anlamını belirleyici tartışmalara daha çok illet kavramının incelendiği bölüm­lerle maslahatın müstakil bir delil sayılıp sayılamayacağının ele alındığı yerlerde rastlanır. İlletin değişik açılardan geniş incelemelere tâbi tutulduğu usul bölüm­lerinin maslahat üzerinde yoğunlaşan kıs­mı "münâsebe" kavramını mihver edinir. Dolayısıyla, gerek nasların yorumunda ge­rekse nas kapsamına girmeyen yeni olay­lara çözüm üretilmesinde maslahatın üstlendiği işlevi daha iyi gözlemleyebil­mek için bu eserlerde geniş incelemele­re konu edilmiş olan münâsebe kavramı etrafındaki tartışmaların göz önünde bu­lundurulması gerekir. Hukuk felsefesi ve metodolojisi açısından zengin tartışma­lar içeren ve gerçekte yorum dahil bütün ietihad türleri bakımından büyük önem taşıyan bu konunun daha çok anılan eser­lerin kıyas bölümlerinde (bazılarında bu­nun yanı sıra mesâlih-i mürsele veya İs­tislâh bahislerinde) ele alınması bir bakı­ma maslahat düşüncesine tanınmak istenen işlevin sınırlandırılması anlamı ta­şır. Sözlük mânası "uygunluk" demek olan münâsebe kelimesi, geniş anlamıyla olay ile olaya bağlanan hüküm arasında mâ­kul bir dengenin bulunmasını ifade et­mektedir. Bu dengenin belirlenmesinde esas alınan nitelik "el-vasfü'I-münâsib" diye anılır, bir vasfı münasip kabul etme­nin ölçütü de maslahatı içermesidir. Usul-cülerin bir kısmı bu vasfın aklî ölçülere göre herhangi bir maslahatı, diğerleri ise hükmün teşri' kılınmasıyla hedeflenen maslahatı gerçekleştirme özelliğini esas almıştır. Allah'ın fiil ve hükümlerinin gâî illetlerinin bulunup bulunamayacağı tar­tışmasıyla bağlantılı olan ve gerçekte ke­lâm ilmini ilgilendiren bu görüş ayrılığı bir yana bırakılacak olursa bir vasfı mü­nasip saymanın temel kriteri maslahatı ihtiva etmesidir. Tûfİ münasibin tanımın­da ihtilâf edilse de bunun önemli bir ko­nu olduğunu, şeriatın hatta varlığın yö­rüngesini oluşturduğunu, zira aklî mü­nasebete uygunluk taşımayan varlıktan söz edilemeyeceğini belirterek konunun ontolojik boyutuna dikkat çeker. Fıkıh alanında münasebetin türlerinin umum-husus, açıklık kapalılık, güçlü-zayıf olma, hemen kabul edilip edilmeme bakımın­dan çeşitlilik gösterdiğini, uygunluğu giz­li kalana "teabbüd", açık olana "muallel" dendiğini ifade eder.⁵⁵⁵ Dar anlamıyla mü-nâsebe ise hükmün illetini tesbit için baş­vurulan bir metodun adıdır. Şöyle ki, şer'î bir hükmün illeti nas veya icmâ yoluyia tesbit edilemiyorsa istinbat (ictihadî çıka­rım} yoluna başvurulur; illetin istinbat yo­luyla belirlenmesinin en önemli şekli mü-nâsebedir. Meselâ hamr (şarap) Kur'an ta­rafından açıkça yasaklanmıştır. Haram-lik hükmü ile bu hükmün kendisine bağ­landığı şarap içme olayı arasında mâkul bir denge vardır; bize bu dengenin bu­lunduğunu söyleten temel kriter (müna­sip vasıf) bu içeceğin insan aklında olum­suz değişiklikler meydana getirme, dola­yısıyla ferde ve fertler arası ilişkilere za­rar verme Özelliği taşımasıdır; fakat. "Şa­rap köpük attığı için veya küpte saklan­dığı için haram kılınmıştır" dersek bu mü­nasip olmaz.⁵⁵⁶ Ancak olayla olaya bağlanan hüküm ara­sında mâkul bir dengenin bulunduğunu belirlemek, bu belirlemede esas alınan niteliğin (el-vasfü'İ-münâsib} illet sayılıp varlık ve yokluk itibariyle hükmün buna bağlı olduğunu kabul etmek ve buna da­yanarak yeni hükümler çıkarmak için ye­terli olmayıp bu vasfm şer'an da dikkate alınıp alınmadığını belirlemek gerekir. Münasip vasfın naslardaki düzenlemeler­den destek alıp almadığını ortaya çıkar­mak için yapılan tasnife göre nas tarafın­dan dikkate alınana "el-münâsibü'i-mu'teber", olumsuz değerlendirilene "el-mü-nâsibü'l-mülgâ", olumlu veya olumsuz değerlendirmeye tâbi tutulmamış olana "el-münâsibü'1-mürser denir. el-Münâ-sibü'l-mu'teber de naslardaki düzenle­melere uygunluk derecesi bakımından dört kademe halinde ele alınmıştır. Bun­lar aynının (kendisi) hükmün aynında, aynının hükmün cinsinde, cinsinin hük­mün aynında, cinsinin hükmün cinsinde dikkate alınmış olması şeklinde ifade edi­lir. Buniardan en üst derecedeki uygunlu­ğa "el-münâsibü'1-müessir" adı verilmiş­tir (müessiri daima münasibin çeşidi ola­rak düşünmemeklerektiği hususu ayrı bir meseledir). Daha aşağı derecedeki uy­gunluk halleri konusunda ise usul eserle­rinde oldukça karmaşık bir terminoloji­nin bulunduğu görülür. Başlıca üç şekil­de tasvir edilen bu durumları müessirin alt kademeleri olarak takdim edenlerin yanı sıra "el-münâsibü'l-mülâim"in çeşit­leri olarak değerlendirenler de vardır, "el-Münâsibü'l-garîb" tabiriyle ne kastedildi­ği hususunda fikir birliği olmadığı için ya geçersizliği ittifakla kabul edilen veya iç­tihada açık olan münâsebe türü olarak gösterilir. Özet olarak sebr ve taksim, tard-aks gibi metotların mantık kuralla­rına göre geliştirilmesine mukabil münâ­sebe hükmün Özüne inilip önce akla uy­gunluk tesbiti yapılmasını, daha sonra bu mâkul vasıf ve bağın naslardaki düzen­lemelerle de uygunluk taşıdığının belir­lenmesini ifade eden bir metot olduğun­dan gâî yorum ve gaye eksenli boşluk dol­durma içtihadının vazgeçilmez aracıdır.⁵⁵⁷

Maslahatın müstakil bîr delil sayılıp sa­yılamayacağı konusu mürsel maslahatla­ra dayalı içtihadın tartışıldığı yerlerde ele alınır. Mesâlih-İ mürsele temeline dayalı ictihadlar yapma hususunda şöhret sa­hibi olan Mâliki" mezhebinin bu konudaki yaklaşımı daha önce de fıkıh ve usul çev­relerinde geniş yankı bulmuş olmakla be­raber bu ictihad türünü eleştirel biçimde gündeme getirip konuya ilişkin bir teori geliştirme çabası ortaya koyma bakımın­dan Gazzâlî bir dönüm noktası olarak ka­bul edilir. Gazzâlî, el-Müstaşfâ adlı eseri­nin istislâh delilini ele aldığı bölümünde önce maslahat kavramının, yararı sağla­ma ve zararı giderme şeklindeki yaygın anlamına değinir ve kendisinin hayatın idamesi için insanların bu yönde bir eği­lim göstermesi anlamını değil dinin (şer') amaçlarını muhafaza anlamını kastetti­ğini, şer'in mükelleflerle ilgili amaçları­nın da onların din. can. akıl, nesil ve mal­larını koruma olmak üzere beş ana nok­tada toplandığını belirtir. Bu beş temelin korunmasını İçeren her şey maslahattır, bunların ihlâline yol açan her şey mefsedet olduğu gibi bu ihlâllerin ortadan kal­dırılması da maslahattır. Gazzâlî'nin, bu ifadenin hemen ardından kıyas bahsinde muhayyel ve münâsib mâna derken bu cinsi kastettiğini belirtmesi onun masla­hata dayalı İctihad konusundaki anlayışı­nı doğru ortaya koyabilme açısından Özel bir önem taşır. Kendisinin münâsib ve mesâlih-İ mürsele istislâh konusundaki başka açıklamalarıyla bu ifadesi birlikte değerlendirildiğinde şu sonuca ulaşılabil­mektedir: Nas veya icmâ kapsamına gir­meyen dinî hukukî bir meselede sadece aklî uygunluğa ve yaygın anlamı esas alı­narak maslahata göre hüküm verilemez; ya muayyen bir nastaki düzenlemeyle yeni olaya verilecek hüküm arasında bir amaç birliğinin bulunduğu belirlenmeli ki buna dayalı olarak yapılan ictihad kı­yas adını alır-, yahut naslann genel ga­yelerine bakılarak bu tür bir amaç birli­ğinin varlığından emin olunmalıdır. Nas­lann genel gayeleri yukarıda belirtilen beş temel değerin korunması şeklinde Özet-lenebilirse de bunlar geniş kapsamlı öner­meler olduğundan bunlara dayalı uygu­lamanın diğer şer'î düzenlemelerle uy­gunluk taşımaması halinde (Gazzâiî bu durum için "garîb" tabirini kullanır) sözü edilen amaç birliğinden emin olmayı sağ­layıcı ölçütlerin devreye sokulması gere­kir. Bunlar maslahatın vazgeçilemez (za­rurî), kesin (kat'î) ve bütün ümmeti ilgi­lendirir tarzda kapsamlı (küllî) olmasıdır. Beş temel değerin korunması önem de­recesi açısından yapılan maslahat tasnifi içinde zarûriyyât arasında yer aldığına ve Gazzâlî'nin kastettiği terim anlamındaki maslahatın belirleyici özelliği de bu oldu­ğuna göre buna ilâve olarak aranan şart­lar katilik ve küllîlik olmaktadır. Hâciyât ve tahsîniyyât grubuna giren maslahat­lar ise muayyen bir aslın şahitliği halinde dayanak olabilir; ancak müctehid bunla­rın da zarûriyyât mertebesine konması gerektiği kanaatine ulaşabilir. Şu halde Gazzâlî'ye göre, hakkında muayyen bir nasta olumlu veya olumsuz değerlendir­me bulunmadığı için mesâlih-i mürsele olarak anılan ve mutlak biçimde ele alına­rak kabul veya reddi yönünde görüş belir­tilen maslahatlar önce özel bir inceleme­ye tâbi tutulmalıdır. Eğer yukarıda belirti­len terim anlamına uygun ise, yani şer'in amaçlarını korumaya yönelik bir masla­hat ise bu zaten Kitap ve Sünnet'ten sa­yısız delille desteklenen bir hüccettir. Mu­ayyen bir nassa dayalı olmadığı için kıyas denmeyip maslahat-ı mürsele diye anıl­ması uyulmasını tartışmalı hale getirecek bir gerekçe olamaz, aksine bunun kesin bir hüccet olduğunu kabul etmek gere­kir. Ancak zarurî, kat'î ve küllî olma şart­larını izah ederken yararlandığı, bir grup müslüman askerin düşman tarafından siper edinilmesi örneğinde şer'î düzenle­melerle uygunluk taşımadığını belirttiği maslahat esasen yasak olan bir fiil (ma­sum bir kişinin öldürülmesi) olduğu İçin onun bu konudaki görüşü değişik yorumlara yol açmıştır. Sübkî, Gazzâlî'nin bu ifa­delerini maslahat belirtilen şartlan taşı­yorsa kabulünde ittifak bulunduğu, taşı­mıyorsa farklı görüşler ileri sürülebilece­ği şeklinde anlamak gerektiği kanaatin­dedir.⁵⁵⁸ Öte yandan Gaz-zâlî. verdiği örneklerde maslahata itibar edilmesi yönündeki ağırlıklı eğilime bakı­larak istislâhın beşinci delil sayılmasının önerilebileceğini dikkatten kaçırmaz; fa­kat kendisi böyle bir önerinin kabul edilemeyeceğini belirtir ve kaynak değerini haiz delilleri kitap, sünnet, icmâ ve akıl olmak üzere dört ile sınırlandırmakta ıs­rar eder. Özet olarak ona göre, yeni bir dinî-hukukî mesele ya kitap, sünnet ve icmâ tarafından onaylandığı bilinen mu­ayyen bir maslahata dayalı olarak ya da -yukarıda belirtilen çerçevede kalmak kaydıyla çok sayıdaki nassın onayladığı ilke düzeyindeki maslahatlar esas alına­rak çözüme kavuşturulabilir. Bunlardan ilk yöntemin kıyas olarak adlandırılması tabii olmakla birlikte ikinci yöntem için Gazzâlî açık bir öneride bulunmamakta­dır; burada kullandığı "şer'in tanıklık et­tiği" ifadesiyle bu türü de kastettiğinin kabul edilmesi halinde sonuçta bunu da kıyas kapsamında mütalaa ettiği netice­sine ulaşılır. Bununla birlikte müstakil bir delil sayılmamak ve anılan şartlara uy­gun olmak kaydıyla bundan istislâh veya mürsel maslahat olarak söz edilmesine razı olduğu anlaşılmaktadır.⁵⁵⁹

Maslahatın Kısımları. Maslahat deği­şik açılardan tasnife tâbi tutulmuştur. Hakkında şer'î değerlendirmenin bulu­nup bulunmaması bakımından maslahat, kıyas bahsinde "münasip vasıf "in taksi­minde izlenen metoda paralel olarak üç gruba ayrılır. Muayyen bir nasla geçerli sayılana "e!-maslahatü'l-mu'tebere", ge­çersiz sayılana "el-maslahatü'l-mülgât", geçerli yahut geçersiz olduğuna dair de­ğerlendirme yapılmamış olana "el-mas-lahatü'l-mürsele" adı verilir. Usulcülerce genel kabul gören bu ayırıma özellikle son iki şıktaki isimlendirme açısından bazı eleştiriler yöneltilmiştir.⁵⁶⁰

Bilindiği kadarıyla temelleri Cüveynî tarafından atılıp ⁵⁶¹ Gazzâlî tarafından geliştirilen bir ayırıma göre maslahat, fert ve toplum hayatın­daki önem derecesi ve karşılanan ihtiya­cın türü açısından zarûriyyât. hâciyat ve tahsîniyyât şeklinde gruplandırılır. Bu sı­ralama aynı zamanda, İslâm teşriinin ana gayelerinin korunması hedeflenen yarar­ların önemine göre derecelendirilmesini ifade eder. Zarûriyyât, gerek âhiret sa­adetinin kazanılması gerekse dünya ha­yatında insana yaraşır biçimde ve düzeyde dirlik-düzenlik ve esenliğin sağlanması ve korunması bakımından toplum ve bireyler için vazgeçilmez olan değerlerin ve bunların korunmasıyla elde edilen ya­rarların toplu ifadesidir. İslâm âlimleri din, can, akıl, nesil ve malın muhafazası şek­linde beş (bazı eserlerde ırz eklenerek al­tı) maddede özetlenen zarûriyyâtın bazı özel naslarla desteklenmesinin yanı sıra çok sayıda âyet ve hadisten tümevarım yoluyla çıkarılmış sonuçlar olduğunu, hat­ta diğer ilâhî dinlerin de ortak noktalarını teşkil ettiğini, bunların korunmasından maksadın ise hem varlık kazanmaları hem de varlıklarını sürdürebilmeleri İçin ge­rekli önlemlerin alınması olduğunu belir­tirler. Nitekim İslâm'ın ana kaynakların­dan anlaşıldığına göre Allah, dinin varlığı için kendisine ve bildirdiklerine iman edil­mesini buyurup bazı ibadetleri farz kıl­mış, dinin varlığını tehdit eden âmillerin ortadan kaldırılması için de cihadı em­retmiş ve dine saldırı niteliği taşıyan ey­lemleri yasaklamıştır. Canın varlığını te­min için insan soyunun ona yaraşır bi­çimde devamına zemin hazırlayan evliliği meşru kılmış, insan varlığı ve şahsiyeti­nin gelişmesini, yetkinleşmesini sağlaya­cak yollan özendirmiş, cana, can bütün­lüğüne ve şahsiyete yönelik saldırıları ya­saklamıştır. Aklı ve düşünme gücünü in­san varlığının en değerli öğesi saymış, gelişmesi ve aktivitesi için gerekli maddî ve manevî şartların hazırlanmasını, özel­likle öğretim, eğitim ve tefekkürü teşvik etmiş, içki içme gibi akla zarar verici ey­lemleri yasaklamıştır. İnsan neslinin deva­mını sağlayacak bir ontolojik düzen var ettiğini bildirip neslin meşru biçimde sür­mesinin yegâne yolu olan evlilik kurumu­nun muhafazasını bu varlığı ayakta tut­ma olarak kabul etmiş, nesillerin sağlıklı olarak devam etmesi ve gelişmesinin Önündeki engellerin kaldırılmasını iste­miş, soyların karışmasına yol açan zinayı ve neslin korunmasını tehdit eden eylem­leri yasaklamıştır. İnsanı mal edinme eğilimi taşıyan bir varlık olarak yarattığını belirtip dünya hayatının vazgeçilmez ge­reklerinden olan malın meşru yollardan elde edilmesini teşvik etmiş, malın ve meşru kazanç düşüncesinin korunması amacıyla hırsızlığı ve haksız kazanç sağ­lama yollarını menetmiştir. Ayrıca bütün bu değerlerin korunmasına yönelik ihlâller için cezaî ve hukukî yaptırımlar koy­muştur. Esasen adalet, hürriyet, eşitlik, güvenlik vb. değerler bu beş temel gaye­nin açılımları olmakla beraber bunların belirtilen tasnife eklenmesiyle ilgili öne­riler her dönemde bu konuda öne çıkan kavramların önemine özel bir vurgu an­lamı taşır. Hâciyat, zarûriyyât düzeyinde olmamakla beraber insanların hayatları­nı sıkıntıya düşmeden ve kolaylık içinde sürdürebilmeleri için muhtaç oldukları düzenlemeler ve bunların sağladığı yarar­lar demektir. Suyun bulunmadığı veya kullanılamadığı durumlarda teyemmüm edilmesi, ramazanda hasta veya yolcu olan yükümlünün orucunu erteleyebil-mesi hükümleri hâciyatın ibadetler ala­nındaki, avlanmaya ve av etinin yenme­sine müsaade edilmesi helâl-haramlar alanındaki, kira, selem vb. sözleşmelerin meşru kılınması hukukî ilişkiler alanında­ki örnekleri arasında sayılır. İhtiyaç kav­ramının dar anlamı bu gruptakilere te­kabül ederse de her üç gruptaki gereksi­nimleri ifade edecek biçimde geniş an­lamda kullanımı da söz konusudur.⁵⁶² Tahsîniyyât ise hayatı güzelleş­tirmeyi hedefleyen ve insanı mükemmeli aramaya teşvik eden -zarûriyyât ve hâci­yat düzeyine çıkmamış- düzenlemeleri ve bunların sağladığı yararları ifade eder. Bunların ortak özelliği bireyi ve toplumu erdemli, seçkin ve uygar olmaya, bu açı­dan başka kişileri ve toplumları imrendi­recek bir düzeye çıkma gayreti göster­meye yönelten düzenlemeler olmasıdır. İbadetlerdeki temizlik hükümleri, israf­tan kaçınma gereği, yeme içme âdâbıyla ilgili hükümler, henüz sonuçlanmamış akid görüşmesine katılmanın tasvip edil­memesi, savaşta kadın, çocuk ve din adamlarının öldürülmesinin yasaklanma­sı tahsîniyyâtın örneklerindendir. Şâtıbî, bu üç esasın korunmasının şâriin maksa­dı olduğunu gösteren delilin naklîve ke­sin nitelikte olması gerektiğini, zira bu­nun şer'î asılların da temelini teşkil etti­ğini belirttikten sonra muhtemel delille­re kısaca göz atar ve sonuç itibariyle bu tesbitin küllî olsun cüzî olsun bütün şer'î delillerin tümevarım yoluyla incelenme­siyle ulaşılan ortak anlama ⁵⁶³ dayandığını İfade eder. Yine onun açıklamalarına göre bu üç küllinin amaçladığı her gruba ait maslahatın bun­ların kapsamına giren bazı cüzilerde gerçekleşmemesi söz konusu tasnifi ve asıl amacı ortadan kaldırmaz. Meselâ suçlu­nun cezalandırılmasında gaye suçların önlenmesidir ve bazı olaylarda bu gayenin gerçekleşmemiş olması bu gruptaki hükümlerin temel karakterini ve meşrui­yetini etkilemez, yani bunların kamu dü­zeni açısından taşıdığı önemi ortadan kaldırmaz. Bunların yanı sıra zarûriyyât, hâciyat ve tahsîniyyâtın her biriyle ilgili tamamlayıcı hükümlerden de (tekmile ve tetimme) söz edilir ki bunların ölçütü, bulunmaması halinde tamamladığı za­ruri, hâcî ve tahsînînin aslî hikmetinin ortadan kalkmamasıdir. Meselâ emsal nafakası ve ecr-İ mis! hükümleri, sarhoş­luk veren içkinin azının ve ribânın yasak­lanması, namaz farîzasıyla hedeflenen gayeyi pekiştirmek İçin ezan okunması ve namazın cemaatle kılınmasının istenmesi zarûriyyâtın, yolculuk sırasında namazla­rın kısaltılmasına müsaade edilmesi hük­münün yanı sıra aynı durumda bazı na­mazların cem'ine İzin verilmesi hâciyatın, kurban hükmünün peşi sıra kurban edi­lecek hayvanın en iyiler arasından seçil­mesinin tavsiye edilmesi tahsîniyyâtın ta­mamlayıcılarına Örnek gösterilir. Şâtıbî anılan üç küme arasında da bu tür bir ta­mamlama ilişkisi bulunduğuna, yani hâ­ciyatın zarûriyyât için. tahsîniyyâtın da hâciyat için tetimme teşkil ettiğine dik­kat çeker.

Zarûriyyât, hâciyat ve tahsîniyyât ara­sındaki sınırlan belirleyen kesin ölçütler bulunmadığı gibi bu konuda belli ölçüt­ler veya tanımlarüzerinde mutabakat sağlansa bile fıkhî bir hükmün bu grup­lardan hangisine dahil edilmesinin uygun olacağı hususunda fikir birliği edilmesi­nin beklenemeyeceği açıktır. Zira gerek bu gruplandırmalar gerekse her bir gru­bun kapsamına giren hükümlerin belir­lenmesi ictihadî olup -Şâtıbî'nin ifadele­rinden anlaşıldığına göre- böyle bir dere­celendirme yapmanın asıl amacı şer'î hü­kümlerin birbirinden kopuk düzenleme­ler olmadığını ortaya koymak, maslahat­lar arasındaki ince dengeyi yakalayabil­mek için fikrî bir hazırlık sağlamak, asıl yaran da cüz'î bir meselede tereddüt edilmesi halinde hükümler arasındaki fik­ri örgüyü göz önünde bulundurarak onu külli bakışla değerlendirmeye almak, bi­rine bakarak diğerini feda etmeyi hedef lemeksizin her bir cüzînin bu küllî bakış kontrolünde anlamlı kaldığından emin ol­mak, bununla birlikte bir tercih zorunlu­luğu doğduğunda fakihin hangi masla­hatı üstün tutmasının uygun olacağına karar verirken tutarlı davranmasına yar­dımcı olmaktır. Merkezinde zarûriyyât bulunan ve iç içe geçmiş katmanlara ben-zetilebilecek olan bu üç grup arasındaki sıralama aynı zamanda öncelikler hiye­rarşisini belirttiğinden bunlar arasında tercih zorunluluğu doğduğunda evvelâ zarurînin, sonra hâcînin, daha sonra tah­sînînin korunması esastır. Şâtıbî, zarurî­nin mutlak olarak ihlâle uğradığı var sa­yıldığında hâcî ve tahsînînin de ihlâle uğ­ramasının kaçınılmaz olacağını, aksinin ise söz konusu olmadığını, fakat tahsînî­nin mutlak ihlâli halinde hâcînin. bunun mutlak İhlâli halinde de zarurinin bir şe­kilde ihlâle uğrayabileceğini belirtir. Onun bu konudaki açıklamalarını şöylece özet­lemek mümkündür: Bu kümeler arasın­daki ilişki asıl-fer'veya mevsuf-vasıf iliş­kisine benzetilebilir; meselâ satım söz­leşmesinin meşruiyetinin kabul edilme­diği var sayılsa satımın geçerliliği için bi­linmezlik (cehalet) ve belirsizliğin (garar) yasak sayılmasının bir anlamı kalmaz; yi­ne bir kimseden namaz vecîbesinin sakıt olması halinde artık kıraat, tekbir ve dua gibi bu ibadete bağlı olan fiiller de sa­kıt olur. Bununla birlikte hâcî ve tahsînî bazan mukaddime, bazan bitişik unsur, bazan da eklenti şeklinde olmak üzere-zarurîye hazırlama ve onun en iyi biçimde gerçekleşmesini sağlama işlevini üstlen­diğinden bunları zarurînin etrafını çevre­leyen ihata duvarı gibi düşünmek müm­kündür: dolayısıyla bu kuşakta meydana gelen ihlâllerin önemli bir düzeye ulaş­ması halinde zarurînin de tehlikeye düş­mesi, en azından belli bölgelerinden yara alması muhtemeldir. Zarûriyyâtı oluştu­ran değerlerin kendi içindeki önem sı­ralamasının din. can, akıl, nesil ve malın muhafazası şeklinde olması gerektiğini savunanlar çoğunlukta olmakla beraber farklı sıraiama önerenler de vardır. Bu durum daha çok, belirtilen kavramların açılımına ilişkin farklı bakış açılarının bu­lunmasından ve değerlendirmede esas alınan örneklerin Özelliğinden kaynaklan­maktadır. Bazı çağdaş yazarlar, tahsîniy­yâtın menduplardan ve kısmen de mu­bahlardan oluştuğu yönündeki bir ön ka­bulden hareketle bir kısım klasik usulcü-lerin farz düzeyindeki hükümleri bu gru­bun örnekleri arasında saymasını eleşti­rirlerse de mesâlihin önem derecesi açı­sından böyle dikey bir sıralamaya tâbi tu­tulmasının zorunlu oiarak farzlar (vacip­ler), menduplar, mubahlar tasnifini içer­mediğine dikkat edilmelidir. Nitekim -aynı yazarların çalışmalarında da görüldüğü üzere- haram ve tahrîmen mekruh dü­zeyindeki pek çok hükmün bu grubun ör­nekleri arasında sayılması da bunu teyit etmektedir (işaret edilen yaklaşımı desteklediği İzlenimi veren İzzeddin İbn Ab-düsselâm'ın tasnif ve örneklendirmesini her grubun ağırlıklı özelliği oiarak anla­mak daha isabetli görünmektedir. Yine bu gruplandırma-dan. zarûriyyâta dahil olmayanların özel likle tahsîniyyâtın- değersizler veya değeri düşük olanlar anlamının çıkarılması yan­lış olur. Zira bu sıralama maslahatlar ara­sında bir tercih gereği duyulduğunda hangisinin üstün tutulacağını tesbit yö­nüyle bir hiyerarşi belirtmekle birlikte asıl gaye. alt kademedekilerin değersizliğini veya az değerli olduğunu belirtmek değil şer'î hükümlerin bir değerler manzumesi oluşturduğunu ortaya koymak, yerli ye­rince işleyen bir düzen olabilmesi için ahenk ve dengenin nasıl sağlanabilece­ğini göstermektir. Öte yandan tahsîniy­yât iyi insan, iyi kul, iyi müslüman olma­nın inceliklerini kavrayabilme, hayata geçirebiime, kalite ve estetiği yakalama ça­bası içinde olma gibi bir anlam da taşır. Zarurî ve hâcî olanlar hayatın akışı içinde genellikle kendi varlığını zorunlu kılarsa da tahsîniyyât daha bir ilgi, dikkat, özen ve özveri gerektirir, bu da bireyin ve top­lumun uygarlık yolunda sürekli mesafe katetmesi sonucunu beraberinde getirir. İslâm medeniyetini seçkin kılan eserierin ve kültür görünümlerinin temelinde böy­le bir idrak ve zihniyetin yattığında ise şüphe yoktur. Tahsîniyyât çerçevesinde yer alan temizlik hükümlerinin suyun te­mini ve kullanımı konusunda müslüman toplumları başka kültür ve medeniyet mensuplarını imrendirecek ve onlar için numune teşkil edecek bir düzeye eriştir­miş olması, zarurî ve hâcî düzeyinde ol­mamakla beraber ibadet mahallerinin ve yazının güzelleştirilmesi ihtiyacından ha­reketle muhteşem sanat eserlerinin or­taya konmuş bulunması bu hususu teyit eden örnekler arasında zikredilebilir. Yine bazı yazarlarca tahsîniyyâtın ahlâkî alan­la sınırlı olduğu ön kabulünden hareket­le Şâtıbî'ye ahlâkî değerlere en son sıra­da yer verdiği eleştirisinin yöneltilmesi, bu ayırımın temelindeki düşünce hakkın­da yanlış bir kanaat edinilmesine yol aç­maktadır. Gerçekte -içerdiği kuralın ma­hiyeti uygun olduğu ölçüde- bu kümeler­den her birinin ahlâkî alanla ilgisi bulun­maktadır; meselâ haksız yere cana kıy­ma ahlaken kötü bir fiildir ve bunun Ön­lenmesi zarûriyyât kümesine yerleştiril­miştir; tahsîniyyâtın tanıtımında yer alan "mekârimü'l-ahlâk" ifadesi ise bu grubun ahlâkî erdemlerle olan yoğun ilgisini be­lirtmektedir.⁵⁶⁴

İbn Abdüsselâm'ın maslahat ayırımla­rında uhrevî ve dünyevî şeklindeki tak­sim belirgin biçimde öne çıkar. Müellif, maslahat ve mefsedetleri teklifi hüküm terminolojisine (vacip, mendup, mubah, haram ve mekruhlara), görevlerin aynî ve­ya kifâî oluşuna, kesin, zannî veya vehim kaynaklı olmasına, hakiki veya mecazi olu­şuna, sınırlarının açıkça belirlenip belir-lenemeyişine. sonuçlarının hemen görü­lüp görülmeyişine, iyilik ve kötülük dere­cesine, sağladığı hak ve sonuçların önce­lik durumuna göre vb. açılardan başka ayırımlara da tâbi tutmaktadır.⁵⁶⁵ Bazı yazarlar, maslahatların uhrevî ve dünyevî şeklinde ikiye ayrılıp İnanç ve iba­detlerle ilgili hükümlerin birinci, muame­lâtla İlgili hükümlerin ikinci grup masla­hatlar için konduğunun belirtilmesini, bi­rinci gruba girenlerin akılla açık bir biçim­de kavranabilecek gerekçelere dayanma­ması, ikinci gruptakilerin ise yeni olaylara geçiş yapmayı sağlayacak açık illetlere dayalı olması yönüyle isabetli bulmakla beraber maslahat kavramının özü açısın­dan konuya bakıldığında bu ayırıma ge­rek bulunmadığını savunurlar. Zira İslâmî anlayışa göre insan hayatı ancak varlık amacına uygun bütüncül bir bakış içinde ele alındığında gerçek anlamını kazanır; bütün bu hükümler dünya ve âhiret saa­detini temin amacında birleştiğine göre sağlanan yararın doğrudan veya dolaylı olması bu sonucu etkilemez. Meselâ bir müslümanın inançlarına bağlı ve ibadet­lerinde titiz olması, beşerî ilişkilerinde so­rumluluk bilincini güçlendirip ödevlerini yerine getirmede daha özenli davranması ve başkalarının hakkına daha saygılı ol­ması sonucunu beraberinde getiriyorsa bu maslahatın sadece uhrevî olduğunu, aynı şekilde dünyada kendisi ve başkala­rı için yaptığı yararlı faaliyetleri inanç ve ibadetlerinin zorunlu kıldığı ahlâkî de­ğerlerle denetliyorsa bu maslahatın sade­ce dünyevî olduğu söylenemez. Esasen Allah hakları ve kul hakları şeklindeki ayı­rımın bazı fıkhî hükümler açısından bir ölçüt görevi yapması bir yana, sonuçta bütün şerl hükümlerin Allah'ın İradesine ram olma ve bunların hedeflediği masla­hatın da insanların dünya ve âhiret mutluluğunu sağlama noktasında kesiştiği dikkate alınırsa bir yönüyle bunların tamamının Allah hakkı, diğer yönüyle de tamamının kul hakkı olarak nitelenmesi mümkündür.⁵⁶⁶

İbn Âşûr, maslahatı toplumu veya bireyi hedeflemesi açısından "maşlaha âmme" ve "maşlaha hâssa" şeklinde İkiye ayırır ve Kur"ânî teşrîin büyük çoğunluğunda gözetilen maslahatın, yine farz-ı kifâye-Ierin çoğunun birinci, Kur'ânî teşriin bir kısmı ve sünnetteki teşrîin büyük kısmı­nın ise ikinci türden olduğunu belirtir. Ayrıca toplumun tamamını, belli grupla­rını veya fertlerini ilgilendirmesi açısın­dan da maslahatı küllî ve cüz'î şeklinde bir ayırıma tâbi tutar; ancak maşlaha âmme tamlamasını kullanarak açıkladığı küllî maslahatlardan ümmetin tamamı­nı ilgilendirenlerin sayısının az olduğunu ifade eder.⁵⁶⁷ Kendisine duyulan ihti­yacın kesin olup olmaması açısından da maslahatları katt, zannî ve vehmî kısım­larına ayırır. Hac farizası gibi te"vile açık olmayan nasla sabit hükümlerin yanı sıra, daha önce zarûriyyât olarak nitelenen te­mel değerlerin korunması gibi tümeva­rım yoluyla pek çok delilin ortak noktası olarak belirlenen hükümlerin, yine zarurî kapsamında olup aklen elde edilmesinin büyük yarar sağlayacağına, aksinin ise büyük zarar getireceğine hükmedilen du­rumların içerdiği yararlar birinci gruba; aklî veya naklî olsun zannî bilgi sağlayan delille sabit hükümlerin, meselâ yargıcın kızgın iken karar vermemesi hükmünün sağladığı yararlar ikinci gruba: uyuştu­rucu kullanma örneğinde olduğu gibi kişinin hoşuna gitmesini ölçü alarak yararlı saydığı, fakat iyi incelendiğinde zararlı ol­duğu anlaşılan fiillerden beklenen mas­lahatlar üçüncü gruba girer.⁵⁶⁸ Öte yandan İbn Âşûr, şer'î talebe konu olup olmaması bakımından masla­hatları iki kısma ayırır. Birinci kısmı in­sanlara yaratılıştan getirdikleri özellikler gereği açık bir haz sağlayan yararlar oluş­turur. İnsanın bunlara olan tabii eğilimi sebebiyle şeriat bu tür maslahatlarla, on­ların elde edilmesini talep etme şeklinde değil sadece önündeki engelleri kaldırma yönüyle ilgilenir. Meselâ satım ve nikâh akidlerinin insanlar için çok önemli iki maslahatı karşıladığı dikkate alınarak bunlara vücûb hükmünün bağlanması beklenebilirse de bu düzenlemelerin ibâ-ha çerçevesinde kaldığını, buna karşılık dinin anılan akidlerin insanların yeme içme ve çoğalma gibi tabii ihtiyaçlarını meşru biçimde karşılanmasını engelleye­cek saldırı ve sınırlandırmaları yasakla­dığı görülür. İkinci kısımda ise insanlara açık bir haz sağlamayan maslahatlar yer alır. Bu tür maslahatların önemi fertler tarafından genellikle açık biçimde hisse­dilmez ve ancak yokluğu halinde farkına varılır. Toplumun dirlik düzenliği için ge­rekli olan bu maslahatların sağlanması bazan her bir ferde ayrı ayrı, bazan da topluma yüklenmiş birer görev şeklinde olmak üzere şer'an talep edilmiş ve yeri­ne getirilmesini sağlayıcı yaptırımlar ön­görülmüştür. Çocukların nafakasını kar­şılamak, yolda kalmış olanlara yardımcı olmak birinci gruba, boğulmak üzere olan birini kurtarmak, etrafa tehlike saçan yangını söndürmek ikinci gruba örnek gösterilebilir.⁵⁶⁹ Aynı mü­ellif son olarak mesâlih ve mefâsidle ilgili bir başka ayırımın bulunduğunu, fakat bunun fakihin konuya hâkimiyetini ge­rektiren bir ayırım olduğunu belirtir. Bu da maslahata, fiille kastedilen yarar veya o fiilin sonucunda oluşan yarar olması açı­sından bakışın ortaya çıkardığı ayırımdır. Müellifin burada, kanuna karşı hilenin ön­lenmesi ve aslen meşru olan fiillerin kötü sonuca götüreceğinin anlaşılması üzeri­ne yasaklanması (sedd-i zerâi1) ilkelerinin uygulanması ve uygulanmaması durum­ları arasında yapılabilecek bir maslahat mukayesesini kastettiği anlaşılmaktadır.⁵⁷⁰

Maslahat-ı Mürsele ve Mezhep İmam­larının Tavrı. Maslahatı dikkate almanın meşruiyet delilleri başlığında görüldüğü üzere İslâm teşriinin geneline hâkim bir düşünce anlamıyla maslahatın kabulü hu­susunda âlimler arasında görüş ayrılığı bulunmamakta, maslahatın nasların yo­rumunu etkileyen bir unsur veya yeni olayların çözümünde şer'î bir dayanak olup olamayacağı tartışılmakta ve bu ko­nudaki İhtilâfların odak noktasını masla­hat-ı mürsele (çoğulu mesâlih-i mürsele) kavramı oluşturmaktadır.

Mesâlih-i mürsele, geçerli veya geçer­sizliği hakkında özel delil (nas ve icmâ) bu­lunmadığı gibi kıyas kapsamına da gir­meyen, fakat hem aklî ölçülere hem di­ğer şer'î düzenlemelerin bütününe (ma-kâsıdü'ş-şâri') uygunluk taşıyan menfaat­leri ifade eder.⁵⁷¹ Buna göre. aklî ölçülere vurulduğunda yararlı olduğu düşünülmekle beraber şâriin küllî maksatlarına dahil ve­ya uygun olmayan, hükmü nasla belirlen­miş veya hükmü üzerinde icmâ edilmiş ya da -Kitap ve Sünnefte yapılan atıf uya­rınca- devlet başkanının (imam) tasarruf ve takdir yetkisine bırakılmış menfaatler, birbiriyle çatışan ve her biri için geçerlilik veya geçersizlik yönünde şahit (özel delil) bulunan maslahatlar ve ister bütünüyle ister umumunu tahsis veya mutlakını takyid edecek biçimde olsun bir nasla ve­ya sahih bir kıyasla çatışan maslahatlar mesâlih-i mürsele kapsamı dışında kal­maktadır. Mürsel maslahat esas alınarak yapılan ictihadda varılan sonucu uy­gun gösteren vasıf "el-münâsibü'1-mür-sel" diye anıldığı gibi izlenen metot İçin "istislâh" veya "istidlal" tabiri kullanılır. Bazıları istidlali Kitap, sünnet, icmâ ve kı­yas dışında kalan istihsan ve istishâb gibi delilleri kapsar biçimde kullanmış ve me­sâlih-i mürseleden "el-istidlâlü'l-mürsel" diye söz etmiştir. Bûtî, birçok müellif ta­rafından ilk dönem müctehidlerinin ve Özellikle İmam Mâlik'in nassin umumuna veya mutlakına aykırı maslahat-ı mürse-leye dayandığına dair örnekler verilmesi­ni, hatta bazılarınca açıkça Mâlikfler'in maslahat-! mürsele ile âmmın tahsis ve mutlakin takyit edilebileceği kanaatinde olduklarının söylenmesini, maslahat-ı mürselenin gerçek sınırlarını ve buna da­yanmanın hükmünü belirleme konusun­da karışıklığa yol açan en önemli sebep olarak görmektedir. İmam Mâlik'in fetva­larından delilleri iyice incelenmeden me-todik çıkarımlar yapılması, çok defa da mezhebin kendi bilgi kaynaklarına daya­nılmadan ona ve öğrencilerine görüş nis-bet edilmesi sebebiyle böyle yanlış bir ka­naatin yaygın hale geldiğini, bazı araştır­macıların sahabe ve sonraki müctehidle-rin şöhret bulan fetvalarından sırf masla­hatla Kitap veya Sünnet'in nassının tah­sisine delil gösterdiği meseleler incelen­diğinde bunların tamamının ya bir nassın başka bir nasla tahsisi veya nassın kıyasla tahsisi kabilinden olduğunun ya da bun­lar üzerindeki görüş ayrılığının tahkiku'l-menât türünden, yani hükümlerin her bir olaya uygulanişiyla İlgili ihtilâflar oldu­ğunun görüldüğünü ifade etmektedir. Mâlikîler'den bu konuda aktarılan birçok örneği tahlilî bir incelemeye tâbi tutan yazar bunlarda mutlaka şu üç durumdan biriyle karşılaşıldığını belirtir: Ya mezhep­ten sağlam bir şekilde yapılmamış nakil­lerdir yani zahiri itibariyle de sahih değil­dir, yahut bunlar, kendilerinin kanaatine göre -Kitap, Sünnet, üzerine kıyas edilen bir asıl gibi- ittifakla kabul edilen şer! bir dayanağa istinat etmektedir, yani mesâ­lih-i mürsele değildir, ya da küllî maksat­lar dışında muayyen bir sert delile dayan­mamakta, fakat en azından kendilerine göre herhangi bir nassın umumuna veya ıtlakına da aykırı düşmemektedir.⁵⁷²

Öte yandan usulcülerin maslahat-ı mürsele (istislâh) hakkındaki açıklamaları incelendiğinde bunun kabulünün ihtilaf­lı, hatta tercih edilen görüşe göre geçer­siz olduğu izlenimi edinilmektedir. Usul­cülerin görüş ayrılıklarını naklederken is­tislâh j kabul veya reddetmekten maksa­dın ne olduğunu belirlememiş olmaları, İmam Mâlik'in bu konudaki tavrıyla ilgili nakil ve izahların farklılıklar ve çelişkiler taşıması, İmam Şafiî'nin istihsan hakkın­daki sözlerinin mutlak biçimde aktarıl­ması, onun görüşünün, şâriin hükümleri ve tasarruflarıyla uyumlu veya maksatla­rına dahil olan maslahata dayalı içtihadı istisna etmeksizin verilmesi, özellikle Cü-veynî ve diğer bazı Şafiî âlimlerince yapı­lan, Şafiî'nin istislâhı kabul ettiği yönün­deki açıklamaların ihmal edilmesi, yine Gazzâlî'nin bilhassa el-Müstaşfâ'da is­tislâh bahsindeki izah tarzının farklı anla­malara açık olması, bu konudaki karma­şa ve belirsizliğin başlıca sebepleri ola­rak zikredilebilir. Mesâlih-i mürselenin yu­karıda gösterilen sınırlar esas alınarak el-münâsîbü'l-mu'teberin dereceleri içinde son kademeye yerleştirilmesi ve sahabe, tabiîn ve dört mezhep imamının ictihad-lanna bu açıdan bakılması halinde hepsi­nin buna göre hüküm verme noktasında birleştiği görülür. Ancak İmam Mâlik me­sâlih-i mürseleyi ictihadlannda müstakil bir dayanak olarak kabul etmiş, diğer üç imam İse bunu kıyas, istihsan, örfü dik­kate alma gibi diğer ictihad metot ve il­keleri kapsamında mütalaa etmiştir. Zâ-hirîler'in re'y ve kıyas konusundaki olum­suz tavırları gereği mutlak biçimde, İmâ-miyye Şîası'nın da kaynak telakkileri ge­reği kesin tarzda akla râci olanlar dışında mesâlih-i mürseleye göre hüküm vermeyi kabul etmedikleri, Şia'nın Zeydiyye kolu ile genellikle Hâricîler'in günümüzde ya­şayan kolu olarak bilinen îbâzîler'in ise özü bakımından buna olumlu baktıkları sonucuna ulaşılabilmektedir.⁵⁷³

Maslahatın Meşruiyet Ölçütleri.⁵⁷⁴ serthük­me dayanak olacak maslahatın ölçütleri­ni konuyla ilgili doktora tezinde geniş bi­çimde İncelemiş ve bunları beş başlık al­tında toplamıştır.