Нязяри вя практики риторика

İzahatın konsentrik (ümumi mərkəzli) metodunun adı bu metodun xüsusiyyətlərini aydın sürətdə göstərir. Ədər danı­şanın məqsədi yalnız bir problemi (eyni növ problemlər qru­pu­nu) işıqlandırmaqdırsa, onda bu metodun tətbiqi məs­lə­hət gö­rülür. Burada məlumat həmin problemin ətrafında quru­lur. Be­lə məlumatın strukturu ümumi mərkəzə cəmləşən bir sıra dai­rə­ləri yada salır. Bu mərkəz faktiki olaraq bütövlükdə kom­po­zisiyanı «idarə edir».

Konsentrik metod ilə həyata keçirilən izahat daima prob­lemə qayıdış praktikasıdır – amma bu qayıdış hər dəfə yeni «burum»da olur. Konteksdə, yəni mətnin mənaca bitmiş olan hissəsində müxtəlif şəkildə yüklənən problem incə fərqlər ya­ra­dacaq məcazi məna ifadə etməklə diqqəti cəlb etməyə baş­layır. Əsas məqsəd isə – auditoriyanın nəzərində məsələn, ilk ba­xışda az əhəmiyyətli görünən problemi ona tədricən yeni-yeni mühüm aspektlər daxil edərək və izahatı yeni-yeni təfər­rüatlarla zənginləşdirərək, qlobal məna verməkdir. Və ya, mə­sə­lən, ilk baxışda auditoriya ilə heç bir əlaqəsi olmayan hər han­­sı problemi onlar üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən prob­le­mə çevirməkdir.

İzahatın konsentrik metoduna nümunə kimi məsələn, indi­ki dövrdə müasir ekologiyada işlərin vəziyyətinə dair mə­lumat çıxış edə bilər: müasir dövrdə haqqında bu qədər çox da­nışılan ekologiyanı biz çox zaman kifayət qədər ciddi qəbul etmirik. Ekologiyaya dair məlumatın hər bir dinləyici üçün zə­ruri əhəmiyyət daşıyan problemə çevrilməsi üçün məhz kon­sentrik metoddan istifadə etmək lazımdır. Bu metod problemin bizim hər birimiz üçün necə təhlükəyə çevrildiyini göstərə bi­lər (məsələn, aşadıbakı konsentrik seriyalar vasitəsilə: «biz zə­hərlənmiş su içirik», «biz öz dəri örtüyümüzü sintetika ilə xa­rab edirik», «biz öz immun sistemimizi məhv edirik» və s.).

İzahatın «in mediasres» modelinə uyğun olaraq inkişaf etdi­rilməsi metodları, şübhəsiz ki, kombinasiya edilə bilər. Əsas hissənin bölməsi kimi izahatın düzgün qurulması heç də metodun sırf «təmizliyinə» riayət olunması demək deyil. To­pos­lar kimi izahın inkişaf etdirilməsi metodları da prinsipcə mə­lumatı ötürmək üçün yaxşı oriyentirlərdir. Danışan nitq za­ma­nı izahat metoduna deyil, daha çox «məsələnin mahiy­yə­tinə» nəzarət etməlidir.

Ümumiyyətlə götürsək, işgüzar izahat relevant izahat – tər­kibində danışanın istifadə etdiyi modeldən və metodlardan asılı olmayaraq – hesab edilir: yəni izahatı nə qısa, nə də uzun etmək lazımdır – o «münasib» almalıdır. Daha doğrusu danışan yenə də materialın xüsusiyyətləri və müvafiq nitq situasiya­sı­nın şərtlərini nəzərə olmalıdır (köhnə lətifədə deyildiyi kimi, dərzinin sifariş edilən pəncəyi uzun, yoxsa qısa tikməsi sualına sifarişçi əsəbi halda belə cavab verir: «Onu sadəcə olaraq nor­mal tikmək olmaz?»).