Нязяри вя практики риторика

§3.2.1. Tezis

Tezis (yunancadan tərcümədə "fikir" deməkdir) ritorika­da sübuta ehtiyacı olan fikir (müddəa) kimi başa düşülür.

Beləliklə, tezis söyləmək artıq onun həqiqiliyini sübut etmək üçün öz üzərinə öhdəlik götürmək deməkdir. Buna görə də söylənilən tezis bütövlükdə sübut edilməcək vəziyyətdə olmalıdır. Aydındır ki, "sübut etmək" və "sübut ediləcək vəziy­yət­də olmaq" eyni şey deyildir. Əksər hallarda bizim söylədi­yimiz tezislər belə sübut ediləcək vəziyyətdə olduğundan hər də­fə dəlillərlə əsaslandırmağa ehtiyac qalmır – əks halda nitq prosesi ümumiyyətlə, mövcud olmazdı.

Belə ki, normal şəraitdə mən "Sabah yaxşı hava olacaq" deyərkən, mən həmsöhbətdən "bunu sübut et!" kimi təklif göz­ləmirəm. Həsöhbətim yaxşı başa düşür ki, mən bu tezisi söy­lə­yərkən, əlimdə olan və inandığım bəzi məlumatlara (si­nop­tik proqnozlara, yerli iqlimə dair biliklərimə, şəxsi müşahi­də­ləri­mə və s.) əsaslanıram. Və mən prinsipcə zəruri hal ya­ra­narsa bu tezisi arqumentlərlə əsaslandıra bilərəm.

Məhz bu mənada dil kollektivinin üzvləri arasında möv­cud olan qarşılıqlı "dinməz sözləşmə" sistemi haqqında danı­şırlar: ümumi biliklər sistemi onlar üçün ensiklopedik mühit ki­mi çıxış edir ki, bu mühit də dünya haqqında az-çox eyni təsəv­vürlər çərçivəsində hər dəfə bu ensiklopedik mühitdən arqu­mentlər əldə etmədən onlara əsaslanmağa imkan verir.

Sübutun elementi kimi tezisin özünəməxsus xüsusiyyəti onun müzakirəyə çıxarılmasıdır. Bu heç də, tezisin mübahisəli olması demək deyil (xüsusən sonrakı dövrün ritorika tarixində ri­torik məharəti nümayiş etdirmək xatirinə mübahisə iştirak­çı­larının müzakirə üçün tamamilə mübahisəsiz və hətta bayağı te­zislər irəli sürdüyü çoxlu məqamlar mövcuddur). Bu həmçi­nin onun hər hansı digər "xüsusi" keyfiyyətlər (məsələn, pole­mi­ka cəhətdən mövzunun kəskinliyi, paradoksallığı və s.) kəsb etməsi də demək deyil. Məsələ yalnız mübahisə prosesində mü­vafiq fikirlərin yerinə yetirdiyi funksiyalardadır. Bu funk­si­ya – növbəti mühakimələrin qurulması üçün bazanın yaradıl­masıdır.

Buna görə də Aristotel litseydə ritorikanı öyrədərkən qeyd edirdi ki, tezisi "hər iki tərəfdən" inkişaf etdirmək imkanı çox zəruridir (Kvintilian isə arqumentləşdirməni iki istiqamət­də –in utramque partem, daha doğrusu pro et contra aparmağın faydasından danışırdı). Aristotelin irəli sürdüyü tezislər eyni problem iki müxtəlif baxış altında təqdim edirdi, daha doğrusu iki nöqteyi-nəzəri əks etdirirdi; tələbədən bu və ya digər nöq­teyi-nəzərin lehinə (əleyhinə) arqumentlərin gətirilməsi tə­ləb olunurdu. Situasiya tələbələrin "problemin mahiyyətinin" təsiri altına həddindən artıq güclü düşməsinin qarşısının alması üçün çox vaxt oyun xarakter daşıyırdı.

Həm "lehinə", həm də "əleyhinə" istiqamətdə fəaliyyət göstərilməsinin mümkün olması üçün tezis kimi mülahizələrin seçim prinsipi dərs praktikasında həmişə öz əksini tapıb. Amma real nitq praktikası nadir hallarda belə "məntiqi cəhət­dən neytral" strukturlara əsaslanır.

Müzakirəyə tezis təqdim edən istənilən danışan qəti və təbii şəkildə hansısa tərəfə meylli olur: o, arqument­ləşdir­mə­nin hansı tərəfə ("pro" və ya "contra") inkişaf edəcəyinə qətiy­yən laqeyd qala bilməz.

Qeyd etmək lazımdır ki, sübutetmə prosesində tezis tam nitq strukturudur, daha doğrusu müstəqil əqli nəticə kimi möv­cud ola bilən nitq strukturudur. Onun sübut edilib – edil­mə­yə­cəyi isə başqa məsələdir.