O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Genetika fanining zamonaviy yutuqlari. Molekulyar genetika va biotexnologiya. Klon tushunchasi va uning biologiya fanidagi tutgan oprni. Genetika fapni barcha tirik organizmlarga xos bo`lgan irsiyat, opzgaruvchanlik qonuniyatlarini oprganadi.

Irsiyat – tirik organizmlarning opz belgi va hususiyatlarini kelgusi avlodlarga qoldirish, yapni nasldan-naslga berish. xossasidir.

Opzgaruvchanlik – tirik organizmlarning tashqi va ichki omillar tapsirida yangi, opzgargan belgi va hususiyatlarni hosil qilishidan iborat.

Opzgaruvchanlik tufayli organizmlar ajdodlaridan hamda bir-biridan opz belgi va hususiyatlari bilan farq qiladi. Buning natijasida Ularda xilma-xillik nomoyon bopladi.

Irsiyat va opzgaruvchanlik tirik organizmlarining bir-biriga qarama-qarshi, lekin o`zaro uzviy bogpliq bo`lgan xossalaridandir.

Genetika fapni organizmlarda ularning belgi va hususiyatlarining nasldan-naslga berilishini tapmin etuvchi “gen” deb ataluvchi irsiy birlik mavjudligini isbot etadi.

Organizmdagi genlar kelgusi avlodlarga jinsiy koppayish jarayonida urugp va tuxum hujayralari orqali beriladi. Jinssiz va vegetativ koppayishda esa genlar keyingi avlodlarga sporalar yoki tana hujayralari orqali beriladi.

Har qaysi organizmdagi barcha genlarning yigindisi, uning genotipini tashkil etadi. Organizmning individual rivojlanishida hosil bo`lgan belgi va hususiyatlarning yigpindisi esa uning fenotipi deb yuritiladi.

Kuchli tapsir etuvchi fizik va kimyoviy omillar tapsirida genlar tubdan opzgairi mumkun. Natijada yangi irsiy opzgaruvchanlik paydo bopladi. Bundan tashqari, atrof-muhit omillari organizmning genotipining fenotipik rivojlanishi darajasiga ham tapsir koprsatadi. Shunday qilib, tirik organizmlar fenotipining qanday boplishi, uning genotipiga hamda maplum darajada ham tapsir koprsatadi. Shunday qilib, tirik organizmlar fenotipining qanday boplishi, uning genotipiga hamda maplum darajada sharoit omillariga bogpliq.

Irsiyat va opzgaruvchanlik, buyuk olim Charlz Darvin takidlaganidek, organik olam evolyutsiyasining muhim omillari hisoblanadi.

Genetika fapni biologiyaning bir qator nazariy va amaliy muammolarini hal etadi. Genetikaning hal qilishi lozim bo`lgan nazariy muammolar quyidagilardan iborat:

1. 
   Irsiyatning moddiy asoslari – xromosomalar, genlar, DNK va RNK molekulalarining strukturasi va funksiyasini tekshirish.
   
2. 
   Organizmlar belgi va hususiyatlarining kelgusi avlodlariga berilishi va rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash.
   
3. 
   Turli fizik va kimyoviy omillar tapsirida organizmlarni irsiy opzgaruvchanlikning paydo boplish qonuniyatlarini ochish.
   
4. 
   Irsiy opzgaruvchanlikning organizmlar evolyutsiyasidagi ahaniyatini tadqiq etish.
   

Genetika fapni nazariy qonuniyatlarga asoslanib, quyidagi katta amaliy ahamiyatga ega bo`lgan muammolarni hal qiladi:

1. 
   Madanniy opsimliklarning navlari, uy hayvonlarining yangi zotlari, foydali microorganizmlarning yangi shtamlarini yaratishning samarali metodlarini yaratish.
   
2. 
   Odamlarda turli irsiy kasalliklarning paydo boplishini oprganinsh, ularning oldini olish va davolashning samarali metodlarini yaratish.
   
3. 
   Ekologik muhit sharoitini sogplomlashtirish, uning irsiyatga salbiy tasir etuvchi omillaridan, organizmlar genofondini asrab qolishning genetic metodlarini yaratish.
   

Qayt etilgan vazifalarni echishda genetika fapni bir qator metodlardan

foydalaniladi. Bular qatorida duragaylash, stogenetik molekulyar genetik, ontogenetic va genetic injineriya metodlari kiradi.

Duragaylash metodining mohiyati chatishtirish natijasida olingan duragay

avlodlarida ota-ona belgilarining irsiylanishini oprganishdan va uning qonuniyatlarini ochishdan iborat.

Stitogenetik metod qopllanilganida ota-ona belgilarining duragaylarda irsiylanishini oprganish bilan bir qatorda ularning xromosomalarining xolati ham stitologik usulda maxsus mikroskoplar yordamida oprganiladi.

Molekulyar genetic metodning mohiyati irsiyatning moddiy asosi bo`lgan nuklein kislotalari (DNK, RNK) ning strukturasi va funktsiyasini oprganishdan iborat.

Ontogenetik metod yordamida organizmlarning individual rivojlanish jarayonida gemnotib va tashqi muhit omillari tapsirida belgi va hususiyatlarning fenotibda nomoyon boplish qonuniyatlari oprganiladi.

Genetik Injineriya metodi bir organizimning noyob genlari yoki xromosomalarini boshqa organizemga kopchirib optqazishni ishlab chiqarishga asoslangan.

Genetika fapni rivojlanishining qisqacha tarixi.

Buyuk chex olimi Gregor Mendel opzining nopxot opsimligida olib borgan kopp yillik tajribalari natijasida biologiya fapni tarixida birinchi bo`lib irsiyatning uchta fundamental qununiyatlarini kashf etadi. U genetikaning asosiy va eng samarali uslubi boplmish durugaylash yopli bilan irsiyatni oprganish metodini yaratdi. Mendel tadqiqotlarining natijasi 1865-yilda nashr etilgan boplsada, uzoq vaqt tan olinmadi. 1900-yilda Mendel qonunlari uch yirik olim G. De-Friz, E. Chermak va K. Korrenslar tomonidan qayta ochilganidan keyin,u ilmiy jamoatchilik tomonidan tan olinadi. Shuning uchun ham 1900-yil biologiya tarixida genetika fapni asossolingan sana hisoblanadi. Genetika atamasi grekcha “genetikos” sopzidan olingan bo`lib, tugpulish, kelib chiqish degan mapnoni bildiradi.

Genetika fapnining rivojlanish tarixida quyidagi asosiy bosqichlarni belgilash mumkun:

Mendel va uning izdoshlari tomonidan irsiyat va irsiylanish qonunlarining kashf etilishi.

Morgonnning xromosoma nazariyasining yaratilishi va uning rivojlanishi.

Molekulyar genetika yutuqlari va istiqboli.

Mendelning duragaylash orqali genetic analiz qilish metodi.

Irsiyat qonunlarining yaratilishida G. Mendel asossolgan duragaylash metodi katta ahamiyatga ega. Bu metod opzining samaradorligi barcha genetikaga oid ilmiy-ilmiy tadqiqot ishlarida keng qopllanib kelinmoqda. Duragaylash metodining mohiyati quyidagilardan iborat: tajriba uchun ota-ona opsimliklari sifatida oprganilayotgan belgilari bopyicha irsiy toza (gomozigotali) hamda o`zaro keskin farq qiladigan (alternativ) navlar olinadi. Masalan, nopxotning guli qizil-oq, urugpi sariq-yashil rangda, urugp shakli tekis burishgan navlar. Ular o`zaro chatishtirilib olingan duragay opsimliklarda ota-ona belgilarining irsiylanishi bir necha avlod davomida oprganiladi.

Mendel dastavval bitta belgisi, sopngra ikkita va nihoyat, uchta va undan ortiq belgisi bopyicha keskin farq qiluvchi organizmlarni chatishtirishni esa poliduragay chatishtirish deb yuritiladi.

Irsiyatni duragaylash metodida foydalanib oprganilganda quydagi genetic qopllaniladi. Ona organizimini “ ♀ ” (Zuhro-Venera kopzgusi) belgisi, ota organizimini esa “ ♂ ” (Marsning qalqoni va nayzasi) belgisi, bilan ifodalaniladi. Ularni chatishtirish “ X ” iborasi bilan belgilanadi. Ota-ona organizmlar oldida lotincha “p” (lotincha sopz “parentale” – ota-ona demakdir) xarfi qopyiladi. Ularni chatishtirish natijasida olingan birinchi avlod duragay F₁ , ikkinchi avlod duragay F₂ va hakozo simvollar bilan belgilanadi. “F” lotincha “filia” sopzidan olingan bo`lib, farzandlar mapnosini bildiradi. Birinchi avlod (F₁) duragayni ressesiv gomozigota forma bilan qayta chatishtirish, yapni tahliliy – bekkross natijasida olingan avlon F_B tarzida ifodalanadi.

7-mavzu. Evolyusion taplimotning mohiyati, maqsad va vazifalari.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Mapruza rejasi	1 Evolyusion nazariyaning asosiy prinsiplari. Evolyusiya jarayonini oprganish usullari. Evolyusion taplimotning ahamiyati. Tirik tabiat xaqidaggi tasavvurlarni shakllanishi. Tabiat haqidagi tasavvurlarni qadimgi Yunoniston va Rimda paydo boplishi. Oprta Osiyoda tabiat xaqidagi tushunchalarni rivojlantirilishi. K.Linney va J.B.Lamarkning tabiatshunoslik soxasidagi ishlari. Evolyusion taplimotni shakllanishi. Ch.Darvin evolyusion taplimotining mohiyati. Evolyusiyaning xarakatlantiruvchi kuchlari. Moslanishlar va uning xillari. Tur va uning mezonlari. Tur paydo boplishi. Mikroevolyusiya va makroevolyusiya..
O`quv mashg`ulotining maqsadi:Talabalarga Evolyusion gpoyalarning paydo boplishi haqida tushuncha hosil qilish.
pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalar tabiatshunoslikni fizika fani bilan bogploqligi xaqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy maplumotlarni konspektlashtiradilar.
Taplim usullari	BBB – texnologiyasi, Mapruza
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	Ommaviy
Taplim vositalari	Slaydlar, jadval va mavzuga oid rasmlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol - javob

O`quv mashg`ulotining texnologik xaritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 - bosqich 1.1. O`quv xujjatlarini to`ldirish va talabalar davomatini tekshirish (5 daq). 1.2. O`quv mashgpulotiga kirish (10 daq.)	Evolyusion gpoyalarning paydo boplishi haqida va Darvin taplimoti..xususida tushuncha hosil qilish va maplumotlar beriladi. O`quv mashgpulotiga kirish davomida dastlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng mapruza boshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar. Mavzu bo`yicha dastlabki tushunchalarini ifodalovchi maplumotlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 - bosqich Asosiy 50 daq.	1. Evolyusion gpoyalarning paydo boplishi. 2. Markazaiy Osiyoda evolyusion gpoyalar. 3. Darvingacha bo`lgan davrda tabiiyot fanlarining rivojlarinishi. Darvin taplimoti.	Konspekt yozishadi, tinglashadi, Mavzu rejasi bo`yicha doskada sxema va jadvallar tuzishadi. Mavzu bo`yicha savollar beradilar.
3 - bosqich. Yakuniy natijalar 15 daq.	3.1. Mavzu bo`yicha xulosa qilish va umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2. Talabalarga BBB jadvalini bilib oldim grafasini to`ldirish taklif etiladi va o`quv mashg`ulotining maqsadiga erishish darajasi taxlil qilinadi 3.3. Mavzu yuzasidan uyga vazifasi beriladi.	O`rganilgan mavzu bo`yicha olgan maplumotlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.

Tayanch so`zlar va iboralar.

Evolutsiya, mikroyuvolyutsiya, makroevolutsiya, embriologiya, sistematika, tib qonunlari, «Biglg` kemasi», kollektsiya, gerbariy, fiksirlangan hayvon yoki o`simlik.

Evolyusion nazariyaning asosiy prinsiplari. Evolyusiya jarayonini oprganish usullari.

Evolyutsion taplimot tirik mavjudotlarning yerda hayot paydo bo`lganidan to hozirgi kungacha davom etayotgan tarixiy taraqqiyot qonunlarini o`rgatuvchi fandir. Evolyutsion taplimotga birinchi bo`lib ulug` ingliz olimi CHarlz Darvin asos solgan. Biroq bu g`oyani Darvingacha bir qancha tabatshunos olim va faylasuflar ham ilgari surganlar.

Tirik tabiat haqidagi tasavvurlar eramizdan bir necha ming yil oldin qadimgi Misr, Xitoy, Hindistonda paydo bo`lgan.

Miloddan oldingi XVI asrda misrliklar ko`pgina dorivor, madaniy o`simlik xillarini bilganlar. Ular donli ekinlar, sabzavotlar, meva daraxtlarining bir necha turlarini ekib o`stirganlar. Misrliklar qoramol, ot, eshak, qo`y, echki va cho`chqalarni boqqanlar.

Ko`pgina madaniy o`simliklar, xonaki hayvonlarning kelib chiqish markazi Xitoy hisoblanadi. Miloddan oldingi 2000–yillarda Xitoyda dexqonchilik, chorvachilik bir muncha rivojlangan. Tut ipak qurti boqish esa undan anchagina oldin amalga oshgan. Boshqa mamlakatlarda bo`lgani kabi Xitoyda ham biologik bilimlar, tibbiyot va falsafiy qarashlar shakllangan.

Qadimgi YUnon olimlaridan Levkipp va Demokrit atomistik nazariyani yaratdilar. Bu nazariyaga ko`ra barcha tirik organizmlar atomlardan tashkil topgan. Gippokrat va uning shogirdlari tibbiyot nazariyasini yaratishda biologik bilimlardan keng foydalanganlar. Gippokratning irsiyatga doir fikrlari diqqatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga ko`ra erkak va ayolning urug`i organizm barcha qismidan hosil bo`ldi. Baquvvat organizmdan kuchli, nimjon organizmdan kuchsiz nasl rivojlanadi.

Qadimga YUnonistondagi tabiiyotshunoslik rivojiga Aristotelg`, ayniqsa katta hissa qo`shgan. U hayvonlar klassifikatsiyasi asosini yaratdi. Solishtirma anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fikrlarni bayonetdi. U «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning paydo bo`lishi», «Hayvon tanasining qismlari» degan asarlarni yozdi. Evolyutsion gpoyalarning paydo boplishi. Biologiyaning Ch. Darvingacha bo`lgan davrdagi rivojlanishi. XV asrning yarmiga kelib Yevropada feodalizm oprniga burjuaziya hokimiyati opnatilish bilan sanoat markazlari, yirik shaharlar bunyod etildi. Yirik shaharlarda botanika va hayvonot bogplari tashkil etilgan. Dunyoning boshqa yerlaridan Yevropaga koppgina opsimlik va hayvonlarni oprganishga katta qiziqish uygpotdi. Natijada kishilarning opsimliklar va hayvonlar topgprisidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan ortib bordi. Botanika va zoologiya fanining rivojlanishi uchun avval maplum bo`lgan opsimlik va hoyvon turlarini guruhlash ehtiyoji paydo bopla boshladi. Bu masala bilan mashhur shved olini botanik Karl Linney (1707-1778) shugpullaandi. Olim opsimlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U 10 mingdan ortikq opsimlik, 42000 dan ortiq hayvon turlarini tasvirlab beradi. Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarni turkumlarga (tartiblarga), tartiblarni esa sinflarga birlashtiridi. U barcha opsimlilarni gulidagi changichilari soniga va changichilarning joylashishiga, uzun-qisqaligiga birlashiga qarab 24 sinfga , hanyvonlarni esa 6 sinfga bopldi.

K. Linney sistemasi sunpiy sistema edi. Masalan, sholi va jagp-jagp opsimligi gulida 6 tadan changichisi bo`lganligi uchun ularni 6-sinfga bilashtiridi. Vaholanki, ular mutlaqo boshqa-boshqa sistematik guruhlarga talluqli opsimliklardir. K. Linney sistematikaga binar (qopsh) nomenklaturasini kiridi. Yapni har bir opsimlik va hayvon turini ikki nom bilan atash lozimligini aytdi. Misol, oprik Arme nica Vul garis-bu yerda birinchi sopz opsimlikning avlodini bildirsa , ikkinchisi esa opsimlik turini bildiradi va hayvon turi oxirida shu turi birinchi bo`lib tasvilab bergan olim familiyasining bosh harfi yoki familiyasi qisqartirib yozilishi lozimligini tapkidlaydi Masalan, qattiq bugdoy Triticum durum L. K. Linney tomonidan tuzilgan sistema sunpiy boplsa –da, biroq mazkur faoliyat keyinchalik organik olamni atroflicha oprganishga imkon berdi. Bu esa opz navbatida evolyutsion nazariyani yartish uchun zamin bo`lib xizmat qildi. Ch. Darvingacha bo`lgan davrda organik dunyo evolutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi J. B. Lamark (1744-1829) yaradi. U daslab botanika, keyincha- lik, zoologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. U evolyutsiya haqidagi dastlabki gpoyalarinni “Zologiyaga kirish” degan asarida ilgari surgan boplsada, 1809-yilda chop etilgan “Zologiya falsafasi” asarida uni evolyutsion nazariya holiga keltirdi. Uning fikricha, sodda hayvonlar opz-opzidan anorganik tabiatdan paydo bo`lgan. Keyinchalik tashqi muhit tapsiri ostida ular opzgarib, vaqt optishi bilan takomillashib, murakkablashib yuksak organizmlarga aylangan. J. B. Lamarkning evolyutsion nazariyasi negizida ikki narsa yotadi:1. Organizm qismlarining mashq qilish va mashq qilmasligi. 2. Belgilarningn nasldan-naslga optishidir. Tashqi muhitning opzgarishi organizmlar xulq-atvorini opzgar-tirishi mumkin xolos. Organlardan intensiv va effektiv foydalanish, shu organni kattalash- tiradi, foydalanilmagan organlar esa degeneratsiyaga uchrab, yo`qolib ketadi (aptrofiyaga uchraydi) deydi. Lamarkizm nuqtayi nazaridan qaraganda jirafa bopynining va oyogpini-ng uzunligi uning kalta oyoqli va kalta bopyinli avlodlarining daraxt barglari bilan doimo chopzilib oqatlanishlari natijasida paydo bo`lgan va bu belgi keyinchalik nasldan-naslga opta boshlagan. Suvda suzuvchi qushlarning barmoqlari oprtasidagi pardalar, kambala ba-ligpining shakl tuzilishini ham Lamark shu usulda tushuntiradi. Lamarkning qayd etishi- cha, opsimliklar tashqi muhitning topgpridan-topgpri tapsiri ostida opzgarsa, hayvonlarda esaichki intilish, ularning oddyilikdan murakkablikka tomon opzgarishida asosiy rol opynaydi. Lamark organik olami evolyutsiyasi haqidagi taplimotga asos slogan boplsada, lekin, evolyutsiyaning harakatlantiruvchi omillarini tushuntirib bera olmadi. XIX asrning birinchi yarmida Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, Angliyada kapitalizm jadal surpatlar bilan rivojlandi.

Bu esa opz navbatida fan va texnika, sanoatning tez surpatlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Qishloq xopjalik mahsulotlariga bo`lgan talab oshdi. Kopp mahsulot beradigan yangi opsimlik navlari, hayvon zotlarining yaratilishi jadallashdi. Natijada seleksiya fan sifatida shakllandi. Tabiiy fanlar ham rivojlanib bir qancha yutuqlarga erishildi, chunon-chi, hujayra nazariyasi yaratildi. Natijada xilma-xil opsimliklar, hayvonlar ichki tuzilishi jihatidanbir xil ekanligi maplum bopldi. Shunday qilib, XVIII asrning birinchi yarmida tabiatshunoslikning turli shoxobchalarida to`plangan dalillar organik olam qotib qolma- ganligini, uning opzgarib turishini koprsatdi. Biroq organik olam evolyutsiyasi haqida yagona nazariya hali yaratilmagan edi. Tabiatshunoslik fani oldida turgan asosiy vazifa, uning turli tarmoqlarda yigpilgan dalillarni, fikr-mulohazalarni topplash, xulosalash va shular asosida organik olam evolyutsiyasi haqida yaxlit nazariya ishlab chiqish edi. Bu ulkan vazifani bajarish uchun haddan tashqari bilimdon, sinchkov va keng tushunchaga ega bo`lgan ukko shaxs zarur edi. Ch. Darvin ana shunday shaxs bo`lib dunyoga keldi.

MARKAZIY OSIYODA EVOLYUTSION G`OYALAR.
Markaziy Osiyo halqlarining hayotida dehqonchilik, chorvachilik, tibbiyot va boshqa sohalardagi faoliyatni, tabiiy hodisalarni tasvirlovchi muqaddas kitoblar juda qadimdan mavjud bo`lgan. Ulardan biri «Avesto». U miloddan avvalo 3000 yilning oxiri 2000 yilning boshlarida yaratilgan. Unda Markaziy Osiy va qo`shni mamlakatlarning tabiiy resurslari, hayvonot va o`simliklar dunyosi, tibbiyot haqida mahlumotlar keltirilgan.

Miloddan keyin Yevropada xristian dinining vujudga kelishi bilan tabiiy fanlar inqirozga uchragan bir davrda, Markaziy Osiyda u anchagina rivojlangan. Markaziy Osiy olimlari tabbiyot fanlari, ayniqsa biologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo`shdilar. CHunonchi, Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870-912) Hindiston, Markaziy Osiy, Xitoy o`simliklari va hayvonot dunyosi haqida qimmatli mahlumotlar to`plagan. U o`simlik va hayvonlarning tarqalishi, mahalliy halqlar foydalanadigan o`simlik va hayvonlar, ularning tabiatdagi ahamiyati haqidagi mahlumotlarni yozib qoldirgan.

Abu Nasr Forobiy (873-950), botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiiyotshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritgan. U hayvonot dunyosini fikrlovchi va fikrlamaydigan xillarga bo`lgan.

Markaziy Osiyoda tabiiyot fanining rivojiga Abu Rayhon Beruniy (973-1051), katta hissa qo`shdi. Uning asarlarida Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston va Afg`onistonda keng tarqalgan o`simliklar hamda hayvonlar, ularning foydali xislatlari haqida keng mahlumotlar keltirildi. U hayvon va o`simliklarning yil fasllariga qarab o`zgarishini tahriflaydi. Beruniy birorta hayvon yoki o`simlik turi Yer yuzini butunlay qoplab olsa, boshqalarning ko`payishiga o`rin qolmaydi, shuning uchun dehqonlar ekinlarni o`toq qiladilar, asalarilar asalni bekor yeydigan o`z jinslarini o`ldiradilar, deydi. Tabiatda ham shunday jarayon sodir bo`ladi.

Markaziy Osiyoning mashhur olimi Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham Beruniy kabi tabiiyot fanining turli sohalarida ijod qilgan. U faqat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Abu Ali Ibn Sino dunyoga mashhur «Tib qonunlari» asarining maullaifidir. Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Unda odam tanasidagi organlarning tuzilishi, funktsiyasi, turli kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, oddiy va murakkab dorilar, ularni tayyorlash, va bu dorilarning organlarga ko`rasatadigan tahsiri haqida mahlumotlar keltiriladi. Olim odamdagi bahzi kasalliklar (chechak, vabo, sil) ko`zga ko`rinmas organizmlar orqali paydo bo`lishini ehtirof qiladi. Kishi salomatligini yaxshilashda to`g`ri ovqatlanish, organlarni chiniqtirish muhim ahamiyatga ega ekanligini aytadi. Uning fikricha Yer asta-sekin o`zgaradi, dengiz, daryolar vaqti kelib o`z o`rnini quruqlikka beradi. SHu tufayli ko`pgina kishilar suvda yashaydigan hayvonlarni, chunonchi chig`anoq qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. U o`simlik, hayvon va odamda o`xshashliklar mavjudligi, ularning oziqlanishi, ko`payishi, o`sishi haqida to`xtalib o`tadi.

Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) buyuk davlat arbobi, shoir bo`libgina qolmay, shu bilan birga yirik tabiiyotshunos olim hamdir. Bobur tomonidan yozilgan «Boburnomada» Markaziy Osiy, Afg`oniston, Hindiston kabi mamlakatlarning tarixi, jug`rofiyasi, halqlarning turmush tarzi, madaniyati, shuningdek o`simliklar va hayvonot olami to`g`risida qiziqarli mahlumotlar berilgan.

Natijada kishilarning o`simliklar va hayvonlar to`g`risidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan bir necha marta ortdi. Botanika, zoologiya fanlarinng yanada rivojlanishi uchun avval mahlum bo`lgan o`simlik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji tug`ildi. Bu masala bilan mashhur shved olimi-botanigi Karl Linney (1707-1778) shug`ullanadi. Olim o`simlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U fan fidoisi bo`lib, 10 mingdan ortiq o`simlik, 4200 dan ortiq hayvon turlarini tasvirlab berdi. Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi.

Darvingacha bo`lgan davrda organik dunyo evolutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi marta frantsuz tabiiyotshunosi J.B.Lamark (1744-1829) yaratdi. U dastlab botanika, keyinchalik zoologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. U evolutsiya haqidagi g`oyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bo`lsa-da, 1809 yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyutsion nazariya holiga keltirdi.

Lamark organik dunyodagi o`zgarishlar juda sekin-astalik bilan ro`y beradi, deb turlar tabiatda haqiqatdan ham mavjud ekanligini tan olmadi. Lamark organik olam evolutsiyasi haqidagi taplimotga asos solgan bo`lsa-da, lekin evolutsiyaning harakatlantiruvchi omillarini tushunti rib bera olmadi.

XVIII asrning birinchi yarmida tabiiyotshunoslikning turli shaxobchalarida to`plangan dalillar, organik olam qotib qolmaganini, o`zgrishini ko`rsatdi. Biroq organik olam evolutsiyasi haqida yagona nazariya hali yaratilmagan edi. Organik olamdagi o`zgaruvchanlik ehtirof qilinsa, ham nima sababdan har bir organizm turi o`zi yashaydigan muhit sharoitiga moslashgan, degan muammo hali o`z yechimini topmagan edi.