Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

4. Shıǵarmanıń syujetlik qurılısı (kompoziciyası). Rabǵuziydıń qıssası 
musılman mifologiyasında hám folklorında keń tarqalǵan payǵambarlar 
haqqındaǵı ańızlardan, ráwiyatlardan, mifologiyalıq áńgimelerden hám 
musılmanlardıń muqaddes kitabı «Quran» syujetlerinen ibarat. Kitaptı jazıwǵa 
buyırtpa bergen Toqbuǵa bek xalıq arasında keń tarqalǵan payǵambarlar 
haqqındaǵı shashırandı áńgimelerdi toplap, tártipke túsirip, qızıqlı hám túsinikli 
etip bayanlawdı talantlı jazıwshı Rabǵuziyge tapsırǵan edi. 

---

79 
Kitap payǵambarlar haqqında 72 qıssadan ibarat. Tematikası hám syujeti 
boyınsha hárbir qıssanı óz aldına shıǵarma dep esaplawǵa boladı. Qıssalar 
musılman folklorlıq dáreklerine hám «Quran» syujetlerine súyene otırıp, 
xronologiya (waqıt) tártibinde berilgen. Kitap, eń birinshi, payǵambar Adam 
Atadan baslanıp, onnan sońǵı payǵambarlar Nuwx, Muwsa, Dawıt, Sulayman h.b. 
haqqında dawam etip, aqırǵı payǵambar Muhammed Mustafa sallallohi wásállam 
haqqında qıssa menen juwmaqlanadı. Qıssalar kólemi boyınsha birdey emes. 
Ayırım qıssalar kishi kólemli bolsa, birewleri úlken kólemli, olar bólimlerge 
ajıratılǵan. 
5. Syujetlik mazmunı, obrazları, ideyası. Kitaptıń birinshi qıssası álemde 
jer-suw, taw-taslardıń, bárshe tiri maqluqlardıń jaratılıwı, dáwler, periler, jın-
jıpırlır haqqında hám jaratıwshınıń (qudaydıń) kúsh-qúdireti haqqında áńgime 
etedi. 
Bunnan sońǵı qıssalarda hárbir payǵambardıń jaqsılıq ushın, adamlar arasında 
tártip, intizam, jaqsı qatnaslar, ádillik ornawı ushın alıp barǵan gúresleri, 
pidayılıǵı, kórgen jábir-japaları sóz etiledi. Rabǵuziy payǵambarlardı barlıq 
qıssalarda minsiz, kemshiliksiz etip súwretley bermeydi. Ayırım qıssalarda 
payǵambarlar da Allataalanıń bendesi sıpatında qáte-kemshiliklerden birotala azat 
emes ekenin, biraq táwbege kelip, olardı saplastıratuǵının kórsetedi. Mısalı, 
házireti Dawıt payǵambar qıssasında ol ádil patsha obrazında súwretlenedi. Dawıt 
qarapayım adam súwretine kirip, qalanı, bazarlardı aralap ámeldarlar hám ózi 
haqqında adamlardıń pikirin bilgen. Sonda bir kempir: patshamız jaqsı, ádil, 
adamlarǵa qayırqom, biraq onıń qolınan keletuǵın birde-bir óneri joq eken, ol házir 
basqalardıń miynetiniń esabınan jasap atır, - deydi. Usı áńgimeden soń Dawıt 
qudaǵa jılap, oǵan bir óner beriwdi tileydi. Qudaytala oǵan temirshilik ónerin inam 
etedi. Dawıt kúni-túni ter tógip miynet etip, aldına adam salmaytuǵın sheber 
temirshi usta bolıp jetilisedi. Onıń qolına túsken temir mayday balqıp, qamırday 
iylenetuǵın boladı. Ol temirshi ustalardıń sıyınatuǵın piri dárejesine jetedi. Hárbir 
temirshi qolına balǵa alǵanda «ya, pirim Dawıt» dep sıyınatuǵın bolǵan. Dawıt hár 
kúnniń bir bólegin namaz-ibadatqa, ekinshi bólegin mámleket (patshalıq) islerine, 

---

80 
úshinshi bólegin temirshilik kásibine baǵıshlaydı, óziniń nanın ózi tabatuǵın 
boladı. Bul qıssada Rabǵuziy Dawıt patsha – payǵambar mısalında hadal miynet 
máselesin kóteredi. Hadal miynet etiw, paydalı kásip penen shuǵıllanıw ápiwayı 
adamdı ullı etip jiberetuǵının, patshanı, hátteki, payǵambardı da kórkeytip,
gózzallandırıp jiberetuǵının tastıyıqlaydı.
Miynet etip jasaw, qanshelli dáwletli bolsań da tek ózińe zárúr nárselerdi ǵana 
paydalanıw, insaplı turmıs keshiriw ideyası Sulayman qıssasında da beriledi. 
Sulayman hám patsha, hám payǵambar, házireti Dawıt payǵambardıń balası. 
Sulayman jer júzine patshalıq etedi. Onıń hámirine dáwler, hátteki, periler, jın-
jıpırlar sıyaqlı ruwxıy kúshler de boysınǵan. Quslar, qumırısqalar, suwda 
jasaytuǵın maqluqlar (balıqlar h.b.) menen erkin tillese alǵan, olarǵa da óz biyligin 
júrgizgen. Onıń ne tilegi qabıl bolıp, iske asatuǵın edi. Qıssada jazadı: «Aymishlar, 
qachan Sulayman taǵdı kechar bólsa, ul taǵdaǵı altun, kumush nekim bar ersa 
barchasi tilga kelur erdi: men mundamen, kerek bólsa alǵil, teb». Biraq usınday 
baq-dáwletke, taxt-qúdretke iye patsha tek óz miynetiniń jemisin jep, xalıq qatarı 
tirishilik qılatuǵın edi. Sulayman da atasına tartıp, kúnniń bir bólegin patshalıq 
islerine arnap, ekinshi bólegin miynetke arnap, ózin baǵıw ushın taldan sebet toqıp, 
bazarǵa sattıratuǵın edi. Túsken ǵárejettiń yarımın óziniń tamaǵına jumsap, qalǵan 
yarımın kámbaǵallarǵa sadaqa qılatuǵın edi. Túnde tap tań atqansha qudaytalaǵa 
taat-ibadat etip, xalqı ushın tilek tileytuǵın edi.
«Qıssa»da, negizinen, payǵambarlar obrazları jaratılǵan. Adam Ata 
alayhissalamnan baslap aqırǵı payǵambar Muhammedke shekemgi kóplegen 
payǵambarlardıń obrazları súwretlengen. Payǵambarlar ózleriniń úlgili is-
háreketleri, jaqsı minez-qulqı, miynetkeshligi, pidayılıǵı menen adamlar arasında 
jaqsılıq nurların sebedi, olardı nadanlıqtan, menmenlikten, jamanlıqtan qutqaradı. 
Olarda táwbe, insap, qánáát, qayırqomlıq qásiyetlerin tárbiyalaydı. Orta ásirlerde 
qalıń xalıqtı jaqsılıqqa tárbiyalawdıń birden bir jolı bolıp diniy tálimat xızmet 
etetuǵın edi. Qıssada payǵambarlar quda tárepinen jiberilgen jaqsılıq nurların 
adamlar arasında tarqatıwshı, olardı jaqsı islerge baslaytuǵın dana patsha, 
jaqsılıqqa janın qurban etken pidayı insan obrazında sáwlelenedi.

---

81 
«Qıssa»da qalıń xalıqtıń kóńlin ilim-bilim nurları menen aǵartıw ideyaları, 
olardı jaqsılıqqa, miynetkeshlikke, qánáátlilikke tárbiyalaw sıyaqlı didaktikalıq