Son söz
Niyə mən bu cür istək və həvəslə elmlə məşğul olmağımızın vacibliyini qeyd edirəm? Bu sadəcə Allahın bizə bilmə (öyrənmə) ehtiyacını və haqqını verdiyi üçün deyildir. Bu, biliyin günümüzün şərtlərində yalnızca güc mənbəyi olduğu və tətbiq edildiyi halda elm maddi inkişafın əsas amili olduğu üçün də deyil. Beynəlxalq aləmin bir üzvü olaraq bu biliyi yaradanların bizə qarşı duyduğu - haqqında danışılmayan, əslində var olan – xor görmə duyğusu aşkar hiss edilir.
Nobel mükafatı laureatı bir fizikin mənə illər öncə dediyi bu sözlər hələ də yadımdadır: «İnsanlığın bilik yumağında ən az belə olsun payı olmayan bu ölkələri dəstəkləmək və onlara kömək etmək kimi bir məcburiyyətimiz varmı?» O, bunu söyləməsəydi belə, nə vaxt ki, bir xəstəxanaya girsəm, penisillindən tutun həyat xilas edən hər hansı bir müalicə metoduna qədər bütün tibbi avadanlıqların İslam dünyasından heç birimizin payı olmadan hazırlandığını görəndə şəxsən qorxunc bir narahatçılıq hissi keçirirəm. İnanıram ki, din adamlarımız da eyni hissləri keçirirlər. Əgər belə deyilsə, onda niyə İmam Qəzali məşhur «İhya-u Ülumi'd-Din» kitabının ilk fəslində məhz tibb elmlərindən söz açaraq, heç olmazsa İslam cəmiyyətinin inkişafı üçün lazımi elmlərin alınıb öyrənilməsini qeyd edib? O, bu elmlərin alınıb inkişaf etdirilməsini bir vacib şərt – bütün cəmiyyətin məcbur olduğu, ancaq cəmiyyətdən bəzilərinin onun adından çıxış edərək icra edə biləcəyi bir vəzifə – kimi görmüşdür.
Bu sözlərimlə aramızda «sözü keçən» üç qrup insana müraciət edirəm. Bunlar: Allahın var-dövlət bəxş etdiyi insanlar, siyasətdən məsul olan nazirlərimiz və şahzadələrimiz, din adamlarımızdır.
Dəfələrlə qeyd etdiyim kimi, elm ətrafımızdakı dünyanı dərk etməyimizin təməli olduğu, qanunlarının dəyişməz olduğu və Allahın dizaynını izah etdiyi üçün mühümdür. Elm bir başqa cəhətdən də vacibdir: çünki o bizə maddi fayda və müdafiə gücü verir. Bundan əlavə, elm universal (bəşəri) olduğu üçün əhəmiyyətlidir. Bütün insanlığın və xüsusilə də Müsəlmanlar arasında əməkdaşlığın qurulmasına səbəb ola bilər. Beynəlxalq elmə borcumuz var və canımızı dişimizə sıxıb bu borcu ödəməliyik.
Mən indi 250 min əhalisi olan balaca və çox da varlı olmayan bir şəhərdə yaşayıram. Bu şəhərdə vaxtilə qurulmasını təklif etdiyim Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzinin binasının inşası üçün 1963-cü ildə 1,5 milyon dollar maddi kömək göstərmiş bir bank – Kassa di Rispermio –var. Yenə də bu şəhər indi quruluş mərhələsində olan UNİDO Biotexnologiya Mərkəzi üçün 40 milyon dollarlıq vəsait ayırmağı öhdəsinə götürüb. Niyə bizim şəhərlərimiz və banklarımız bu sahədə yarışmasınlar? Bir neçə gün bundan əvvəl bir Amerikan neft şirkətinin qurduğu Kek Vəqfinin Kaliforniya Texnologiya İnstitutuna dünyada ən böyük teleskopu - diametri 10 metr olacaq - inşa etməsi üçün 70 milyon dollar verdiyini öyrəndiyim zaman onlara qibtəylə baxdım. Bizim keçmişdə astronomiyanın inkişafı üçün gördüyümüz iş məhz bundan ibarət idi.
Daha əvvəl bəhs etdiyim bir-iki faizlik beynəlxalq normalar (ÜMM-un) İslam dünyası üçün araşdırmaya ildə 5 ilə 10 milyard dollar vəsait ayırmaq deməkdir ki, bunun da dördə biri ilə üçdə biri fundamental elmlərə xərclənməlidir. Kəçən əsrlərdə bu mənada köklü ənənələrimiz vardı. Xatırlayacaqsınız, İmam Qəzali XI əsrdə İraq və İran torpaqlarından danışanda bunları demişdi: «Bir alimin uşaqlarını rahat bir şəkildə böyüdəcəyi başqa heç bir ölkə yoxdur». O vaxtlar Qəzalinin daxilinə qapanmaq və dünyadan uzaqlaşmaq qərarına gəldiyi bir zamandı. Bu gün sadəcə elm adamları tərəfindən idarə edilən bir deyil, bir çox elm vəqfinə ehtiyacımız var. Bizə həm universitetlərimizin daxilində, həm universitetlərimizdən kənar insanlarımız və onların fikirləri üçün comərdlik və daimilik prinsipləri əsasında işləyən, yüksək səviyyəli beynəlxalq tədris mərkəzləri lazımdır.
Müasir elmin İslamdakı yeri haqqında şübhəsi olanlar üçün bir daha xatırladım ki, elmin məhdud olduğunu bilmək üçün yaşayan elmin bir hissəsi olmaq lazımdır. Yoxsa bu gün dünənin fəlsəfi mübahisələrini yaşamağa davam edərik. Əmin olun ki, aramızda, xüsusilə də gənclərimizin içində, çox qabiliyyətli elm adamları var. Özlərinin də ən böyük arzusu elm səyahətinə çıxmaqdır. Onlara etibar edin. Onların müsəlmanlığı, Qurandakı mənəvi dəyərlərə inamı, ən azı başqalarınınkı qədər dərindir və kök salıbdır. Bunun üçün İslama borcluyuq. Qoy elm və elmin məhdudluğu ilə daxilən tanış olsunlar. Həqiqətən də, İslam və müasir elm arasında heç bir təzad yoxdur.
Sözlərimi iki fikirlə bitirmək istəyirəm. Birincisi, öyrənmə arzusu haqqındadır. Daha öncə ifadə etdiyim kimi, Quran və Hz. Peyğəmbərin hədisləri elmi fəaliyyəti və öyrənməyi hər bir müsəlmanın «beşikdən qəbirə qədər» davam edən məcburi vəzifəsi olaraq görür. Min il qədər əvvəl Qəznədə yetişmiş olan əl-Biruni haqqında danışmışdım. Bir müasiri onun ölüm məqamını belə nəql edir: «Biruninin ölüm ayağında olduğunu eşitdim. Onu son dəfə görə bilmək üçün dərhal evinə getdim. Görünüşünə görə, son nəfəsinə çox az vaxt qalmışdı. Mənim gəldiyimi eşidəndə gözlərini açdı və belə dedi: «Sən filankəs deyilsənmi?». «Bəli» dedim. Bu dəfə «Mənə deyilənə görə, sən İslam miras hüququnda dolaşıq bir məsələnin cavabını tapmısan» dedi və o məşhur məsələni ortaya atdı. Mən «Ey əbu-Reyhan, bu məqamda damı…?» dedim. Belə cavab verdi: «Bunu bilməyərək ölməkdənsə, bilərək ölməyim daha xeyirli deyilmi səncə?». Qəlbimdəki üzüntüylə bildiklərimi anlatdım. Evdən çıxanda təzəcə bayır qapısına çatmışdım ki, içəridən ağlaşma səsləri yüksəlməyə başladı. Biruni ölmüşdü.»
Son fikir olaraq, müqəddəs kitabımızdan – ki, əsl mənası anlaşıldıqda Marmadyuk Piktolun ifadəsiylə, «insanı gözyaşı və vəcdə qərq edən» kitabdan – bir ayəni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Bunu çox yaxşı bilirəm ki, Quran şəxsən mənim elmdə hər zaman hiss etdiyim əzəli hikmətdən danışır.
«Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm, bütün dənizlər mürəkkəb olsa, sonra yeddi dəniz də buna əlavə olunsa, yenə Allahın kəlamları tükənməz; O, Əziz və Hakimdir». (31:27)
ELM və SƏNƏT
|