| (l) Hil’at. (Ç)
kon» kelimesinin ilk şekli olduğuna kimse dikkat etme miştir.
Harem önündeki avludan, meraklılara karşı bir tedbir olarak alçak ve dar olarak inşa edilmiş bir kapı vasıtasıyla, bahçeye geçmek mümkündür.
Eve ait olan sundurmalar Bîrûn'un iç tarafında ve ya ona bitişik olarak yapılmışlardır. Dam üstüne de ko nan saman yığınları için ambar görevi yaptıkları gibi, sertleştirilmiş toprak yalaklar içinden yiyen hayvanlar için de ahır gibi kullanılırlar.
Orta halli bir Sart'ın evi işte bu durumdadır; zen gin olanlarıninki biraz daha büyük ve süslüdür; ayvamın ahşap sütûnlan kabaca işlenmiş, odalardaki yuvalar fildişinden arabesk süslü; duvarlar badanalı ve keçe yerine halı örtülü olur.
Fakirin evine gelince, daha küçük olup, bir oda dan müteşekkildir; bir ini andıran bu odada her türlü haşaratla birlikte yaşar.
Şartların elbiselerinde de evlerinde raslanan-tek düzelik fa,rkedilir. Burada modanın hiç bir anlamı yok tur, ölçü üzerine hiç bir elbise yapılmaz, daha ziyade «konfeksiyon» hâkimdir. Toplum içindeki durumları ne olursa olsun bütün Şartlar tek patrondan yapılmış el biseler kullanırlar.
Hepsi kulyak denilen pamuklu gömlek; aynı ku maştan geniş ve kısa don ve bunun üstünde bilek kısmı dar, omuz tarafında gayet bol yenli, «hiI'at» denilen uzun ve dik kesimli elbise giyer, istenildiğinde eller yen içine alınarak soğuk ve yağmurdan korunmak mümkün olur. Khalat dizlerden bir az daha uzundur; hafif pa muklu bir kumaştan yapılmıştır; yok eğer pardesü niye tine kullanılacaksa ipekli veya yünlü kumaştan imâl edi lir.
Hali vakti yerinde olan Sart bir kaç khalatı üst üs te giyer ve belini, bazen boyu on metreye varan bilbak^
adı verilen pamukludan yapılmış bir kemerle sıkar. Sa dece üstteki khalat kemerin dışında bırakılır ve göğüs hizasından kordonlarla tutturulur.
Bilbakın bu kadar uzun' olması bir çok yerde işe yaramasından ileri gelir; meselâ yolculuk esnasında peşkir, mendil, cüzdan, azık için torba görevlerini gö rür. Herhangi biri pazardan gelirken bilbakı içinde, bi zim sepette taşıyacağımız her türlü malzemeyi taşıya bilir.
Bilbakın üstüne ince meşinden bir kemer de (1) bağlanır buna da tomar hâlinde çeşitli eşyalar tutturul muştur: bir bıçak (2), kayrak (biley taşı), mühür ve (3) dukerp (sakal ve tırnak için küçük makas'), küçük bir kese içinde kav, kemikten veya dut ağacından bir tarak ve uzunlamasına kesilmiş süs için takılan bir de ri parçası.
Şartlar ne kravat, ne de çorap kullanırlar; göğüs leri açık gezerler ve bacaklarına donlarının paçalarını içine alacak tarzda «mazıı» giyerler.
Mazı, yumuşak ve kara deriden bir nevi uzun ço raptır; yukarı kısımlarında işlemeli veya parlak renkli bir şerit ile çevrili olup; topuk kısmına yapıştırılmış olan özel tabaklanmış bir parça üzerinde yeşil motifler bulunur.
Mazıların üstüne, enli topuklu, koyun derisinden pabuçlar olan kavuçlarını giyerler ve bunları ancak ca milere ve evlere girerken çıkarırlar. Soylu olanların ka- vuçları yeşil tabaklanmış deriden yapılır, burun kısım ları kıvrık olup, ökçeleri sivridir; bunlarla yürümek zor olduğundan sahipleri sık sık yürümek zorunda olmıya- cak kadar soylu ve zengin olduklarını göstermek fırsa tını bulmuş olurlar.
(1), (2), (3). : Bu kelimeler, orijinal metinde Türkçe olarak yazılmıştır. (Ç.)
Atla bir gezintiye çıkacak veya bir yarışı seyrede cek olan kimse mazı yerine beyaz deriden «savul» de nilen çizmeler giyer; savulların tabanları parlak çivi lerle süslü olup, ökçeleri zevke göre az veya çok enli dir.
Doğrudan bir yarışa katılacak olanlar, arka tarafı her türlü khalatın eteklerini rahatlıkla içine alabilecek tarzda bol olan ve çim veya şalvar (3) denilen deriden bir pantolon giyerler ve bellerini bilbakla sıkarlar.
Ne kadar yoksul olursa olsun her Sart, başının te pesine tam olarak oturan, tep© veya kalapus denilen bir takke giyer. Yoksul için çok sade olan tepe, zenginde kadife ile süslüdür. Aynı zamanda, burgu şeklinde sa rılan ve görünüşü her kişinin toplum içindeki yerine gö re değişen sarık için takke görevi de yapar. Kendisine verilen şekilde sarık, Avrupa'daki başlıklar kadar sa hibi hakkında bilgi verecek mahiyettedir. Üç köşeli, ku lak üzerine eğik, kaskete, kepe veya akşam şapkasına tekabül eden özellikleri vardır.
imam, hacı, molla, kadı gibi halk üzerinde saygı değer bir hakka sahip her erkek, adetâ yüzü saklayacak şekilde şakakların hizasında düzleştirilmiş, çok beyaz, hacimli bir sarık takar; bu durumda kumaşı muslin ve ya beyaz yünlüden olur. Tüccar pıütevazi boyutlarda renkli bir «çalma» takmayı tercih eder. Yoksula gelin ce, bazen iyice kirli olan bir yünlü kumaş parçasından minik bir sarık sarar. Savaşçı ise, belki da'ha uzun boy lu görünmek istediğinden, belki de kılıç darbelerinden korunmak için aydının sarığından daha az enli, fakat daha yüksek bir sarık kullanır. Babaları gibi giyinen çocuklar daha ziyade renkli sarık kullanırlar.
Kışın, aynı khalat biçiminde koyun postundan bit" kürk giyilir.
Kadınların elbiselerine gelince, bilhassa evde1 bir gömlek ve ayak bileklerinden sıkılmış gayet bol birpantolon giydiklerinden çok basittir. Gömleğin örttüğü pantolonun üst kısmı pamuklu olup, görünen tosmı, ad- ras veya kanavus adı verilen yarı ipekli, yarı yünlü bir kumaştandır.
Pamuklu veya muslinden olan gömlek, kadınlar için göğüs hizasında, genç kızlar için omuzlarda hilâlî şekilde kesilmiştir.
Gömlek üzerinde dar yenli, göğüsü sıkan ve önden kapanan bir çeşit ceket; bunun üstüne de, kocanın zev kine göre az veya çok lüks bir kumaştan geniş yenli, «murçek» adı verilen khalat giyilir.
Kadınlar genellikle kavuçları (ayakkabıları) çıplak ayakla giyerler, kışın soğuktan korunmak için yün ço rabı ihmal etmezler. Başlık olarak başın arkasından bağlanmış olan bir mendil ile uçları omuzlara düşen be yaz muslinden «urmal» denilen bir atkı kullanırlar.
Kadınlar, «bîrûn» veya dış avluya ve sokağa, baş larından ayaklarına kadar her taraflarım örten koyu renkli, «paranca» denilen bir manto altına saklanmadan çıkamazlar. Kıldan örülmüş ince tül arasından önünü görür ve boş sokaklarda peçesini kaldırarak daha rahat nefes alır. Yahudi kadınları da Müslüman kadınlar gibi giyinmek zorundadırlar. Yaşlı kadınlar bu hoş olmayan üniformayı giymek zorunda değillerdir.
Sart kadınlarının hayatları pek de neşeli geçmez. Beş - altı yaşlarına kadar başka çocuklarla oyun oynar lar ve o yaşlardan itibaren ev işlerine alıştırılırlar. Zen ginlerin kızları meşhedlere giderek okuma yazma öğre nirler. Dokuz yaşlarında şeklen, eğitimlerini tamamlar, lar ve hayatlarının geri kalan kısımları derin bir cehalet içinde geçer.
Bir kısmı parmakları ile ancak ona kadar sayma sını becerir; daha eğitimli olanları alfabelerini ezbere sayarlar, bir satım zorlukla hecelerler; akıcı bir şekilde okuyabilenleri olağanüstü sayılır ve Kelâm'ı kullanabi lenlere gerçek bir hârika olarak bakılır.
On bir yaşlarında gelinlik çağlarına gelmişlerdir. O zaman ana - babaları, sokakta ve evin iç avlusunda başlarına çamatı koyarlar ve artık en yakın akrabalarını ve gizlice görüştükleri sevgililerinin haricinde örtülü gö rünürler.
Bir kızın parmakları ne kadar maharetli ise o ka dar değerli olması yüzünden evliliğe hazırlık olarak kendilerine dikiş ile ipek ve yün eğirmek öğretilir. Her şeyi öğrenmiş bir kızın talibinden babası yüklü bir ka lım (yüz görümlüğü) istemek hakkına sahiptir.
Çocuklarla ilgili kararlarda mutlak ve nihaî otorite babaya ait olduğundan buralarda evlilik, aile babaları arasında bir pazarlıktan ibarettir. Aslında, kız söz ko nusu olduğunda taraflar, at veya koyun alış - verişine nazaran daha az tartışırlar ve daha çabuk anlaşırlar.
işte size bir evliliğin hikâyesi: Bir baba oğlunun artık evlenmesi gerektiğine veya bazen'büyükbaba olan bir erkek, eski karıları cazibelerini ve maharetlerini kaybettiğinden yeni bir zevce almaya karar verir.
Her iki durumda da bir kaç genç kız tanıyan yaşlı bir kadına başvurulur. Yaşlı kadın ilgi duyanlara ken dilerine uygun gelebilecek genç kızların güzellikleri ve meziyetleri hakkında geniş bilgi verir. Damat adayları kendilerine yapılan mübalâğalı açıklamalardan sonra bir karara varırlar ve görücü rolündeki yaşlı kadın me seleyi tartışmak üzere görevlendirilir. Genç kızın ba basına gider ve falân aileden filâncanın, kızlarından bi rine talip olduğunu söyler. Kabul-eden baba hemen gö rücü kadın ile «kalım» ın tutarı ve şekli üzerinde tartış maya başlar.
Varlıktılar için kalım yüklü bir para, kadının göm leğinden pabuçlarına kadar bütün giyim eşyaları ve üzüm ile havuç aahil olmak üzere düğün ziyafeti için gerekli her şey demektir.
Genç kızın da evlenirken bazı taşınabilir veva ta şınmaz malları getirdiği olağandır, fakat bunlardan dü ğün öncesi asla bahsedilmez ve ancak evliliğe karar ve rildikten çok sonra damat kayınbabasının cimri mi, yoksa cömert birisi mi olduğu hakkında bir kanaate sa hip olabilir.
Töreye göre damadın karısının yüzünü ancak dü ğün töreni bittikten sonra görmesi gerekir; fakat da mat adayı daha önceden evleneceği genç kızın hatala rını kâh açık bırakılan bir kapıdan, kâh duvar üstünden görmek için çeşitli tedbirler alır. Görücü kadın böyle bir şeyi sağlamak amacıyla genç kızı evine dâvet eder. Yaptığı lütfün daima küçük bir armağanla karşılık gö receğini iyi bilir.
Bu kaçınılmaz başlangıç işlerinden sonra kalım ödenir ve düğün günü tesbit edilir. Bu toplumda nikâh, kocanın günün, birinde karısını boşaması hâlinde kız tarafına ödemek zorunda olacağı paranın veya «khak- mar»ın miktarının tesbit edildiği bir anlaşma ile karışık bir hâl alır. Nikâh nişanlı kızın oturduğu evde kıyılır. Duâyı okumak üzere dâvet edilen molla evin bir odasın da damat, akrabalar ve tanıklarla birlikte kalır. Hemen bitişik bir odada gelin en güzel ziynetlerini takınarak kapalı kapının arkasında bağdaş kurar. Molla bir dua okuduktan sonra kapının arkasındaki kıza filâncayı ko ca' olarak kabul edip etmediğini sorar; olumlu cevabı aldıktan sonra müstakbel damada döner filânca kızı zevce olarak kabul edip etmediğini sorar. Damad adayı da «evet» der. O zaman molla bir tas alır içine su ko yar, genç adama ikram eder, bir yudum su içen damad tası mollaya iade eder. Tas geline de götürülür, o da bir yudum aldıktan sonra kalan su dâvetliler tarafın dan içilir. Tas boşalınca kadınlar kocayı «beyaz» çar şaf örtülü bir yatağın yanında bekleyen karısının yanı na götürürler; kadınlara çeşitli armağanlar verilir, onlarda yeni evli çifte mutluluk dileklerinde bulunduktan sonra çekilirler.
Damat.karısının evinde üç gün kalır, sonra birlikte kendi evlerine taşınırlar. O andan itibaren kadın için târifi güç tekdüzelik başlar.
* Varlıklı birisi ile evlenmiş kız kendisine ait bir oda ya sahip olmak, dolayısıyla kendisinden daha yaşlı ve geçimsiz huylu veya daha genç, kıskanç ortakları ile karşılaşmamak avantajına sahip olur. Efendisini ve ko casını memnun etmek düşüncesine sahip olduğundan vaktinin çoğunu süslenmekle geçirir. Batılı kızlar gibi süslenmenin inceliklerini bilir ve güzelliğine makyajın parlaklığını ilâve eder. Bahçelerde yetişen usma adın daki bitki ile kaşlarını daha siyah yapar ve uzun görün mesini sağlar; Rusya'dan getirilen sürme (antimon) iie kirpiklerini parlatır, ve yüzünün solgunluğunu hodana benzeyen bir bitkinin köklerinin suda kaynatılmasından elde edilen ve «eylikx Jenilen pembe bir far ile örter.
Sonra omuzlarının üstüne inen ve inci, mercan, çeşitli cam eşyalar dizilmiş ince ve çok sayıdaki örgü lerden meydana gelmiş saçlarına kıldan örülmüş örgüler ilâve eder. Tırnaklarını da şapla karıştırıl mış ve hayanda dövülmüş kına çiçeği ile boyar ve sa rı-kırmızı bu boyayı ellerinin ayası ile bazen ayak ta banlarına da sürer. Kınanın iyice deriye nüfuz etmesini sağlamak için akşamdan sürer ve sabaha kadar derisi nin üstünde bırakır.
Bir yere gideceği vakit tepeden tırnağa mücevher lerle süslenir. Alnının üzerine, başının her hareketinde sallanan sıra sıra salkımlar asılmış «bargek» denilen altın bir baş sargısı takar; şakakları veya göğsü üzerin de, kazalardan ve hastalıklardan koruyan «tumorları» (nazarlıklar) ihtiva eden kıymetli taşlarla süslenmiş altın veya gümüş silindirler sallandırılır; kulaklara kü peler ve eğer kadının geldiği ülkede gelenek ise burnabir halka takılır. Boyunda bir tanesi altın veya gü müş tepeli ipek püskül taşıyan bir kaç dizi kolye bulu nur; «peşavus» denilen mercan ve değerli taşlarla süs lü bir başka püskülün iplikleri arasından sarkan ince zincirlere kürdan ye kıl almak için küçük bir pens ta kılmıştır.
Genellikle ince yapılı, zayıf, ağırbaşlı ve sakin gö rünüşü, ifadesiz iri gözlü Sart kadını böylece boyandık tan sonra sahte parlaklığı ve süsleri arasında balmu- mundan bir bebeği andırır. İnce bacakları üzerinde yü rüdüğü vakit bir hasta yürüyüşünü hatırlatır. Gerçekten de, haram hayatı eğlenceden yoksun olduğundan sı kıntıdan hasta olabilir. Büyük dinî bayramlarda ve aile arası eğlencelerde hatırı sayılır kadınların kocalarından ayrı toplandıkları, dans ettikleri, «çilmandi» çalarak şarkı söyledikleri de hakikattir. İki telli «dutor» adı ve rilen çalgıda bir kaç hava çalabilen çok iyi bir musiki- şinâs olarak kabul edilir. Kocaları para vermişse kendi lerine yiyecek şeyler alırlar. Efendileri gibi çubukta tü tün içerler, afyon yutarlar ve «çakçak» denilen bir reçi neyi çiğnerler. Boza ile çakır keyif oldukları ender de ğildir, fakat daha ziyade «çiçek şekeri» anlamında «gulkant» dedikleri, koyun yağı, şeker ve afyondan ya pılan ve şehevî hülyalar doğuran maddeyi tercih eder ler.
Sıkıntıyla böyle mücadele ederler. Narkotik mad deleri fazla kaçırdıklarından zihinleri bulanır, varlıkla rı silikleşir ve haremde bitki gibi yaşamaya başlarlar. Bu durumda, genç bir akrabanın veya yaşlı bir kadının eşliğinde atın terkisinde dışarı çıkıp pazarları dolaş maktan vazgeçerler, hareket etmekten kaçındıklarından evde kalmayı tercih ederler.
Bazıları kocalarına pek sadık değildir, dışarda ba zı entrikalar çevirerek, âşıkları ile vakit geçirir.
Yaşlandıklarında, artık çocuk doğurmadıklarındanve zevk aracı olmaktan çıktıklarından kocalarının ilgisi yok olur ve dışarda metres tutmaktan kaçınmazlar.
Yoksul birisi ile evlenmiş ıbir kadın bu eğlenceleri bile bulamaz. Çocukların dadısı bulunmaz ve onların eğitimi ile meşgul olmaktan başka, ev işlerine bakmak, kendisinin ve bütün ev halkının elbiselerini dikmek, ça maşır yıkamak, iplik eğirmek ve kocası bir zenaatle meşgul ise ona yardımcı olmak zorundadır. Sonuçta ölümü ne kadar kötü beslenen, iyi giyinemiyen bu ka dınlar efendisi tarafından aşırı t derecede çalıştırılan yük hayvanlarına benzerler.
YERLİ TAŞKENT (devam)
«Erkekler — Erkek çocuğun eğitirini — Meçhedler; medreseler — Molla yetiştirmek için yapılan öğretim
-
Kibirli bir derviş — Aydınlar; töreleri — Akkulu Bey hakkında — Tılisımlar ve üzerinde yapılan ticaret Bir tiIsıı-mın hikâyesi — Alıngan bir bilgin — Boş inançlar — Tuhaf bir keramet — Erkeklerin eğlence lerdi: yarışlar, keklik, v.s.... dövüşleri.»
Erkeklerin hayatı kadınlarınkine nazaran daha hoş tur. Daha itina ile yetiştirilirler ve okula daha uzun za man giderler. Orta halli ailelerin erkek çocukları altı, yedi yaşlarına gelince eğitime başlarlar. Serbest ilko kul niteliğinde olan mekteplere giderek molladan oku ma yazma öğrenirler. Molla diye el yazması bir kitabı okuyabilen, bir mektup yazabilen veya sadece duâ söy- liyebilen kişiye denir. Şehirliler nezaket göşterisi ola rak bazen bu kelimeyi birbirlerine karşı sarfederler. Ha cılar gibi bu okumuş adamlar da beyaz şarık taşırlar; her fırsatta kendilerini büyük bir zevkle sofralarına dâ- vet eden müminlerin saygısından yararlanırlar.
Mollaların sabit gelirleri yoktur; halk eğitimi ile
ilgili bir bakanlık bulunmadığı için, öğrencilerinin ge tirdiği para ve eşyaları hediye olarak kabul edip geçi nirler. Kışın, imkânları varsa, öğrencileri bir odada ve ya meçhedde toplar. Sıcaklık izin verdiğinde açık ha vada, bir avluda veya sadece bir ağacın dalları altında genç çömezlerine bilgisini aktarır, öğrenciler sabah ezanı ile gelirler, saat sekiz veya dokuzda yemeklerini yerier, kuvvetlerini topladıktan sonra öğlene veya saat bire kadar yeniden ders görürler. Sonra ertesi güne ka dar serbesttirler.
öğretmenlerinin gözü altında bir hasır üzerine da ire şeklinde otururlar, bir kısmı elifbâyı, diğerleri hece kitabını şarkı söyler gibi ezberlerler, böylece ders leri hâfızalarına kulak yolu ile girer. Bir okul önünden geçenler daima ahenksiz bir musikî duyarlar. Hecele me kitabının on yedi ve on sekizinci kısımlarını bitiren öğrenci öğretmeninin yazı takımını (galamdân) alır ai lesinin fertlerini ve aile dostlarını ziyarete gider. Yazı takımını açık olarak gösterir. Herkes kesesinin ağzını açar ve yazı takımının içine malî gücüne göre bir kaç altın bırakır. Çocuk hep para gelebilecek kapıları doja- şîr ve ziyaretleri sona erince iane talebinin ürününü öğretmenine teslim eder. Aldığı armağanlarla cesaret bulan molla, öğrencinin ailesinin ve çevresinin çabuk ilerlemeler dolayısıyla hasislik edip etmediğine bakar ve ona göre öğrencisine hız verir.
Molla öğrencilerini okumaya daha bağlı ve açıkla malarına k«rşı daha dikkatli kılmak için sık sık uzun ve esnek bir değnekten yararlanır. Bazen cezalandırmak istediği çocuğun bacaklarını bir iple bağlar, arkadaşla rı sırtüstü yatırarak çıplak tabanlarına değnekle vurur. Meohedin öğrencileri toplu hâlde camiye giderek na maza dururlar; namaz bitmeden camiyi terkedemezler; çok erken giderlerse değnek yiyerek'cezalandırılırlardı.
Hece kitabını bitiren öğrenci artık şöyle böyle oku masını biliyor demektir. O zaman önüne Kuran-»! Kerîm konur. Bu an, bazen babasının bir kutlama töreni yap tığı öğrencilik hayatının en önemli anıdır. Güzel yemek ler yapılıır, akrabalar ve dostlar toplanır, molla dâvet edilir ve kutlamanın kahramanı olur. Kendisine, hemen giyindiği ipekten bir khalat ve başının çevresine'sarık şeklinde sardığı beyaz yünden bir «çalma» armağan edilir, öğrenci de yeni elbiseler giyer ve arkadaşlarına parça kumaşlar dağıtılır. Ders sırasında bazen öğret menin yerini alan sınıfın en büyük öğrencisine de ipek işlemeli bir «tepe» (takke) verilir; bu çömez mollanın yanında oturur.
Aileler çocuklarını ev işlerine yararlı olabilecek bir yaşa geldiğinde okuldan alırlar: bu genellikle dokuz, on yaşlarında sünnet olduktan sonra olur. Bundan böy le hep babası ile yaşar ve ondan zenaatini veya tüccar ise müşterileri kandırma sanatım öğrenir.
Ana-babalar çocuklarının okumaya kabiliyeti ol duğunu ve ilerde okumasından yararlanabileceklerini anlarlarsa çocuklarım mollaya teslim ederler. Zaman la bu çocuklar akıcı bir şekilde okumayı başarırlar, son ra yedi iklim altındaki ülkelerin adlarını öğrenirler, ya zı yazmaya çalışırlar ve kabiliyetli bir ele sahip olanlar hem kâtip, hem de kitapçı olurlar, yazdıkları kitapları satarlar. Kuvvetli hâfızaya, ince zekâya ve yükselme hırsına sahip olanlar ise Semerkand'a, sonra İslâm'ın başı Buhara ya giderek ünlü medreselerde okurlar.
Medrese, geliri profesör ve öğrencilerin ihtiyaçla rını gideren müminlerin tarla, mağaza, veya hamam ba ğışları ile ayakta duran yüksek öğrenim merkezidir. Satılması, devredilmesi mümkün olmayan bu mallara «vakıf» denir; toplanan geliri, yüksek bilgisi ile tamn- mıış kimseler arasından seçilen müdüre teslim eden mütevelli tarafından yönetilirler. Bizde de Orta Çağ'ın sonuna kadar işler öyle yürütülüyordu.
Güçlü bir şahsın sıcak tavsiyesiyle imtiyazlı genç adama bu medreselerde küçük bir oda verilir. Artık onu orada saatlarca «büyük kitapların» önünde bağdaş kurmuş yüksek sesle okunken, dinî gereklere göre Kur 'an'dan cümleler tekrar ederken, ve öne arkaya sal lanırken görebiliriz, öğrenciler bilgi hâzinesi bu büyük kitaplardan övgüyle bahsederler; boyları o kadar bü yüktür ki sayfalarını çevirmek bile zahmet ister.
Her kitap bir tedrisatı temsil etmek üzere, medre selerdeki eğitim bir çok kitabın okunmasından ibaret tir. Tesbit edilen saatlarda öğrenciler toplanır, içlerin den biri kitabın bir kısmını okur ve öğretmen karanlık kalan kelimeleri ve bölümleri, bazen üzerinde saatlar ca durarak açıklamaay çalışır. Her zaman yılda bir ki tap okunmaz, beş altı kitabı okuyup hazmedebilmek için bir kaç yıllık sıkı bir çalışma gerekir. Bunu başaran öğ renci artık büyük bir bilgin sayılır ve beyaz sarık taşı maya hak kazanır. Kur'an'ı ezbere öğrenir, arapça keli melere hâkim olur, hâfızası Türk ve Fars şairlerinin mısraları ile dolar: amaca'varılmıştır. Şimdiye kadar binlerce defa açıklanmış Kur'an'ın bir cümlesine yeni bir yorum buldu mu, Batı'nın en güzel buluşları kadar değer taşır, artık dehâ sahibi bir insan olarak anılır, uzun bir sakal bırakarak uzak ülkelerden ziyaret edilen bir imam, aziz hâline gelir.
Müminlerin koşuştukları bir medrese veya bir ca mi yönetebilir ve Ramazan ayında müminlerin verdikle ri zengin armağanlarla hayatını devam ettirir.
Neticede, Şartlarda okuma ve yazma bilmek ve öğ renmeye devam etmek, zihnî çalışma yapmak, cümlele ri ezberlemek, kelimelerle oynamak, heceler arasında bin türlü cambazlık yapmak demektir.
Uzak ülkelerde tanfınan Taşkentli bir imam bu ba kımdan hiç bir şeye ihtiyaç göstermez. Derin bir bilgi ye en mükemmel faziletleri ilâve eder, bir tercümesin den Eflâtun'u okur, Arapça'yı bildiğini iddia eder, mtb cizeler yapar ve hârikulâde yazı yazar. Yerliler onu göz lerinde büyütürler: artık o bir azizdir.
Muhayyilesi geniş bir lisanla her konudan bahse der, ve öğrencileri ile hayranlarının sayısı çok büyük tür.
Müminler hayır duâlarını almak için yeni doğmuş > bebeklerini ona götürürler, imam ağlıyan bebeğe duru ma göre bir duâ okur ve ona parlak bir gelecek temen ni eder. Bazen, iki çay fincanı arasında, başı havada çocuğa üç defa üflemekle yetinir. Karşılığında baba, halısı üzerine gümüş paralar, ölçekler dolusu pirinç, buğday bırakır, geri geri yürüyerek ve teşekkür olarak her defasında eğilerek dışarı çıkar.
imamlar Rus tüccarlardan yer küresi satın almaya başladıktan sonra, Batıhların bilim ve özellikle kozmog- rafi alanmda yaptıkları ilerlemeleri bildiklerini ileri sür meye başlamışlardır. Mollanın, küresini ziyaretine ge len müminlere nasıl bir övünme ile gösterdiğini gör mek gerek!
Yeryüzü hakkında kesin fikre sahip olmuştur: dün ya yuvarlaktır. Bu buluşu kitapları karıştırarak veya ta biatı inceliyerek elde etmemiştir; bu gerçek ona, esir geyen ve bağışlıyan Allah tarafından, gün battıktan sonra yaptığı duâ sırasında iletilmiştir.
Bilgin adam aynı zamanda yeryüzünün sabit oldu ğunu da öğretir. Olay açıktır, der, gözlerinizi kaldırıp göğe bakmanız yeterlidir. Kim güneşin soldan doğup, döndüğünü ve sağ tarafta battığını inkâr edebilir? Ge celeyin de göğe bakan her mümin ayın ve yıldızların da aynı yönde yer değiştirdiğini farketmiyor mu? «Urusların küresinin» eksik olduğunu, meridyenleri c- ğik kesen yarım daireler ilâve ederek yedi, iklimi be lirttiğini de ilâve eder.
Ülkenin başka aziz geçinen kimseleri gibi aşırıbir kuruma sahip olup, ileri sürdüğü şeylerin tartışıl masına izin veremez. Bundan başka bir imamın dedi ğinin aksini ileri sürmek kaba adamın, Özbekin, Kır- gizin işidir, iyi yetişmiş bir Sart böylesine kaba kusur lar işlemez.
İmamın ağzıyla konuşan Allah değil midir?
Dinleyici ilk anda söylenenlere inanmamışsa, di linin ucunda itiraz sözleri hazırsa, sessizliğini muhafa za etmeli, diğerleri gibi başını eğerek «iyi» demelidir, imam sözünü tamamlayınca mütevazi görüşlerini açık layabilir ama İlâhi kavramların tartışılmaz sözcüsü ne karşı kuşku duyduğunu belirtmemelidir. Makûl bir cevap bulursa, imam pervasız adamın görüşlerini çü rütmek tenezzülünde bulunabilir; kısa ve kesin bir'o- lumlu cevap onu bir sürü sıkıntıdan kurtarır; ıher şey den önce aldanmazlık şöhretine gölge düşmemesi ö- nemlidir. Genellikle aydınlar arası bir toplantıda, şöh ret sahibi kimsenin gözlerini soru yönelten kişiye çe virerek kısaca «evet» veya «hayır», demesi, tartışma kaynağı olacak konunun bitmesine sebep olur ve artık kimse o konu üzerinde bir kelime edemez.
Küreli adam kendisinin Peygamber ile mukayese edilmesine asla izin vermez. Bir gün imamın çömez leri ile birlikte mezarlığa gidip babasına duâ ettiği an latılır: Bir müddet ayakta huşû içinde başı öne eğik kalmıştı. Sonra ansızın ellerini göğe kaldırmış ve il ham dolu bir sesle: «Baba! Artık göğe dönebilirsin, duâlarım kapalı bulduğun kapıları sana açtı.» demiştir, öğrencilerinden biri sözlerinin ne anlama geldiğini sormuştur. O da, babasının yeryüzündeyken işlediği günahlar yüzünden cehenneme gittiğini ve kendisinin faziletleri sayesinde Bağışlayan Tanrı'nın babasının acılarını affettiğini belirtmiştir. Aceminin biri de Hz. Muhammed'in babasının da aynı durumda olduğunu ve Peygamber'in de aynı şekilde duâ ederek... Fakatimam sözün devamını dinlememiş, gayet soğuk bir ifadeyle konuşanın sözünü kesmiş, «Puh! Bana Pey gamberden mi bahsediyorsun?>> demiştir.
Bu okumuşlar, sofu insanlar yerli halkın en ilgi çekici kısmını teşkil ettiklerinden fırsat düştükçe onlar hakkında başka ayrıntılar da vereceğiz.
Dostumuz V... sayesinde içlerinden en tanınmış olanla temas kurmak fırsatını bulduk. Dillerini kpnu- şan «Urus Mirza» yı ziyaret etmekten hoşlanıyorlardı. O da onları gayet iyi karşılıyor, iyi donatılmış bir sofra sunuyordu. Kendilerini beğenmiş ve obur olduk larından, mükemmel bir. sofrada kendilerine iyi bir yer verilen. evlerin yollarını hiç bir zaman unutmuyorlar ve dostumuzun bir işareti ile yapılan çağırıya hemen koşuyorlardı.
Cuma günü «Khuftâne» namazından (akşam) /son- ra Urus Mirzan'ın evinde kalabahk ve s'eçkin bir toplu-ı luk oluşturmuşlardı. Toplandığımız basık odada iki müzisyen dumburak ve surnoy çalıyordu. Zengin bir gece kahvaltısı ikram edildi. Fincanlara çay ile birlik te konyak ve rom.da konuluyordu; bu koyu Müslüman- lar ise içkili çayı bir yudumda boşaltıyorlardı. Bizi ilk defa görenler, kâfirlerin yanında bulunmaktan sıkıldık larından içmekte tereddüt ediyorlardı; bunlar duâ edip ev sahiplerine Kur an'da yasaklanmış şeyleri ikram et memelerini rica ettikten sonra arkadaşlarını taklit edi yorlardı.
iki musikî havası arasında konuşmalar oluyordu.
Otuz yaşlarındaki müzisyenlerden biri Taşkent medreselerinden birinde imam olmak üzere okurken, odasında hafif bir kadınla yakalanmış ve okuldan tar~ dediImişti; dinî meslek hayatı böyle son bulunca, o da kendisine istidatlın gördüğü musikîye başlamıştı. Bü tün müzik âletlerini çaldığını iddia ediyor ve halkın nazla büyüttüğü bir sanatkâr hayatı sürdürüyordu. Onagöre Emir çağırdığı için yakında Kâbil'e gidecekti; fa* kat şöhreti çölleri aştığı için daha önce Rum sultanı nın yanına İstanbul'a ve Mekke'ye gitmek istiyordu. Bütün bu yolculuk tasarılarını, zârif hareketlerle-anlatı yordu. Ancak yanımdaki adam onun bir «Lâfgî» oldu ğunu, söylediklerinin bir tekinin bile doğru olmadığı nı fısıldadı. Bu münasebetle de bana bir lâfgînin hi kâyesini anlattı. Böylece burada da Marsilya ve Bor- deaux'da olduğu kadar mübalâğa edildiğini öğrenmiş oldum.
-
Buhara'da Abdullah adında biri yirmi yıldan beri * Türkistan'ın en büyük palavracısı olarak geçini yordu. Şöhretinden emin olan Abdullah huzur içinde yaşıyor; pazara çay içmeye gittiğinde başı daima yu karda dolaşıyordu. Fakat bir gün Taşkent'ten gelen bir tüccar yanına sokularak: «Bismillâh dostum Abdul lah, Taşkent'te senden daha mübalâğacı var.» dedi. Abdullah bu sözler üzerine sarardı. Tüccar, Abdullah ile konuşurken meraklılar da onları dinliyordu; haber kısa zamanda pazarda yayıldı. Abdullah'ı görenler, «Taşkent'te senden daha mübalâğacı olduğu doğru mu?» diye soruyorlardı. Bu sorularla canı sıkılan Ab dullah, söylentinin doğruluğunu araştırmak maksadıy la Buhara'dan Taşkent'te gitmeye karar verdi. Taş kent'e geldiğinde rakibinin evini buldu, kapısını çaldı; sekiz yaşlarında bir çocuk kapıyı açtı:
-
Mübalâğacı Muhammed burada mı oturuyor?
-
Ne istiyorsunuz? Ben onun oğluyum.
-
Git babana söyle Buhara'dan Taşkent'e bir halıyı açarak geldim.
-
Allah senden râzı olsun, babam da sarığını bir yere taktırmıştı, getirdiğin halı ancak yırtığını ör ter.
Oğlunun verdiği cevap babasının üstünlüğünü a çıkça ispat ettiğinden Abdullah üstadını bulduğunu açıklamak üzere Buhara'ya döndü.
Bana bunu nakleden Hokandlı olduğundan Buha- ral'i ve Taşkentliler ile alay etmek fjrsatı da bulmuş o- luyordu.
Bu arada mollalardan biri Hindistan'dan bahsedi yor, orada Ölülerin yakıldığını, kocalarının ölümüne dayanamayan kadınların, yanan odunların üstüne atla dıklarını ve terketmek istemedikleri kocalarının ceset leri ile birlikte kül olduklarını anlatıyordu.
«Dinleyicilerden biri, mahşer günü kemikleri ‘ya nanlar ne olacaktır? diye sordu. Bir Tatar:
—«Kemikler ister yansın, ister gömülü olsun ölü ler canlı iken sahip oldukları şekle bürüneceklerdir.» dedi.
Konuşma daha sonra Peskent'te Akkulu Beğ'in oğ lunun sünnet düğünü münasebetiyle verdiği eğlence üzerine döndü.
Katoliklerde şaraplı ekmek yeme âyini gibi Müs- lümanlarda da bu dinî tören büyük eğlencelere vesile olmaktadır. Konukları kimin daha iyi ağırlıyacağı me sele olduğundan ailelerin gururları söz konusudur.
Başka yerlerde olduğu gibi Asya'da da zengin ve cömert tanınmak fena bir şey değildir. Zamanı geldi ğinde akrabalarına ve dostlarına sofrasını açabilmek için insanlar yıllarca tasarruf yaparlar.
Sekiz gün boyunca Akkulu Beğ kendisine tebrike gelenleri ağırlamıştı. Bu şekilde davranarak, pazarın çamurundan meziyetleri ve entrikaları sayesinde kud retin zirvesine çıkmış atası Yakup Paşa'ya lâyık olmak istemiştir. Yakup, Hokand'da Hudaya Han’ın başveziri olmuş, sonra Kaşgar'da mutlak iktidarı eline geçirmiş, yeryüzünün en büyük iki devleti onunla ittifak yapmak için çırpınmıştı.
«Akkulü Beğ bir kaç yıl önce kardeşini öldürtme ği mi?» diye sordum. Bir molla:
«Evet, sırtından tabanca ile vurdurttu. Akkulu Beğ büyük bir hükümdardır; Tanrı ona uzun ömür versin!» dedi.
Bir kardeş katiline uzun ömürler dileyen ve olay karşısında nefretini belirtmeyen kişi, bir az önce söz konusu aziz imamın yakınıydı.
Türkistan'a, Kaşgar'dan Yakup Paşa'nın ölümün den sonra gelmişti: kısa boylu, tıknaz, yuvarlak patlak gözleri arasında kanca burnu ve beyaz, ince dişleri ile esmer deniz tavşancılı yüzünde kendi gülümsemesine sahipti. Güzel yazı yazma kabiliyetini efendisinin dü şüncelerini kâğıda geçirmekte kullanıyor ve bunları, islâmiyetin en saf ışıklarından birinin eserleri sanan müminlere mümkün olduğu kadar pahalıya satıyordu. Hemşehrilik duygusu da işin içine karışıyor, Taşkent- Iiler azizlerinden müthiş gurur duyarlarken, Kaşgarlı da ticaretini sürdürüyordu. Bir başka gelir kaynağı da ha vardı: «Tumor» denilen muskalar yazıyordu.
Yerli halk aşırı derecede boş inançlara inanmıştı: yalnızca şöhret sahibi olmuş bazı azizlerin elbise ve vücut parçalarının hayırlı kudreti olduğuna değil, bazı duâların yazıların, tabiatüstü kudrete sahip olduğuna da inanmışlardır. Bunlara sahip olmak için, bir akça karşılığında beyaz bir kâğıda siyah ve kırmızı mürek keple yazılar yazan bir mollaya başvururlar; böylece bir yolculuğun iyi geçmesini, mutlu bir doğum olması nı veya şiddetle arzulanan bir kızın inadının kırılması nı garanti altına almış olurlar. Kırmızı renk iyi bir ke hanet demek olduğundan, tılsımlı kâğı’dın belirli yerle rinin itina ile kırmızı mürekkeple çizilmesi şarttır; bu şartlar altında ona sahip olan kişiye daha fazla talih getirir. Tılsım genellikle omuz üzerinde, köprücük ke miğinin hizasında khalatın dışından görünebilecek üç gen bir cep içine dikilir. Boyuna asıılan özel bir torıba içine konan şekli de mevcuttur; katolikler de haçlarını aynı şekilde asarlar. Müslümanlar tılsımlarını, ilâç iş leri ile de uğraşan Yahudi ferden satın alabilirler. Bun larda, meselâ kalp hastalığı için mükemmel bir ilâç vardır: bir kese içine konan ve göğüste hasta bölge üzerine sıkı sıkıya bastın lan yeşim taşı.
Tılsım yapımı ve satışından önce ihtiyaç içinde yaşayan ve sonradan birdenbire zenginleşen bir kâtip- den bahsedilir. Ticaretine, pazarın bir köşesine, kale mi ve kâğıtları ile bir dilenci gibi oturarak başlamıştı; şimdi eski Taşkent'in en güzel yerinde, parlak renkler le boyalı kapısı önünde bekleşen müşterilerini nazla kabul ediyor. Şöhreti her tarafa yayılmış, kesesi iyi dolmuştur.
Yanımızdaki Kaşgarlı bir solukta, ev sahibinin hiz metkârı için iki büyük sayfa dolusu tıisım yazdı. Genç Ahmed şehrin mutena bir semtinde oturan zarif bir ka- dinin soğukluğundan ümitsizliğe kapılmış, bu durumun ortadan kalkması için her çareye başvurmaya karar vermişti. Yazıoı kalemini kâh siyah mürekkebe, kâh kırmızı mürekkebe batırıyordu. Ayrıca mübalâğalı ifa delerle son bulan bir af dileğini de güzel kadına ithaf etmeyi ihmal etmedi:
«Ruhumun zarfından yapılmış bu kâğıt üzerinde gördüğün mürekkebi göz yaşlarımla hazırladım; göz kapaklarımın kirpikleri bu satırları çizen kalemi verdi ler. Yalvarırım sana, bana müspet bir cevap yolla; ce vabını muska gibi boynuma asacağım ve aşktan çılgm bir hâîde dolaşacağım.»
Müşterileri çoğunlukla okuma bilmeyen bu tılsam tüccarları yazılarında hayâl güçlerini tamamen serbest çe kullanırlar. Önemli olan, kırmızı mürekkebi fazla kullanarak yazıya hoş bir görünüm vermektir.
Dindaşlarının basitliğine gülen bir Tatar hacı bu münasebetle bize şu hikâyeyi anlattı:
«ilkbahar'da bir Buharalı eşeğine binmiş Karşi ta rafına doğru yol alıyordu, ilerledikçe kara bulutlar ço ğaldı, korkunç bir yağmur tepesinden aşağı boşaldı, a- dam hayvanı koşturmaya başladı ve şiddetle döven yağmurun altında en yakındaki köyün ilk evine yönel di ve kapıyı çalarak konuk edilmesini istedi.
«Aralanan kapıdan evsahibi karısının doğurmak üzere olduğunu söyleyerek başka yere gitmesini istedi. Doğum zor geçtiğinden çatısı altında bir yabancı i!e uğraşacak zamanı yoktu.
«Kapı yolcunun suratına kapanmak üzereydi; fır tına da dineceğine şiddetini arttırıyordu. Fırtına diner dinmez gideceğine dair yemin ederek hayvanı ve ken disi için kuru bir yer istemeye devam etti. Fakat köylü ısrarlıydı.
«Ne mutlu ki yolcu zor durumlara çare bulan bir adamdı; hemen aklına bir fikir geldi:
«— Haykırmasını duyduğum karın için bir tılsım yazayım, doğumu kolay olsun! dedi.
«Ansızın evsahibinin yüzü değişti:
«— Girsene, Allah senden râzı olsun!
«Eşek iyi bir yere kondu, önüne ot verildi, yolcu da ateşin başına geçti, yazı takımını çıkardı ve haya tından memnun olan Özbek'e şu tılsımı yazdı: «Ben kuru yerdeyim, eşeğimin de otu var, evsahibimin ka. rısı doğurmuş, doğurmamış bana ne.» Koca hemen tıl sımı karısının boynuna astı ve artık sonuçtan emin o- nu ıstırabı içinde bıraktı. Karısıyla ilgilenmekten vaz geçerek konuğuna hizmet etti ve son damla yağmur düşünceye kadar çay ikram etti. Nihayet yolcu kalktı, eşeğine bindi ve «Allah senden razı ofsun!» diyerefc yoluna koyuldu.
«Öteki kapının eşiğinde yolcunun arkasından ba karak, tanı zamanında kendisine böyle aziz bir insanı gönderen Tanrı'ya şükürler etti.»
Kaşgarlının yanında bir Tatar molla da gelmiş «U- rus Mirza»yı ziyaret etmek istemişti. Yerinde müteva- zi bir şekilde oturuyor; etrafında konuşulurken o dü şünüp duruyor, zaman zaman gözlerini göğe kaldırı yor ve derin derin iç çekiyordu.
Bu tam bir mutasavvıfdı.
Mensubu olduğu tarikatın felsefesine göre her ta rikat mensubu kendisinin Allah'ın manevî şahsiyeti ile birleşmiş görüyordu. Tarikata yeni girenler dıştan tevazu gösteriyorlarsa da, Tanrı ile birleşmiş olmala rından pek de gururlu değillerdi. Eskiden beri tarikat ta olanlara gelince, yeni mensuplar tarafından peygam berler gibi saygı görüyorlardı.
Ticarette muazzam bir servet kazandıktan sonra bu Tatar o şöhretli mutasavvıflardan birine itaat et mek için bütün servetini son kuruşuna kadar harca mıştı.
Manevî yöneticisi uğrunda servetinin büyük bir kısmını dağıtmış, geriye kalan kısmını ise gözlerini a- çan kişinin uğrunda yok etmeye hazıir bekliyordu. Bir çoğu onun bu fedakârlığını kınamakta, ama, sizi Tanrı yoluna getiren kimseye ne verilse çok olmayacağını söyleyen diğerleri bu hareketini mâzur görmekteydiler.
Bu dervişlerin önderleri sık sık toplantılar düzenli- yerek tarikat mensuplarına, şarkı söyleyerek dans edan dervişlerinkine benzeyen çalışmalar yaptırırlar. Büyük bir salonda veya kapalı bir avluda yeni dervişler daire şeklinde otururlar, hareketsiz durarak bir müddet sükû netlerini muhafa7a ederler: bu sırada tefekküre dal mışlardır. Ansızın başkanları gırtlağının bütün gücü ile bağırır, diğerleri onu taklit ederler, sonra çığlıklarını keserek, ciğerlerinin .bütün kuvvetiyle kısa bir cümle söyler, dervişler hep bir ağızdan ve yine en son ses leriyle bu cümleyi tekrarlarlar. Söylediklerine göre, a- macı Tanrı'ya yaklaşmak olan bu ibadet esnasında ba ğırışlar sonunda kendilerinden geçerler ve beşinci, hat tâ yedinci kat göğe varırlar. Yaşlı müminler bu muta savvıfların hokkabazlıkla çevrelerini etkilemek istedik lerini öne sürerler. Sâdık sünnîlere kulaklarını bu der vişlerin konuşmalarına tıkamalarını ve sadece Tanrı'- ya bağlanmakla yetinmelerini öğütlerler.
Onların ibadet şekillerine inanmıyan bir Buhara- lı bu Tatar ile şiddetle tartışıyor, velîleri tanımadığını ısrarla belirtiyordu.
Buharalı, bir Asyalı için fevkalâde iyi eğitilmişti; Arapça'yı, Türkçe'yi ve Farsça'yı gayet akıcı bir şekilde yazıyor ve konuşuyordu; varlık ve yokluk kavramları nı Avrupalı meraklıların hayranlığını tahrik edecek ka dar kolay bir şekilde tartışıyordu. Aristo ve Eflâtun ya kından tanıdığı filozoflardı. Üstünlüğünün farkında ol duğundan alaycı bir tarzda konuşuyor; rakibini küçüm süyor, cehaletini kolaylıkla ortaya döküyor, onu gülünç durumlara sokuyor ve pek tabiî çevreden kötü bakışla rı topluyordu.
«Şu akan zaman içinde ne Buhara 'da, ne Taş kent'te, ne de başka bir yerde velîye raslamanız müm kün değildir.»
«Velîler olmasa, eşyanın düzeni altüst olur.» diye Tatar cevap verdi.
«Zavallı cahil! Kim sana bunları diyen? Mutlaka esiri olduğun sözde derviştir!»
«Bir velînin hizmetkârı olmaktan mutluyum.»
«Efendin bir velî ise senin âyetleri bilmen gerekir. Haydi bir tanesini ezbere oku bakalım, molla.»
Tatar bir âyet okumaya başladı.
«He! He! Arapça'yı hiç bilmiyorsun. Farsja'n ise daha berbat - devam et bakalım.» diye Buharalı Türk çe olarak devam etti.
Tatar, hırsından bembeyaz kesilmiş bir hâlde sus tu.
Bir okumuşa yapılacak en büyük hakarete mâruz kalmıştı: Kendisine halikın konuştuğu dille hitap edil mişti. (1) Rakibi sanki üzülmüş gi'bi, alaycı bir havay la gülümsedi.
Bu davranış Tatar'ı büsbütün çileden çıkardı; hid detle bağırdı:
«— Allah şahidimdir tıpkı bir keçi gibi konuştun.»
Diğeri hiç gecikmeden,
«Allah şahidimdir, bir eşeğin sözlerini duyuyo rum.» dedi.
Konuşma, rakibinin yuhalan arasında Tatar'ın top lantıyı terketmesine kadar bu nâzik şekliyle sürdü.
Bu Buharalı altmış yaşlarında zayıf bir ihtiyardı. Endişeli ve hareketli zekâsı ile bir yerde uzun müddet yaşıyamıyordu; bilginin daima dostlar bulduğu Asya şehirlerinde dolaşarak bilgi aktaran bir göçebe gibiy di.
Devamlı hareket hâlinde olmasını garip bir şekilde açıklıyordu. Her yıl kışı izleyen ilk güzel günlerde «Küçük bir hayvanın» yola çıkıncaya kadar dalağını kemirdiğini söylüyordu. Yer değiştirdi mi, «Küçük hay vanın» ısırması hemen duruyormuş. Kendi kanaatine göre, her ilkbahar içini kemiren küçük bir kurttu.
Son olarak Buhara'da kesinlikle yerleşeceği sanıl mıştı. Emir onu huzuruna çağırtmış, yılda bir havli yüklü bir para karşılığında şehirde kalacağını sanmıştı Bilge adamın durumu gerçekten kıskanılacak bir du rumdu.
Yeni gelen birisine karşı sunulan tercihlerden do-
(1) Türkçe’nin ihmal edilişinin ve hor görülmesinin Tür kistan’daki örneğine okuyucunun dikkatini çekeriz. (Çev.)layı kıskançlık duyuyorlarsa da meslekdaşları müna kaşa götürmez üstünlüğü karşısında eğiliyorlardı.
Fakat bizim adamın kötü huyları ve zayıf ticarî zihniyeti vardı. Tartışmaktan büyük haz alıyor, daima tartışacak konu arıyor ve en ufak itirazda deli gibi olu yordu.
Bir gün dinî konularda yapılan tartışmanın en kız gın anında Emir'in aile büyüklerine küfür etmişti. Di ğerleri bunu fırsat bilmişler, sünnî inanışının temelle rini yıkmaya çalıştığını ileri sürmüşler, nihayet Emir ona destek olmaktan vazgeçmiş, aylığını kesmiş ve sonunda en kısa zamanda o yöreden kaybolmasını tav siye etmişti.
O da, daha önceden tanıdıkları olduğu Taşkent'e gelmişti. Bir medreseye yerleştikten sonra çevresine kısa zamanda bir sürü öğrenci toplamakta gecikmemiş ve onların getirdikleri armağanlarla refah içinde yaşa maya başlamıştı. Fakat «küçük hayvan» yine dalağını kemirmeye başlayınca öğrencileri bir sabah geldikle rinde hocalarını yerinde bulamamışlardı. Ancak üç ay sonra yeniden ortaya çıktı.
Öğretimden sıkıldığından, bizim Buharalı şehirler den uzakta yaşamaya ve herkese münzevi bir hayatın seyrini verecek kırda bir yer aramaya karar vermişti.
O yüzden Taşkent'in bir kaç kilometre uzağında bir köye yerleşmeye gitmişti.
Camiden hiç çıkmıyor, vaktini nefsine eziyet et mek ve duâ okumakla geçiriyordu. Müminlerin sada kalarıyla yaşamaya devam ediyordu. ZaıVıanla gerçek bir aziz olduğu hakkında söylentiler yoğunlaştı.
Fakat bu tekdüze hayat da onu yormaya başlamış, içini sıkıntı basmıştı; münzevi hayatından ayrılmaya ve sağlam doktrinler öğretmeye karar verdi. Önceleri her şey iyi gitti; sonra mizacının gerçek yüzünü gös termekte gecikmedi; giderek yaşlanıyordu; genç k.z-
ları topluyor, onlara aşk şiirleri okuyordu. Sahte va karını kaybetmiş, anlamsız fikirlere kapılmış daha serbest görüşlü olmuştu. Kâfirle aynı yemeği yiyen Müslümanın günâh işlemiyeceğini ileri süren o değil miydi? Bu imansızlık örneği düşüncesi kulaktan kula ğa dolaşıyor, müminler hoşnutsuzluklarını belirtiyor ve ona karşı gösterdikleri körükörüne güveni terkedi- yorlardı. Her fırsatta ona danışmaktan vazgeçiyorlar ve cocuklar artık eteğini öpmek için birbirlerini çiğne miyorlardı. Çevresinde doğan bu soğukluk onun için bir kurtuluş işareti olmalııydı. Maalesef böyle olmadn. Halk arasında bile edepsiz hareketlerinden kaçınmıyor-' du. Namaz kılarken gerektiği gibi hareketsiz durmu yor; hareket ediyor ve afyon topağını yutmak için iba detini kesiyordu. Hatta cemaatle namaz kılarken son derece terbiyesiz bir davranışta bulunduğu da öne sü rülüyordu.
Bu uygunsuz hareketleri kısa zamanda verilen ve kazançlı olabilecek kutsallığının temelini bir anda yı kan darbe oldu. Artık kendisine eskisi gibi saygı gös terilmiyor, armağanlar verilmiyor ve yiyecek maddeleri satılmıyordu; ona, gitmekten başka çare kalmamıştı.
Bir gece Taşkent'e varmak üzere yola çıktı ve ora da felsefe öğretimi yapan molla hüviyetine büründü. Bu maceralar, sükûtuhayaller mizacını bir nebze olsun değiştirmemişti; inançlarında kararsız kalıyor ve için de bulunduğu ruh hâletine göre ya çok mutaassıp bir Müslüman, ya da acınarak derecede şüpheci bir mu tasavvıf olarak gözüküyordu. Bugün oruç tutuyor ve kesiksiz ibadet ediyor; ertesi gün velîlerle alay ediyor, Hz. Muhammed'i eleştiriyor, Kur'an tarafından yasak lanmış içkileri içiyor ve Rus votkasının etkisiyle Tan rı'nın ilâhî meziyetleri, hatta varlığı üzerinde kuşkula rını dile getiriyordu.
Kendisini hiç terketmiyen öğrencilerinden birine o zaman «Allah nedir?» diye sormuştu.
«Allah, esirgeyen, bağışlayan, kâinatın efendisi, mahşer gününün hükümdarıdır.»
«He! he! bundan emin misin?»
Öğrencisi bu hakaret karşısında şaşkına dönmüş tü.
Anladığımız kadarıyla bu Buharalı rasladığımız di ğer bütün mollalardan çok daha aydın bir kimseydi. Meslekdaşlarınm pek çoğunda görülen aptalca hurafe lere asla itibar etmiyordu. Bir karpuz yere düştüğünde yarılırsa zelzele olacağına inanmazdı; gök gürültüsü nün yukarda hal-ısırnı veya karılarının içi taş dolu şal varlarını silkeliyerek bir ihtiyarın çıkardığını kabul et mezdi; geçen aralık ayında meydana gelen ay tutulma sında korkudan titrememiş, dam üstüne çıkarak, ayın ışığını kapayan ve onu yemek isteyen canavara engel olmak için Allah'a yakarırken, teneke çalmamıştı; bü tün bunlara rağmen doğrudan doğruya kendisi söz ko nusu olduğunda bir çocuk kadar saf gözükürdü. Öl mekten büyük korku duyar ve gerçekten dehşete düş müş bir insanın sağlam inancı ile «uzun ömür» duâsı- nı okurdu; bu dua ona yüz yirmi yıllık bir ömür sağ lamıştı. Bu duâyı dostu Urus Mirza'ya nakletmiş, bu reçeteyi dikkatle saklamasını öğütlemişti.
Mirza şüpheciydi; o duâyı bana gülümseyerek nak- letmişti. Duânın amacı göz önüne alınınca onu daha veciz sanırdım. Halbuki şöyleydi:
«Allah'ım beni kazalardan ve hastalıklardan koru, beni yüz yirmi yıl yaşat.»
Günde iki defa bu şekilde duâ etmek gerekmek teydi; sonuç bekleyişi aldatmıyacaktı. İstenmiyen kaza ve hastalıkları saymak da yararlıydı.
Türkistan'da çok yaygın bir inanca göre dünya Hicretin 1300''üncü yılı yok olacaktı. Yer açılacak baş*ta Taşkent'in genelev mahallesi olmak üzere her şey yok olacaktı.
Felâket tarihi yakındı, müminler endişelerini sak lamıyorlardı. Birbirlerine üzüntülerini anlatıyorlar, kar şılıklı kötülüklerini, yalanlarını, ahlâk dışı davranışla rını yüzleştiriyorlardı. «Davranışımızın uygunsuzluğu İlâhî Hiddeti üzerimize çekti; artık düşünmek ve daha iyi davranmak vakti gelmiştir.» Bu serzenişlere rağmen sefahat ve aldatmaca dolu hayatlarını sürdürüyorlardı, zira kâr ve eğlenceye âşıktılar.
Yerli halk arasında savaş, istilâ veya karışıklık havadislerinin yayılması ender değildir. Bu bölgede sık olan yer sarsıntısının sadece yapıları değil, beyin leri de sarstığını düşünmek pek de yanlış olmasa ge rek. Acaip de olsa 'bir haber hayâl güçlerini harekete geçiriyor, giderek önem kazanıyor ve bazen onları gü lünç davranışlara itiyordu.
Bir kaç yıl önce Mekke'den gelen bir hacı bize son derece garip gelen bir kehanette bulunmuştu. Kut sal şehirlerde rasladığı bir derviş Türkistan'da bir ta vuğun yumurtlayacağı yumurtadan bir yılan çıkacağını ve bu yılanın bütün insanları yiyeceğini söylemişti. Söylenti süratle yayılmış ve Rus istilâsı altındaki Tür kistan'da halk tavuktan başka bir şey yemez olmuştu.
Bölge kumandanı tavuk katliamını öğrenince yerli önderleri toplamış, bunların dindaşlarına tavuk yumur tasından daima piliç çıkacağını, bu kehanete inanma nın bir anlamı olmadığını ve zavallı hayvanlanı öldür mekten vazgeçmelerini anlatmalarını istemişti.
Ak sakallılar köylerine dönmüş, fakat ne derlerse desinler katliam durmamıştı. Bölge kumandanı ne ted bir alacağını şaşırmıştı. Nihayet aklına parlak bir fi kir geldi: bir tavuk öldüren bir koyun parası kadar be del ödeyecekti. Karar kesin oldu ve tavukların katliamı durdu; şimdiye kadar hayatta kalan tavuklar yılan çı karan yumurtayı yumurtlamıyarak öldürülen kardeşle rinin intikâmını almadılar!
Şartların en gözde eğlencesi bıldırcın ve keklik dövüşüdür. Taşkent'te her cuma sabah namazından sonra bu sporun meraklıları Şaykan-tavur denilen bir bahçede toplanırlar. Seyredenler bahislere girişirler ve iyi bir kekliğin veya bıldırcının sahibi yüksek bir meb lâğı cebe indirir. Eğitilmemiş bir bıldırcın bir kaç san tim (1) ettiğinden bu eğlence herkese uygundur; nite kim pazarda başıboş dolaşan bir adamın bile khalatı- nın bir köşesinde, boş zamanlarında eğiteceği bu hay vanlardan bir tane mutlaka vardır. Kekliklerin fiyatı daha yüksektir; dağdan toplanan bu hayvanlar otuz franktan aşağı satılmazlar. Bir çok zafer kazanan kek liklerin fiyatı çok yükseğe ulaşır, ama sahibi böyle hay vanlarla yapılan karşılaşmalarda hiç kimsenin karşı ta rafa bahis oynamadığın.!görünce kekliği kesip yemek ten başka bir şey yapmaz.
Büyük dinî bayramlarda, Arsol'da (yılbaşı) at ya rışları düzenlenir. Yarış atlarına delikanlılar binerler; meraklılar kalabalığı daima muazzamdır; sayısız binici oarlak renkli elbiseleri ile pist boyunca çit teşkil eder ler ve güzel bir güneş altında sarıkların ve alacalı bu- lacalı kbalatların dalgalanması, renklerin şaşaası ba kımından nisan ayında bozkırda dalgalanan çiçeklerin manzarasına benzetilebilir.
Sart gövde sporlarına düşmandır; bir kaç kuruş karşılığında saatlarca tanıdıklarıyla günün olaylarını konuştuğu ve giyim kuşamını sergilediği çayhanede rahavet içinde oturmayı tercih eder. Sonra çayhanede bir müzikçi, şarkıcı veya kadın gibi kırıtan, zarif hare ketli, genç ve güzel bir (baça) bulması ihtimali vardır. Çay koymak, nargile yakmak bu gibilerin işi olup,
(1) Frankın yüzde biri. (Ç.)müşteriler «taksir» yani majeste diverek onunla gönül lerince eğlenirler. Zaman zaman kart oynarlar, zar ve kemik atarlar, kavun, karpuz veya kuru yemişler yer ler.
Fakirlerin böyle eğlenceleri olmadığından, kendi lerine parlak düşünceler veren afyonu tüttürerek veya haşhaş kurumuş kapsüllerinin suda kaynatılmasından elde edilen «Koknar»ı içerek dalarlar.
Koknar'ın etkisiyle zavallı sırtını duvara dayar, müddeti alınan miktar ile orantılj olacak şekilde yarı uykulu bir durumda hareketsiz kalır; ve orada gözleri kapalı, bir nevi perişanlık duygusu altında hayâl ku rar; yanında yapılan her şeyi algılar, fakat en ufak bir gürültüden, kendisine söylenen bir 'kelimeden rahatsız olur ve mutlak saadeti ancak mutlak sessizlik ve hare ketsizlikte bulur. Daha sonra uyanır ve işinin başına döner. Bir kere alışanlar bu uyuşturucu maddeden asla vazgeçemezler ve her gün aynı saatta ve aynı miktar da köknar almazlarsa kısa zamanda bütün fizikî ve ma nevî enerjilerini kaybederek insanların en mutsuzu o- lurlar.
Kısaca Şartların hayatları böyledir.
Taşkent'te bulunmamızdan yararlanarak yemekle ri, eğlenceleri, zenaatleri hakkında daha ayrıntılar ver mek isterdik; ama karlar eriyip, ağaçlar tomurcuklan maya başlayınca yola koyulduk ve gördük ki yol bo yunca rasladığımız yerleşik hayat süren insanların u- sûlleri, görecekleri de aynen Sartlarınki gibi; o yüzden saydığımız ayrıntılara yol boyunca fırsat çıkınca an latacağız.
TAŞKENT'TEN KARŞİ'YE
«Tasalılarımız — Afgan Elçisi — Açlık Bozkırın dan Geçiş — Elçilik Mensuplan — Emir Abdurrahman Han'ın ailesi — Semerkant'tan Hareket — Bozkır — Kabâbe için reçete — Türkmenler — Yol yağmacıları nın usulleri — Buhara'da — Hekim, diplomat ve aşçı Rahmedullah — Açık ordugâh — Karşi'ye muzafferâ- ne giriş.»
Şubat sonuna gelmiştik, tasarılarımız hazırdı, martın ilk günlerinde Taşkent civarında geziler yapa caktık, sonra Sir-Derya kıyılarında Çinaz yakınlarımda Tabiî örnekleri toplayabileceğimiz yerlere kadar uzana caktık. Sıcaklar bastırıp, geçitler yol vermeye başla yınca da Semerkand yolu ile Kûhistan tepelerine vara cak ve daha sonra paramız yeterse Çırçık vâdisinin az bilinen veya hiç bilinmeyen yerlerini gezdikten sonra Buhara, Türkmenler ülkeyi, Hive, Üst-Yurt Çölü, Hazar ve Kafkasyo yolu ile Fransa'ya dönecektik. Fakat Ka bil'in yeni Emiri Abdurrahman Han tarafından General Kaufmann'a gönderilen Afgan elçisinin gelişi ilân edil di. Elçilik heyetinde olağanüstü elçi olarak, görünüşte ince bir diplomat olan Hoca Saib, Emir'in bir kuzeni ve çoğunluğu Semerkand'da kalmış bir kaç Afgan atlısı
ilepiyadesi vardı. Bu elçi General Kaufmann'a eski hükümdarın minnet duygularını iletecek ve Emir Rus larla savaşmak üzere Amu-Derya'nm öte tarafına ge çerken Rusların elinde bıraktığı ailesinin diğer fertle rini geri götürecekti.
Kabil'de Yakup Han'ın yerini aldıktan sonra tali hin kendisine güldüğünü görünce fazla tehlikeye gir meden iki kanısını ve biri henüz yürüme çağında olan üç çocuğunu geri alabileceğini sanıyordu.
Bir Rus müfrezesi hükümdar ailesine eski Buha ra civarındaki Mezar-ı Şerîf'e kadar eşlik edeceğin den bize de mükemmel şartlar altında Buhara üzerin den yolculuk imkânı doğmuş oluyordu. Tereddüt ede cek bir nokta yoktu, Bozkıra yapacağımız geziyi başka bir zamana erteliyecek ve eğer bir engel çıkmazsa Af- ganları izleyecektik. General Kaufmann'a başvurduğu muzda büyük bir lütûf kâri ıkla bize bu izni verdi. Ker van Semerkand'da toplanacağından süratle hazırlıkla rımızı tamamladık ve eski Taşkent'ten hareketle önce Çinaz'a vardık, orada Sir-Derya'yı sallarla aştık.
Nehrin sol kıyısında kısa fakat derin uykusundan pek uyanamamış olan çöl başlıyordu: soğanlı zambak gillerden bir kaç bitki henüz başlarını çıkarmak fırsa tı bulmuşlardı. Sessiz ve çıplak ova eskiden, Cizak'a bir kaç fersah ötede Oş-tepe'de kurumuş yataklarını gördüğümüz derin arıklarla suyunu gönderen Zerafşân sayesinde kısmen işleniyordu.
Cizak yirmi bin nüfusu ve yerlilerini rahatsız eden akrepleri ve iplikkurtları ile tanınmış büyük bir köy dür. Verimli Zerafşân vâdisine giden yolun kestiği kü çük bir dağ kolunun eteklerinde kurulmuştu.
Sanzar vâdisinde Ganklı köyünden sonra ansızın daralan yolun her iki kenarında, Temür Kapısı'n«ı mey dana getiren sivri zirveli ve sağlamca yerlerine yer leşmiş kaya blokları uzanıyordu. Sağ taraftaki şistlicidarlarda farsça iki kitabe okunuyordu: biri kıralları ve kavimleri yenen, Allah'ın yeryüzündeki gölgesi ün lü Uluğ-Beğ için, diğeri de 1571'de yıldızların mutlu bir karşılaşması sayesinde düşmanlarından dört yüz bin kişiyi yok eden ve «Bir ay boyunca Cizak nehrin den kan akmasına» sebep oian «Hanlar Hanı» Abdul lah'ın zaferini hatırlatıyordu.
Saraylık'tan önce, Malguzar sıradağlarının yumu şak eğimli bir tepesine doğru tırmanan Afgan araba larını gördük. Gıcırtılı iri tekerlekli arabalar Emir'in sâdık adamlarının muhafazasına bıraktığı zenginlikle ri ve onların Rus Türkistanı'nı terketmeden önce sa tın aldıklara malları taşıyordu. Arkada, kafesli araba larda, atlı akrabalarının refakatince kadınlar geliyordu. Bunlar gezgin hareme fazla sokulanları sert hareketler le uzaklaştırıyorlardı. Başta cins bir atın çektiği araba nın önünde, dondurucu kuzeybatı rüzgârından korun mak için kürklere bürünmüş Emir'in iki oğlu yerleşmiş ti. Güzel çocuk yüzleri soğuktan mermer kesilmişken, arkalarındaki mirza soğuktan titriyordu. Afgan atlıla rı sırayla öncü oluyorlar, kuru ot toplıyarak yığın yapı yorlar, yakarak ısınıyorlar ve kervan geldiğinde ona katılıyorlar, fakat bu sefer atiarımn dizginlerinden tu tarak yürüyorlardı.
Kuyu bulunan yerlerde önceden çadırlar kurulu yor ve herkesi doyuracak yiyecekler hazırlanıyordu. Emirin ailesi işte böylece bozkırı aştı ve Semerkand'a vardı.
Saraylık'tan sonra yol, Cimfoay'da geçtiğimiz Ze- rafşan vâdisine doğru kıvrılıyordu. Uzun fakat zayıf kollarıyla ırmak az su taşıyordu; şimdi çok geniş bir yatakta rahatça akan sular iki ay sonra karların erime siyle köpüklenen engin ırmaklara dönüşecekti.
Sir-Derya'dan beri yüzümüzü toz zerreleri ile kam çılayan ve donduran güney-batı rüzgârı meşhur Semer-kand'ı gördüğümüz vakit hafiflemişti. Gece gelirken boz renkli gök altında, basık evlerin üzerinde ürperti ci gölgeleriyle harabe hâline gelmiş anıtları farkedivo- ruz.
Ertesi gün güzel bir güneş altında muhteşem Ri- gistan alanını süsleyen Şir-dar, Tillah-kari ve Uluğ-Beğ medreselerini Şah Zindeh Camiî'ni ve Gur - Emir di ye anılan Temür'ün türbesini temaşa ediyoruz. Temür- oğullarının kudretini temsil eden bu yapıları iyice in celemek için vaktimiz yoktu. Dönüşümüzde uzun uzun onları zevkle seyretmek imkânı bulacağız. Afganlar bize Semerkand'a ancak dokunup geçecek kadar za man bırakmışlardı; son alış-verişimizi yapmak, at ve kürk bulmak için üç günümüz vardı; bundan başka yük lerimiz için bir araba, biri tercüman görevi yapacak iki «cigit» (1) temin etmemiz gerekiyordu. Kendi başımı za kalsaydık bütün bunları temin edecek zamanı bula- mıyacaktık. Fakat ne mutlu ki, Semerkand'ın valisi general ivanof ve general Karalkof gösterdikleri sıcak konukseverliğe ilâve ettikleri büyük destek sayesinde hareket için tesbit edilmiş olan 13 mart günü herşeyi- miz hazırdı.
iki gün önce Afgan elçisi general İvanof a gelerek vedâ etmiş ve ona genç prensleri takdim etmişti. Ço cukların üstünde Rus pantolonu ve çizmeleri, belden sıkmalı ve aJtı sırmalarla süslü afgan ceketleri vardı; altın işlerneli ince kaşmir ipeğinden sarıklar giymişler ve kılıç kuşanmışlardı. Kendilerini eğiten, uzun sakallı, tatlı ve soğukkanlı yüzlü zayıf uzun boylu bir adam olan mirzanın maiyetinde içeri girdiler. Olağanüstü El çi Hoca Saib'in arkasında, İngiliz tipi pantolon ve çiz meler giymiş, yarı Avrupalı, yarı Asyalı elbiseleri ile şu kimseler geliyordu: ablak bir yüzde canlı gözleri,
(l) Yiğit. (Ç.)zeki görünüşü ve sakin hareketleri ile konuşan bodur bir adam; onun arkasında Emir'in akrabası, çok esmer, zayıf, kemikli, sert bakışlı, uzun ve donuk yüzlü ser dar; sonra yuvarlak yüzlü, küçük gözlü, kırmızı yanak lı, kızıla kaçan sakalı ile bir Kara-kalpak aşiret baş kanı; bu adam Abd ur rahman Han'ı sürgün gittiği top raklarda uzun zaman izlemişti; pabuçları içinde çıp lak ayakları, sinirli bir şekilde sallanan başı, beli bü kük olmasına karşılık enerji dolu davranışları ile he yet başkanı en sonda geliyordu. Bu insanlar Doğuya özgü bir vekarla davranıyorlar, fakat Şartlarda görü len dalkavukça hareketlere asla itibar etmiyorlardı, bunların daha yiğit oldukları ve Şartlar gibi boyundu ruk için yaratılmamış oldukları gerçektir.
Nezaket sözlerinden ve Buhara üzerinden yapılan yolculuk ile Afgan Emirinin Semerkand'da eskiden ge çirdiği günler üzerinde yapılan konuşmalardan sonra Elçi bütün ağırbaşlılığı ile yavaşça çekildi.
Ertesi gün general ivanof genç prenslere nezaket ziyaretinde bulunduğunda biz de yanındaydık. Bizi, böylesine seçkin bir toplulukta kabul edilmekten bü yük şeref duyan böcek ve bitki toplayıcısı frenkler ola rak takdim ettiler. Hoca SaiD elimizi sıktı ve tercüman Zaman Beğ'e hakkımızdaki izlenimlerini iletti.
13 martta sevimli evsahiplerimize vedâ ettikten sonra bir kaç Rus subayı, tercümanlar, bir doktor ve genç prenslerin arabasını düzgün sıralar hâlinde saran elli kişilik Ural Kazakları birliği ile Buhara yoluna doğ ru hareket ettik. Bizim de yanımızda, derdimizi anla yacak kadar Rusça ile Orta Asya'da konuşulan bütün Türkçe ve Farsça lehçeleri bilen Abdulzair adında Se- merkand'lı bir Tacik vardı; onun yanında da sadece Türkçe bilen, fakat daha önce Şirabâd'a gitmiş olan Rüstem adında bir arkadaşı bulunuyordu. Rüstem azkonuşuyor ve çok konuşmakla göze batan arkadaşının sözlerini hayranlıkla dinliyordu.
Önümüzden kaçışan kadınlarla çocukları geride bırakarak dar sokaklardan şehiri terkediyorduk. Son ekili tarlalardan sonra, eskiden mineli tuğlalarla ta mamen örtülü dört sütûnu olan bir köprüden geçiliyor du; şimdi bu tuğlalar, atının eyeri üzerinde ayağa kalktığında bir atlının uzanabileceği yere kadar sökül müştü. Bu köprünün büyük Temür'e ait olduğu söyle nir. Karşi'ye varmadan önce başka köprüye raslama- dık. Köprüyü aştıktan sonra bir yamacı tırmandık ve bir müddet sonra sağda Zerafşâh vâdisi gözüktü. Ir mak, bozkırın ortasında ansızın yarılmış gibi duran bir göçüğün içinden akıyordu. Solda, güneyde Sa- markand-Tav (dağı)m tepeleri hâlâ karla kaplaydı. Buhara sınırlarının ötesine kadar, Rus Türkistanı'na ait son köylerin bulunduğu bu dağ silsilesini izleye ceğiz. Köylüler dağlardaki karlar güneşin kızgınlığı al tında çözüldüklerinde boğazlara inen köpüklü suları itinayla toplarlar; bununla az verimli tarlalarını sular lar ve zayıf hasatları ile geçinmeye çalışırlar.
Yol tozluydu, ve güney - doğu rüzgârı öylesine sert esiyordu ki, yerden kalkan iri kum tanelerinden gözümüzü bile kaybetmek tehlikesi vardı. Bu son de rece kuru rüzgârın büyük bir şiddetle hergün öğleden sonra, özellikle gün batımında estiğini sanıyoruz; Se- merkand-Tav'dan Zerafşan'ın kıyılarına kadar uzanan ovayı oturulmaz hâle sokabilir; bu bölgede çok sayıda bulunan zehirli böcekleri dağların eteklerine doğru sü pürebilirdi. Bu yüzden Buhara Emiri daha kötü bir yer bulamadığından o yöreyi sürgün yeri olarak seçmişti. Semerkand'ıin yakınlığı suçluların gözetimini kolaylaş tırıyor ve akreplerin kırkayakların sokmalarına ilâveten güney-batı rüzgârının şiddeti bunların o cehennemde üç yıldan fazla yaşamasına izin vermiyordu.
Bize bu bilgiler verilirken Afganların ve yüz elli Türkmen atlısının çevrelediği arabalara yaklaşmıştık. Bu birliğin havaya kaldırdığı toz bulutunu yutmamak için atlarımızı tırısta sürerek yanlarından geçtik. Genç prensler yine kervanın başında gidiyorlardı. Gün batı- mırıdan önce, güney - batısından gelen bir sel suyu ile sulanan, belki yüz evlik bir köy olan Sazigan'a vardı<. Çadırlar orada kurulmuştu. Gelişimizden haberdâr e- dilmiş olan köy halkı yol bağdaş kurmuş veya harabelerin çevresindeki duvarların üstüne tünemiş bir hâlde bizi bekliyordu. Merakla fakat uzaktan seyredi yorlardı. Köyün aksakalı bizim birliğin kumandanına selârmünaleyküm dedikten sonra tercümanlardan dilek lerimizi dinledi. Bize ayrılan yurtlar (1) rüzgârdan mah fuz, atların yemleri hazır ve ocaklar yanar durumdav- dı. Hemen yiyeceklerin dağıtımına başlandı ve son ge lenlerle gece yarısına kadar devam etti. Geceleyin kop koyu karanlık içinde rüzgâr uğultular çıkararak esiyor du. Lâmbamizın soluk ışığında doktorla birlikte, tah tadan geniş bir kap içine yığılmış nefis palav'dan ye mekle meşguldük. Bir kaç lokma yemiştik ki yanakları mangal ateşinden kızarmış bir Afgan içeri girdi ve bi ze bir şişe dizilmiş otuz kırk parça leziz kızarmış ko yun eti ikram etti. Afgan birliğinin .kebabçısı ile iyi ar kadaş olan Zaman Beğ bize nezaketini göstermişti, iki, üç parça çekip — tabiî ki ellerimizle — yedikten sonra biraz önce büyük bir iştiha ile yediğimiz palava gözümüzün ucu ile bile bakmadık. Uzun bir at gezinti sinden döndükten sonra iyice açlıkmış biri için palav, ağırlığı kadar altın değerinde bir yemek ise kebap, ağırlığınca elmas eder! Kafkasya'da veya Akdeniz kı yılarında Türk ülkelerinde dolaşmış olanlar bu ızgara nın tadını gayet iyi bilirler ve çok güzel hatıralar mu-
-
Orijinal metinde aynen geçmektedir. (Ç.)hafaza ederler, ilk defa bugün tattığımız kebabtan sonra bütün dehâları ile Doğu'nun güzelliklerini teren nüm eden AvrupalI şairlerin Doğuya hiç gitmedikleri? ne kanaat getirdik, zira çınar ve söğüt yerine kendiIe/ rine şairâne gelen palmiyeyi tercih ediyorlar, üsteliK hârika kebabı tatmış olsalardı dönüşlerinde damakla rında kalan tad için ahenkli bir şekilde sızlanmaları da gerekirdi! j
Çölde rasladığımız cennet yemeğine karşı duydu ğum heyecanı anlıyan ey midesine düşkün okuyucu, tek başına Amu-Derya'ya kadar seyahat edilse değecek olan bu yemeğin pişirilmesi için reçete vermeme izin ver, çünkü ne kadar usta aşçı olursan,ol, ne yaparsan yap, küçük Avrupa ülkende başarının birinci şartı olan şey yoktur : ilkbaharın iki ayında dağların ve bozkırla rın yumuşak ve kokulu otlarıyla beslenmiş iri Orta As ya koyunu.
Şimdi nasıl yapılırmış öğren! Koyunun filetosu ve ya hiç olmazsa butu alınır normal bir insanın ağzına göre lokmalara kesilir, yine koyunun iyi bir yerinden yağ parçaları kesilir, bir yağ bir et parçası olacak şekil de şişe dizilir ve parçaların birbirlerine sıkıca yapışma ları temin edilir; sonra uygun miktarda tuz ve karabiber serpilir, içinde nar gibi kıpkırmızı kömürlerin yandığı bir çukur hazır olmalıdır. Sıkıca tutulan şiş köz üstünde yavaşça çevrilir, on, onbeş dakika sonra yağ cızırdayıp, ateşin üzerinde damladıkça ve gözünüz dumandan ya nınca şişi ateş üzerinden çekip dünyanın en leziz yeme ği kebabı iştiha ile yiyebilirsiniz.
Sekiz ay sonra Buhara'da Emir Abdurrahman in ulağı ve kuşkusuz casusu olan sanatkâr kebabçıyı gör düğümde bütün kalbimle elini sıktım ve uzun ömürler diledim. Bu arada Kazakların borazanları Nikola'nın oğlu Çar Aleksandr için dinî bir parça çalarken yatak görevi yapan keçelerin üzerine yorganlar seriliyordu.
Çadırımız iyi hâlde değildi; yukarısında ay ışığı nın geldiği yırtıklar vardı; alt tarafı da kötü kapatıldı ğından rüzgâr fazla rahatsızlık vermeden içeri üflüyor- du. Rüzgârı önlemek için saman yığınları konmuştu, aj el acele yerleştirilen duvarımız saygıdeğer atlarımızın gelip yemelerine kadar bir hayli yararlı olmuştu. Otları yavaş yavaş'yiyorlar ve açılan deliğin karesiyle oran tılı olarak içeri giren rüzgârın hızı da artıyordu. Fakat yorganlarımıza iyice sarındıktan sonra, yolculuğumu zun ilk kısmında da iyice yorgun düşmüş olmamız ra hatça uyumamıza sebep olmuştu; rüzgâr en tiz notala rıyla istediği kadar uğuldasın bu bize ahenkli bir ninni gibi geliyordu.
Sabahleyin, geceleyin yağan yağmurdan dolayı ıs lak olarak uyandık. Rüzgâr tozu dumana katmakta de vam ediyordu; yönümüz güney - batı olduğundan rüz gârı tam karşıdan alacaktık. Devamlı iniş ve çıkışlardan başka bir şey yoktu; meşhur bir adam olan İbrahim Ata'nın adı verilmiş olan dağın boğazlarının girişinde serpiştirilmiş olan küçük köyleri solumuzda bırakmış tık. İbrahim Ata adlı yerde de konaklıyacaktık. Bugün Türkmenler düne nazaran daha düzenli yürüyorlardı; bir tuğun çevresinde dizilmişler ve bir delikanlıyı da vulcu olarak seçmişlerdi. Davulcunun atının boynunun her iki tarafında bir davul bulunuyor, o da adımlara ahenk vermek için düzgün aralıklarda kuvvetle tokmak larıyla davullara vuruyordu, öğleden sonra güneyde Şehr-i Sebze giden korunun karşısında açık ordugâh kuruldu. Keklik aradığım koruda bir miktar yağmur su yu buldum ve en leziz şarap gibi onu içtim. Suyu se vebilmek için ondan mahrum olmak gerekiyor.
Yukarıda bulutlar hızla akıyordu, mutlaka bir fır tına yaklaşıyordu; geceleyin yankılanma • ile şiddeti büsbütün artan gök gürültüsü korkunç bir şekilde patlı yor, yıldırımlar bulutları yırtıyor yağmur bardaktanboşanırcasına yağıyordu. Çadırımızda bir müddet son ra damlalar teşekkül etti, kuru yerleri aradık ve iyi, kötü bir durumda uyuduk. Sabahleyin yağmur hâlâ bü tün şiddeti ile devam ediyordu, fırtınanın dinmesi ümi diyle hareket geciktirildi. İşte o sırada bize II. Alek- sandr'ın öldüğü bildirildi, bundan sonra Saint-Sİ- mon'un Hâtıralarında bahsettiği bazı kısımları hatırla tan sahneler meydana geldi.
Biraz sonra babalarımızın askerleri neden ağırla mak istemediklerini açıklayacak bir olay ortaya çıktı. Köyün aksakalı koşarak geldi, tercümanı buldu ve Türkmenlerin davranışından şikâyetçi olduklarım anlat tı. Sınırın yakınında olduklarını bile Türkmenler, şim diye kadar gösterdikleri nizamı bir kenara koyarak, çok alıp az ödemek olan eski alışkanlıklarına kapamışlar dı.
Bir gün önce köyde alış-veriş yaparak hesabı er tesi gün ödeyeceklerini söylemişlerdi; fakat son anaa borçlarını red ediyorlardı. Köy halkı önderlerini Rusla- ra göndererek onların işe karışmalarını rica ediyordu. Bizim Türkmenler yüklerini toplamışlar, ata binmişler harekete hazır bekliyorlardı. Küçük bir tepenin üstünde dalgalanan tuğlarını çevrelemişlerdi. Tercüman aracılı ğıyla kumandanları çağrıldı; bunlar dört nala geldiler, atlarından indiler ve çad.ırın yânına geldiler. Yol kesen haydut çetesi reisi görünümünde olan içlerinden biri başındaki gayet büyük börkü ile çadırın kapısından içe ri geçti. Ona göre Afgan kumandan uzun zamandır ay lıklarını ödememişti; aldıklarını ödemek istiyorlardı, ama sadece iyi niyet yetmiyordu, para da gerekliydi, «işte kesem bomboş!» diyerek kesesini çıkardı ve ter sinden silkeledi ; «Ruslar zengindirler, konukları ve dostları Türkmenlerin Ak - Paşa'nın topraklarında yap tıkları masrafları üzerlerine alsınlar, onlara daima şük ran duyarız.» Uygun el hareketleri ile süslü nutku, safbir gülümseme ve sözlerinin doğrulüğuna işaret eden elin kalbin üstüne bastırılması ile son buldu.
Konuşmalar sırasında konuşucu dinleyenlerin yü züne dik dik bakıyor, küçük gözleri yüz ifadelerini di dikliyor, tercüme edilen sözleri yüzün ifadesinde ne gibi etki yaptığını anlamak ister gibi bir tercümana, bir Rus kumandana bakıyordu.
Ödenecek meblâğ nisbeten az olduğundan olay ör tülecek gibiydi ve nitekim aksakala alınan malların tutarının vergi toplanması sırasında göz önüne alınaca ğına dair söz verildi. Olayların kendi lehlerine dönme sine alışmamış olan aksakal meselenin bu şekilde çö zümlenmesinden gayet memnun yanımızdan ayrıldı. Rusların Türkistan'a gelmesinden önce dişlerine kadar silâhlı haydutlardan bir şey istenmiyeceğini, aksi hâl de kırbaç darbeleri ile cevaplandırılacağını gayet iyi hatırlıyordu.
Türkmen kumandanına gelince, neticede istediği şeye kavuşunca, bol bol selâm vererek çekildi, atına at ladı, sağ elinde tuttuğu kırbacı havada savurdu ve ha reketlerini gözliyerek sessiz duran birliği bu işaret üze rine hep birden hareket etti ve davulcu nal seslerine ka rışan nakkâresine vurmaya başladı. Sonra bizim birlik de hareket etti. Önce, mahkûmlarla dolu ve huzur için de oturulacak bir yer olmaktan uzak Came kasabasına geldik; ortasından bir dere akıyordu. Yol, Rus millî renklerine boyanmış bir taşla işaretlenen sınıra kadar taşlıydı. Aşağı yukarı aynı enlem üzerinde doğuda iki bin fersah ötede Kore sınırında da aynı şekilde bir sınır taşı vardır. Sınır, bu taş yolu açan Kazakların arkasın dan daima güneye doğru iniyordu.
Sırvırı aştıktan sonra Karşı'ya kadar güney, güney batı yönünde ilerliyebilmek için sola doğru kıvrılmak gerekiyordu.
Suyu tuzlu olan Çurkuduk kuyuları bulunan bir vâ-didfe dinlendik. Ot örtüsü yamaçları yeşertmeye başla mıştı. Göçebeler bu bölgede hayatlanından memnundu lar; kalabalık sürülerine yeterince su buluyorlar hay vanları bol bol otlaklarda rahatlıkla otluyordu. Nisan ayı girer girmez şimdi olduğu gibi keklik sürüleri ra hatça yem aramıyacak, neşeli Özbekler gelecekler, şim di bomboş olan bu yerlerde yurtlar yayılacak ve su se viyesi alçalmadığı, güneş otları kavurmadığı ve ovayı kederli yapmadığa sürece Çurkuduk kuyuları çevresi atların kişnemeleri, koyunların melemeleri ile çınlaya cak ve kısrakların sağılmak üzere toplanması sırasında hayvanların zaptedilmesi güç olduğundan kadın ve ço cuk çığlıklarına, erkeklerin haykırışı, köpeklerin hav laması karışacaktır.
Bu yörenin bittiği Beglamış kuyularından bir ki lometre ötede bir çok cigit'in (1) başında parlak renk li elbiseler giymiş bir atlı dört nala bize doğru geliyor du. Bu, çok şişman tostoparlak, haşmetli karınlı, fevkâ- lâde güzel bir beyaz atın üzerinde adetâ bir top gibi zıp layan bir adamdı. Bize yaklaştığında yavaşladı ve soyiu bir Asyalıya yaraşan büyük beyaz bir sarığın altında şen görünüşlü, enli bir yüz gözüktü, alt tarafında da, eğer yeni boyanmamışsa gerçekten çok kara bir sakal vardı. Buhara Emiri'nin Afganlı prensleri karşılamak için ülkesinin başlangıcında gönderdiği elçisi böyle bi risiydi. Adı Rahmedullah olan bu kudretli kişi ellerimizi hararetle sıktı, eksik dişlerini göstererek tebessüm et ti; memnuniyetinden gözleri kısılıyordu, bizi gördüğün den dolayı sevincini belirttikten sonra her biri ülkenin törelerine göre birer iltifat olan bir sürü soru sordu:
-
Tanrıya şükürler olsun Ak - Paşa (2) sıhhatte- ler mi?
-
Yiğit.
-
Rus Çarı.
1001 Temel Eseri iftiharla sunuyoruz 4
MOSKOVA'DAN TAŞKENT'E 8
YERLİ TAŞKENT 57
TAŞKENT'TEN KARŞİ'YE 134
KARŞİ 180
KİLİF'TEN ŞİRABAD'A 263
SURKAN VADİSİNİN HARABELERİ: 353
TERMEZ'DEN ŞİRABÂD'A 430
BAYSUN DAĞLARI 471
TERCÜMAN 1001 TEMEL ESER SERİSİNDEN ÇIKAN KİTAPLAR 617
-
-
Hûb. Peki siz, nasılsınız?
-
Gayet iyi.
-
Hûb. Yolculuktan hiç yorulmadınız mı?
-
Hayır.
-
Hûb. Rüzgâr sizi rahatsız etmedi mi? vs. Ve her cevapta Buharalıi atın başına doğru eğilerek, elini kalbinin üstüne koyuyor ve o meşhur «Hûb» kelimesini tekrarlıyarak selâmlıyordu. Vazgeçilmez sorularını biti rince, Rus kumandan da ona sırasıyla Emirin, oğulları nın, Karşi beğinin, vs. nin sağlık durumlarını sordu.
-
Cigitimiz Abdulzair, Rahmedullah hakkında bize bilgi verdi: ailesi, Emirlerin yanlarından ayrılmadıkları ünlü hekimleri ile tanınmıştı. Rahmedullah atalarına lâyık bir görevdeydi; Emir ilminden geniş ölçüde yarar lanıyor ve onu yanından hiç ayırmıyordu. Fakat büyük bir Hükümdarı gereğince temsil edecek fırsatlar çıktı ğında, aynı zamanda gayet iyi bir diplomat olan üstadı yolluyordu. Onu bir çok defalar Taşkent'e Türkistan ge nel valisinin yanına yollıyarak Buhara'nın çıkarılmasını savundurmuş ve her zaman gözdesinden memnun kal mıştı. Şifa verici meziyetlerini Rahmedullah'ın ağzından dinlemek gerekir; «Son olarak Taşkent'e hareket edi yordum; henüz yola çıkmıştım ki Haşmetli Hükümdarı mızın rahatsızlık hissettiğini duydum; duyduğu ızdırap- dan yatmak zorunda kalmıştı. Hemen bana bir ulak çı-
-
Yan imparator, yani General Kaufmann’a verilen lâ-
-
kab.
-
karmışlar, o da gece gündüz demeden yol almış ve beni bulmuştu. Süratle geri döndüm Emir'i ziyaret ettim, bir ilâç hazırladım ve aynı gün akşam namazından önce Hükümdarımız ayağa kalktı.»
-
Kuyuların yakınında kalabalık vardı. Kervanın ge çeğini duyan civardaki özıbekler bizi görmeye koşmuş lardı. Bizi ağırlamak için güzel bir Buhara çadırı ile yurtlar kurulmuştu.
-
Rahmedullah çevik bir hareketle atından indi, ko nukların kollarına girerek teker teker çadıra soktu ve oturmalarını rica etti. Halılar üzerinde, genellikle des- terkâneyi teşkil eden yemişlerle dolu tepsiler konmuş tu; bunlar: üzüm, kuru kaysı, badem, şekerli havuç ve nihayet içyağı, şeker; bal, yumurta ve nişastadan yapıl mış yayvan bir hamur tatlısıydı. Nezaketen dasterkâne yi teşkil eden yemişleri tadıyor, arada da çay içiyorduk.
-
Çadırın girişinde tepsileri taşıyan hizmetkârlar kuyruk olmuşlardı; bu hizmetkârları alelacele Karşi'den getirmişlerdi. Çıplak ayakla dolaşıyorlar, fazla bir ti tizlik göstermiyorlar ama ihtiyaca fazlasıyla cevap ve rebiliyorlardı. Başlarında, çizmeleri ipekli kumaşla süs lü deriden «çarmbar»ı ve iri sarığı ile reisleri vardı. Bu, bir zamanlar Emir'in teveccühünü çekmiş, sönük ba kışlı zarif bir adamdı; ördek gibi yürürken dişlerini göstermeyi unutmuyordu. En yakın hizmetkârın elinden yemek tabağın.!, alıyor bunu şişman Rahmedullah a ge çiriyor, o da çeşitli el hareketleri ile tabağı önümüze sürüyordu.
-
Yemek yiyenlerin sayısı yedi veya sekiz kişi iken alt mış, seksen kişilik yiyecek getiriliyordu: Buhara neza keti konuktan ev sahibini memnun edecek bir hıçkırık alıncaya kadar onu tıka basa doyurmaktan ibarettir.
-
Oturmaya çağrılan elçi kendisine sunulan bir fin can kahveyi içmek fırsatını bulamadı ve bize eşlik eds-miyeceğinden dolayı özür diledi: yapacak çok işi vardı. Hiç bir şey önceden düzenlenen sıranın dışında olamı yordu; şu anda süvari subaylığını, levazım âmirliğini, elçiliği ve aşçıbaşılığı şahsında topluyordu. Nitekim şimdi onu tencerelerin yakınında bir duvar köşesinde dikilirken görüyoruz. Yukardan duruma hâkim oluyor ve eli ile kıvrık kılıcı üzerinde, gözünü mutfaktan ayır madan bir kale kumandanı edasıyla buyruklar veriyor du. Sesini duyup da çağırıldığını anlayan kimse hemen yanına seyirtiyor, buyruğu aldıktan sonra koşar adım larla uzaklaşıyordu. Büyük bir hazırlık vardı. İnsanları ve hayvanları beslemek, yiyeceklerin herkese eşit şekil de dağıtılmasına nezaret etmek ve kimseyi hoşnutsuz bırakmamak gerekiyordu. Hepsi tatsız mizaçlı insanlar olan ve Buharalılara karşı nefretlerini açıklamaktan çe kinmeyen, fethedilmiş bir ülkede gibi kendilerine hiz met ettiren Afganlılar ve Türkmenlerle bu iş bir hayli zordu.
-
Afganlar, Türkmenler ve Ruslar birbirinden uzakta üç ayrı karargâhta kalıyorlardı.
-
Genç prenslerin ve maiyetinin ayr,ı çadırları vardı; Afganların geri kalanları sıraya dizilmiş arabaların te kerlekleri arasına yerleşmişlerdi. Kadınları taşıyan ara balar meraklıların gözlerinden uzak bir yere çekilmişti; onlarla sadece akrabaları konuşabiliyor, kadınlar hizmet ediyor, Afgan askerlerinden bir dizi yabancıları çevre den uzaklaştırıyordu.
-
Türkmenler kare şeklinde açık ordugâh kurmuşlar dı. Gelir gelmez taşıdıkları keçeleri yere sermişlerdi.
-
Atlarını enseden sağrıya kadar dikkatle örttük ten sonra, yere çakılan ucu sivri demir bir sopaya bağ lıyorlar ve eyerini çıkarmadıkları atlarını daima göz altında ve yakın bir yerde muhafaza ediyorlardı.
-
Yine kendileri için-, yarısı yorgan, yarısı şilte gö revi yapan başka keçeler seriyorlardı. Bu mart ayındao sağlam adamlar geceleyin üstlerini sadfece kaputlarıy la örtüyorlar, ikili veya dörtlü gruplar hâlinde yatıyor lar ve gözlerini kırağıdan korumak için başlarını örtü yorlardı.
-
Atları bağlandıktan, her biri uygun bir yer seçtik ten sonra Türkmenler rahatlarına bakıyorlar, tüfeklerini terkediyorlar, büyük kaputlarını çıkarıyorlar, üstlerinde sadece gömlekleri ve kulyaklanı kalıyor ve çoğu zaman çıplak ayakları ile çeşitli işlerle meşgul oluyorlar veya eğlenceye dalıyorlar. Bazıları kuşaklarında bir taban ca veya saldırma saklıyor, içierinden pek azı, ancak bir seyahat çantasına sığacak şeyler olan kav, bulabilirler se kibrit, kınnap, vs. gibi eşyaları ihtiva eden koyun postundan yapılmış gayet iri börklerini çıkarıyordu. ’Genç olanları parmakları ile yanan bir kömür parçası nı nargilenin tütünü üzerine koyuyor, duman çıkıncaya kadar üflüyor, bir iki nefes çekiyor ve marpucu kendin den daha büyük olana teslim ediyordu. Bağdaş kurmuş olan Türkmen ise glu glu diye ses çıkararak derin derin iki, üç nefes çekiyor, marpucu ağzından çektikten son ra savurduğu dumanlar, aldığı fazla nikotin ile sersem leşen yüzünü bir an örtecek kadar koyu oluyordu. Bir kaçı başka bir köşede Fransız stiline göre Rusya'da imâl edilmiş oyun kartları ile iskambil oynuyor; bir başkası suyun kaynaması için diz çökerek ateşi üflüyor; arkadaşı ise küçük bir torbadan çıkardığı bir tutam ye şil çayı kungan içine atmak için uygun zamanı kolluyor- du; su ikinci defa kaynadığında çay hazırdı. Hemen dumanı tüten fincanlarla, küçük yudumlar alarak çayla rını içiyorlardı. Şikâyet etmeden muazzam mesafeleri katedebilen Türkmen, başka bir işi yoksa ancak yemek yemek için uyanmak hariç bütün bir gün uyuyabiIdiğin- den çoğu zaman uzanıyor ve uykuya dalıyordu. Sırası geldiğinde atlarını suluyorlar ve daima bir bozkır ada mının vâha düzenbazına duyduğu nefretle Buharalılarayaptırabilirlerse kuyuların yalaklarını doldurtuyorlar dı.
-
Kazaklar bizim yanımızda en yüksek tepede ordu gâh kurmuşlardı. Tüfek çatmışlar, nöbetçi çıkarmışlar dı. Rüzgârdan korunmak için sırtlarını yurtlara vererek ve bağdaş kurarak eşyalarını onarıyorlardı. Kızıl bıyık lı bir Henkül tavırlı Kazak dikkatle iğnenin deliğinden iplik geçiriyordu: gömleğindeki bir yırtığı onaracaktı; yanındaki bir dizgini tamir ediyor, bir diğeri de çizme lerini yağlıyordu. Üç tane iri yarı Kazak hasta boğazını muayene edecekleri bir atı devirmeye, çalışıyordu. Ön bacaklarına içlerinden birinin ayrı yönde çektiği bir ka yış bağlanmıştı; diğer ikisi aksi yönde hayvanı iterek dengesini kaybetmesine sebep oldular ve atı devirdiler. Kımıldamasını önlemek için üzerine yattılar ve hayva nı sakinleştirmek için okşamaya ve konuşmaya başladı lar. Bir dördüncü atın ağzını açtı ve baktı; tam o sırada «sotnia» şarkıcıları bir Kazak şarkısını davulun eşliğin de söylemeye başladılar. Bunun üzerine bir sürü alık adam koşuştu, ağızları açık dinlemeye başladılar ve özellikle davulun kulakları sağır edici notalarını hay retle izlediler.
-
Gece bastırıncaya kadar bütün ordugâhta devamlı bir git- gel sürdü gitti. BuharaMar tahta çanaklar için de pirinç, keçi derisi tulumlarda su taşıyarak, samanla rı çekerek sağa, sola koşuşup duruyorlardı.
-
Atlılar bir defa daha sırayla ve grup halinde atla rını sulamaya götürdüler; güneş yanan ufukta kaybol mak üzereydi. Tanrı'ya ibadet zamanı gelmişti. Bir mol la bir tümseğin üzerine çıktı, sarığının ucunu çıkardı, Mekke yönüne döndü başparmaklarını kulaklarınım me melerine değdirdikten sonra Tanrı'nın ululuğunu hay kırdı. Müminler geleneğe göre abdestlerini almışlar, ayakkabılarını çıkarmışlar, paltolarını hal.ı gibi yere sermişler ve mollanın arkasında saf olmuşlardı. Zayıfyüzü gurubun kızıllığı ile aydınlanmış bir hâlde molla dimdik onlara hâkim bir vaziyette duruyordu; sadece dudakları kıpırdıyor, sonra bir kaç defa secde ediyor du; diğerleri de onun hareketlerini aynen tekrarlıyorlar dı. Sonunda hepsi birden ellerini sakallarına götürüp sıvazladılar ve ordugâhlarına döndüler.
-
Bundan sonra Kazakların boruları öttü. Bu- kaba savaşçılar iki sıra hâlinde toplandılar ve kumandanları gür bir sesle bir duâ okumaya başladı; Rusya'nın hâki mi Aleksandr'ın oğlu Çar Aleksandr için Gök'ten lü- tûflar istendiğinde hep bir ağızdan ona katıldılar. Son ra sıraları bozdular ve yerlerine döndüler.
-
Ateşler yandı, iyice karanlık bastırdı ve akşam ye meği yendi. Bizim için gezi defterimize not alma di ğerleri için de konuşmağa yavaş yavaş çay içmeğe, sık sık kahkahaların duyulmasına sebep olan masalların, fıkraların ve savaş hatıralarının anlatılmasına s,ıra gel mişti. Nihayet etraf sakinleşmeye başladı, artık ateşin yanından ayrılan gölgelere raslanmıyordu. Herkes ör tüsüne sarılıyor ve uykuya dalmadan önce uzaklarda bıraktıklarını hatırlayarak son bir sigara içiyordu. Bir az sonra, alevi iyice sönmeden göz kırpan bir kaç ateş ten, eşelenen bir atın kişnemesinden, başka bîr şey görülmüyor veya işitilmiyor, yolcuların sayesinde can lanmış olan bozkır karanlık ve sessizliğe gömülüyordu.
-
Yağmur mevsiminde olduğumuzdan arada sırada uykumuz şiddetle yağan sağnakla kesiliyordu; bazen de ipini koparan kızgın bir at insanların koşuşmasına sebep oluyordu.
-
Şafakla arabalar hareket etti, arkasından da atlılar onu izlemeye başladı.
-
Bir kaç ufak değişiklikle her gün bozkırda görülen sahneler bundan ibarettir.
-
Bize Beglemiş sözü hakkında fantezi sayılabilecekbir açıklama verildi. Bir Beğ o kuyuların yapılmasına nezaret ettiğinden adı oradan geliyormuş.
-
Civarda Arap aşireti bulunuyordu. Bu Araplardan çoğu kervanımızı görmek için yola çıkmıştı. İlk bakış ta onları Özbeklerden ayırmak mümkün değildir. Et nograf i k olarak bu tanımlamanın, bir çok Özbek ve Kır gız aşiretinin kendilerine Türk adı vermesi gibi hatır latmadan başka bir değeri olduğunu sanmıyoruz.
-
Beglemiş’te kuyuların yakınında göçebelerin gelip yerleştikleri ve genellikle meskûn olmayan «sakiı»lar bulunur.
-
Saklı, bir kare veya paralelkenar teşkil eden dört toprak duvardan müteşekkildir, içinde göçebeler çadır larını dikerler, ısınmak için çalı-çırpı veya kisiak (te zek), hayvanlar için de saman yığarlar. Saklı içine bir ineğin veya bir atın geçebileceği genişlikte bir kapıdan girilir. Amu-Derya'ya yaklaşıldıkça saklıların duvarları daha yükselir ve çeşitli tedbirler alınır; her akşam hay vanlar içeri sokulur ve nehrin kıyısında kol gezen yağ macılardan çekinikliğinden giriş barikatlarla kapatılır.
-
Beglemiş'ten, doğuda çadırları ve kuzey - kuzey- doğu'da beyaz zirveleri görüyorduk.
-
Yolculuğumuzun bu kısmı bizi içilebilir suya sa hip Taşlık kuyularına götürüyordu. Yol boyunca Rahme- dullah ile daha geniş tanışmak fırsatı bulduk. Bizi her gördüğünde, yirmi kelimelik Rusça'yla özellikle üçün cü şahısları geçmiş zamanda kullandığı fiilleriyle sağ lığımızı soruyordu. Muhakkak ki Rahmedullah çok se vimli bir adamdı. Afganlılar daha az uysal olup. Hoca Saib bize elini nazlanarak uzatıyordu. Ata binmeden önce omuzlarından sarkan kukuletasına ihtiyaten bir kaç parça ekmek koymamazlık etmiyordu.
-
Taşlık'tan ilk defa olarak Kungur dağlarını farket- tik; bu çıplak ovalarda sık raslanan bir optik hayâl so nucu, aslında bir kaç yüz metrelik bir yükseklik olup
-
Karşi yakınlarında kervan yolunun iki kilometresi bo yunca uzanan bu tepeler bize ufku kapayan bir Himala- ya gibi geliyordu.
-
Bozkır daima cansız görünüyordu ve develer ile arabalar tarafından açılmış yoldan bir an gözümüzü ayı rınca atların, kış uykularının son anlarında ola kaplum bağalar ve sürüngenler tarafından açılmış deliklerde sık sık tökezlediğini görüyorduk.
-
Emir, Kaıbil ©mirinin oğullarının ve Ak-Paşa'nm subaylarının birlikte bulunduğu topluluğumuza debde beli bir kabul yapılmasını buyurmuştu. Beğ'den sonra Karşi'nin en yüksek iki şahsiyeti Taşlık'* terkedeceği- rniz sırada bizimle buluştular; bizi şehre takdim edecek lerdi.
-
Kırk yaşlarında esmer yakışıklı olan birincisi Kar şi atlılarının kumandanıydı, kırçıl sakallı olan ötekinin ise sulama işlerine bakan kimse olduğu söyleniyordu. Gayet güzel giyinmiş olan ev sahiplerimiz fevkalâde kısraklara binmişlerdi. Adet olduğu üzere selâmlaştık tan sonra kervanımızın başına geçtiler. Arızalı bir ze min üzerinde hafif meyille yol önce batıya doğru gidi yor, sonra güney-güney-batı yönüne dönüyordu. Karşi ye sekiz kilometre kala Kungur tepelerinin eteklerine vardığımızdaki sel yatakları yol yol zigzaglar çiziyordu; tepelerin çevresini dolaştıktan sonra Karşi'yi binlerce yeşil ağaç kümelerinin ortasında yayılmış olarak gör dük. Şehri kateden Kaşga - Derya'mn kıyılarına kadar inildiğinde bir sürü küçük gölün çevresinde sık sazlık ların arasında yaban ördekleri, karabatak sürüleri gör dük. Sonra bahçelerin yüksek toprak duvarları ile çev rili bir sürü küçük sokak başlıyordu. Kâfir elçilerine ay rılmış konuta varmadan önce dönüp dolaştık.
-
Halk ayağa kalkmıştı. Herkes «Urus»lar,ı en iyi gö rebileceği bir yer bulmuştu; Duvarların, damların, ağaç ların velhasıl her yerin üstünde insanlar kümelenmişti.
-
Kadınlar ve kızlar kapıların aralığından şaşkın gözlerle bakıyorlardı; duvarların üstünden bir bakıp kaybolan kadın başJarı farkediliyordu. Pazara giden yolun her iki tarafında bize sakatlıklarını teşhir eden dilenciler sıra lanmıştı. Körler, topallar, cüzzamlılar uzun zamandan beri bizi bekliyordu. Kısık bir ses, uzanan eller, boy nunda şişmiş damarları ile kendilerine sadaka veren lere, kâfir dahi olsalar, en güzel duaları okuyorlardı. Onlara atılan paralar ateş üzerine düşen yağ damlaları gibi etki yapıyor, daha şiddetle bağırmaya başlıyorlar dı.
-
Arkadan gelen arabaların geçişini kolaylaştırmak için şurada bir tekerleğin açtığı çukur dolduruluyor, orada bir duvar yıkıntısı ortadan kaldırılarak yol geniş letiliyordu. Beğin adamları tarafından itilip kakılan işçiler kürek elde çabalayıp duruyorlardı
-
Meraklılar önümüzde giden yüksek rütbeli şahısla rı görünce iki büklüm olarak selâm veriyorlardı.
-
Bu hareketin, gürültünün ortasında tozdan bembe yaz olmuş, şimdiden parlaklığını arttırmış güneşte kav rulmuş bir hâlde kısa adımlarla ilerliyorduk; iri yarı Ka zaklara gelince boz renkli paltoları ile alacaLı bulacalı renkli elbiseler giymiş halkın arasında leke gibi kalı yorlardı. Uzun boyları ile AsyalIların tepesinden bakı yorlar, daha güçlü olduklarını ortaya koyarcasına te bessüm ediyorlardı.
-
Kanal boyunca uzanan ve ancak bir atlının geçebi leceği genişlikte olan bir yol sonunda Emir'in bize ayır dığı ev vardı. Dar bir geçitten geçtikten sonra attan ini len birinci avluya giriliyor, oradan da yürüyerek şeref avlusuna geçiliyordu, sağda konuklar için hazırlanmış dasterkânenin konduğu bir salon bulunuyordu. Şişman kısa boylu adam, aşçıbaşı tavırları ile bizi yerleştirdi.
-
KARŞİ
-
«Evimiz — Karavul — Ersarîler — Taşkent'ten bir tanıdık —Rus hekiminin konsültasyonları— Bir musikî âletinin menşei — Çin — Hapishane — Tahtakurusu çukuru — Karşi Kraliyet Sarayı,»
-
Rus subaylarına ayrılmış büyük salonun tam karşı sına gelen bir katlı yapının zemin katında hizmetkârlar, birinci katta hekim, tercümanlar. Kazakların kumandanı ve biz yerleşmiştik. Odamızın içinde eşya olarak t>ir ke çe parçası vardı, penceresinden, bizim evle sokağı ayı ran Arık (sulama kanalı)'ı görmek mümkün oluyordu. Pencere dörken, dört kötü kavak tahtasından imâl edil miş iyi kapanmıyan iki kanatlı kapısı olan bir delik de mek istiyoruz. Kandili yakmadan odanın içini görebil mek için bu kanatlan açmak gerekiyordu. Cam imalâtı ülkede henüz meçhul olduğundan camlı pencerelere sahip olma lüksü ancak Emir'e ait oluyor ve yağlı kağı dın cam yerini tuttuğu bir çerçeveye sahip olmak zen ginlik alâmeti sayılıyordu.
-
Arık'ın öte tarafında çocuklar ve her yaştan adam lar kümelenmişti. En ufak hareketlerimizi bile gözlü yorlar, yüksek sesle fikirlerini belirtiyorlar ve fırsatı çık-
-
tığında gülüyorlardı; içlerinden biri bile hareketlerimizi kaçırmıyordu; fakat zabıta kuvvetleri ellerinde sopaları ile geldiğinde darbeler zavallıların sırtlarına yağmur gibi yağdı, bir anda çil yavrusu gibi dağılan kalabalık sokağı sessizliğe gömdü. Beş dakika sonra aynı kala balık, ağzı açık, aynı yerde toplanmıştı. Tartışılnrtaz bir şekilde bir çekicilik başarımız vardı.
-
Kazaklar bizim yanımızda sokağın girişine yerleş tirilmişlerdi. Kimi gayet büyük bir saman yıığını, ötek bir yulaf çuvalı ile durmadan gidip geliyorlardı. Mera* lılar onlarla ahbaplık ediyor, bizim köylerimizdeki n- sanların yolcularla yaptığı gibi samimî ilişkiler kurı ;r-' lardı.
-
Aslında Buhara çekindiği herkesle iyi geçinmek istiyordu; bu yüzden dostu Uruslara, dostu Afganlara, dostu Türkmenlere tebessümlerini bol keseden dağıtı yordu. Neşe dolu aynı yüzle, dostluk gösterilerine iha net edenlere en kötü oyunları oynayacağı günden bir önceki güne kadar neşe dolu aynı yüzle kaverdak(1) ve palav dolu tabakları ikram etmekte devam ediyordu.
-
Divaneler (2) külahları, ucunda küçük bir zin cir sallanan uzun bastonları ve kadumadbakh diye ar- monili bir ad taşıyan su kabakları ile boy gösterdiler. Sıra hâlinde dizildiler ve bizi çok etkileyen küçük şar kılarını bir ağızdan söylemeye başladılar; sanki bir ki lisede âyin dinliyor gibiydik. Bir kaç pul (3) aldıktan sonra, şarkılarını kesmeden başları ile selâm verdiler ve gittiler. Elbiseleri liğme liğme, üstleri başları son derece pisti.
-
Gece ile birlikte, Farsça'da söylendiği şekliyle «ga
-
fı) Tencerede pişirilmiş parça koyun eti.
-
Divâne, dilenci dervişlere verilen ad.
-
Bakır para.
-
ravııl» geldi. Burada «karavul» deniliyordu (1). Davullu bu gece bekçisi, uyanıklığını göstermek bahanesiyle her beş dakikada bir, erkek kedilerin miyavlamasına benzeyen bir çığlık atıyor, aynı zamanda o korkunç âle tine var gücüyle vuruyordu. Doğuştan sağır olmadan kesinlikle uyanmamanın mümkün olmadığı bu gürültü ile müthiş yol yorgunluğumuz olmasaydı geceyi uyku suz geçireceğimiz âşikârdı.
-
Kötü niyetlileri korkutarak inzibatı bu şekilde te min etmek bize hiç de uygun gelmemektedir, kaldı ki karavul'un gürültüsüne karışan ve sabaha kadar süren eşek anırtılar»! bu şehirde sinirli insanları çılgın yapa cak sebeptir.
-
Bizimle birlikte gelen Türkmen birliğinin bir kısmı penceremizin tam karşısına gelen bir bahçede ağırlanı yordu. Ersarî halklarından olan bu atlı kavim Buhara toprakları boyunca Amu-Derya'nın iki kıyısında yaşar. Kul Hoca adındaki hanları Abdurrahman Han'ın dostu olduğundan onun Afganistan’ı istilâ etmesine yardımcı olmuştu. Adamlarını toplamış, onları Afgan Türkistanı'- na doğru ilerlemeye çağırmıştı; beş bin yurt peşinden gelmiş ve Emir'e ihtiyacı olan atlı birlikleri teşkil et mişti.
-
Bu Türkmenlerde karşılaştıklarında hemen kendi lerini saran bir aile havası vardır. Hepsinin bir aşirete ait oldukları malûmdur. Genellikle orta boylu, zarif ya pılı ince ve bacakları eğri olurlar. Elmacık kemikleri çı kık, burunları düz ucu iridir, gözleri çukur ve çekik, du dakları etlidir; çeneleri sivri olmasaydı yüzleri için yu varlak denilebilirdi. Enli ve kuvvetli boyunları, başlan omuzları içine gömülü gibi duran AfganlIlardan'>AfganlIlardan ayırde- dilmelerine sebep olur. Yumuşak bir yürüyüşe sahip
-
(1) Bakmak, gözlemek anlamından Türkçe «Karamak» fiilinden.
-
olup, omuzları geride, bakışları cesuranedir. Önünü dü zelttikleri gayet iri börkleri bir yana, elbiseleri diğer gö- çebelerinki gibidir; bol yenli uzun gömlek, ökçesiz çiz melerde kaybolan pamukludan don. Yol için pamuklu khalatları üzerine koyu renkli, keçi ve koyun kılından dokunmuş kaba ıbir kumaştan uzun bir kaput giyerler. Bizim atlılarda olduğu gibi atın üzerini örten kaputları adam ve at için yiyecekleri ihtiva eden torbayı muha faza eder.
-
Ateşli silâh olarak tüfenkleri ve pistonlu veya taşlı tabancalanı vardır; Rus veya İngiliz menşeli olan bu si lâhlar gayet kötü durumdaydılar, ince namlulu, olağa nüstü mükemmellikte su verilmiş eğri kılıçları, büyük bir maharetle kullandıkları ve uzunlamasına vurdukları en gözde silâhlarıdır Hareket anında, dışardan hiç kimsenin anlamadığı bir işaret veren kumandanlarının yönetiminde hemen tuğlarının iki yarana diziliyorlardı. Sonra müfrezelere ayrılıyorlardı: bir kısmı arabalara, Hoca Saib e eşlik ediyor, diğerleri de başı boş çevrede dolaşıyordu.
-
Sokağa baktığımızda uzun siyah sakallı bir adamı ısrarla eğilerek bizi selâmlarken görüyorduk. Taşkent' te dinlemek fırsatı bulduğumuz ıbu musikişinasa ben ziyordu. Bizimle konuşmak istediği her hâlinden belîi oluyordu; yanımıza gelmesi için onu çağırdık. Zayıfla mış, güneşte yanmış, sağlığı bozulmuş gibi gözüküyor du; eskiden ipekli kumaşlar içinde gördüğümüz o par lak müzisyen değildi. Taşkent'te çaldığı müziğin pek tutulmadığını, Şartların onu kabiliyetine göre yaşatacak armağanları vermediklerini, bu yüzden memleketine dönmeye karar verdiğini anlattı. Bizim kervana Karşi'- dan ayrılmadan önce ne pahasına olursa olsun yetiş mek için kendini zorlayarak yürümeye çalışmıştı. Yayan olarak yolculuk yapmış, bazen yeme ve yatma parasını kervansaraylarda çaldığı müzik ile, bazen de kendisi ni çorbalarına, ateşlerinin yanına çağıran deveclere duyduğu şükranı anlattığı bir destanla karşılamaya gay ret etmişti. Bizim burada olduğumuzu öğrenmekten çok mutluydu; ona karşı cömert davrandığımızı hatırlıyor ve kan içinde kalmış ayaklarını göstererek kardeşiyle birlikte kendisini arabamızda Amu-Derya'ya kadar gö türeceğimizi umuyordu. Arzuladığını elde edince el lerimize sarıldı, Allah'ın lütfûnu bize vermesini temenni etti ve akşamleyin bize rebâbı ile bir hava çalıp çal mı- yacağını sordu. Hemen âletinin tellerini onarmaya taş layacağını da ilâve etti.
-
Aynı gün öğleden sonra hekim konsültasyon yapa cağını açıkladı. Kervandan bir hekimin konsültasyon yapacağı haberi kısa zamanda yayıldı ve halk tedavi için gelmeye başladı. Firengi, göz ve deri hastalıkları çok daha sıktı. On altı, on yedi yaşlarında Sâmi ırkı nın çok güzel örneklerinden bir Yahudi delikanlısı ba şını göstermeye geldi. Erpes hastalığı başının arka ta rafını tamamen çıplak bırakmıştı, eğer gerekli müdaha leler zamanında alınmazsa ebediyen kel olarak kalacak tı. Hekim tedavi yapılabilmesi için bütün saçlarını ka zıtması gerektiğini söyledi. Fakat Yahudi, buklelerinin makasın altında yok olmasına bir türlü razı olmuyordu; din yasalarına karşı gelmektense acı çekmeyi tercih edi yor, dindaşlarının yanına yanaklarından aşağı tirbuşon gibi sarkan bukleleri olmaksızın çıkmaya bir türlü cesa ret edemiyordu. Oradaki Müslümanlar onunla alay ederken, o hiç.cevap vermedi, selâmladı ve çekildi.
-
Saçları iyice kırlaşmış bir adam kollarında güzel bir çocukla geldi. Yabancı elbiseleri görüp, anlamadığı bir lisan duyan çocuk saklanıp ağlamaya başladı. Tatlı sözler, bir kaç parça şeker korkusunu dağıttı, ağlaması kesildi. O zaman baba, «çocuğunun geçen yıl başının üzerine düştüğünü, ağır yaralandığını, yarayı ihmal et tiklerini, onun da zehirlendiğini, o zaman bir tabib ça ğırdıklarını, y'aranın iyileşmesi için kızgın demirle dağ lanması gerektiğini söylediğini ve o işlemden sonra yaranın kabuk bağlayacağına büsbütün açıldığını» an lattı Korkunç yaranın üstünde*bulunan içyağı ile yağ lanmış* keçe parçası kaldırdı, çocuk yeniden iç çekti, ve küçük yumruğu büyüklüğünde bir delikten beyni gö züktü. Her türlü tedavinin artık imkânsız olduğunu gö ren hekim, usûlen verdiği teskin edici ilâca teselli edi ci sözlerini de ekledi.
-
Buralarda hekimlik çocukluk çağında ve sağlık ku ralları da meçhuldu.
-
Aynı günün akşamı bizim müzisyen sözünü tuta rak, yanında zilcisi sessizce odamıza geldi. Her zaman ki nezaket sözlerinden sonra, bir kenera oturdu, uzun yenin kendisini rahatsız ettiği khalatından sağ kolunu kurtardı ve rebâbmı akord etti. Aşağı yukarı lâvta şek linde olan bu âletin kasası çok daha derin ve sapı da çok daha uzun olup yirmi bir teli vardır: Üçü ça lış, diğerleri tannanlık için yapılmıştı. Şartların kiriş leri kötü kaliteli olduğundan Kabul dan aldıklarını es kitmekten pişmanlık duyuyordu.
-
Âletini çok seviyor, onu «Hindistan'ın en güzel kuşu» tavus kuşu ile mukayese ediyordu. Kasa kısmı, tavus kuşunun kurumlandığında gerdanına, uzun sapı ve anahtarları da dik başına ve gagasına benziyordu. Sanatkârın tellere dokunduğu yerden, önden bakıldı ğında rebâb tavus kuşu gibi şişinmiş gözükmüyor mu? Musikî âletlerinin en güzeli olmadığı da kesindir.
-
Saz şairinin çok asil hareketlerle anlattığı gibi zaten efsaneye göre rebâbı Allah icad etmişti: «Ba ğışlayan ve Esirgeyen, insanı yeryüzüne yollamaya ka rar verdiğinde vücudunu en saf kilden yoğurmaya baş lamış, sonra ona zekâ yermek istemişti. Fakat zekâ ge leceği görerek, maddî bir dünya içinde sıkıntıdan pat layacağını ileri sürerek İlâhî El tarafından can veril mek istenen kilin içine girmeyeceğini söyledi. Şiddet ten nefret eden Allah bir kurnazlık düşündü. Rebabı yaratarak ondan öylesine ahenkli sesler çıkardı ki ne fis bir musikînin tesiri altında sarhoş olan Zekâ ken disinde direnecek güç bulamadı ve kendiliğinden ge lerek insanın vücudu içine yerleşti ve Allah'ın kendisi ne yapacağı işarete kadar bir daha o vücudu terket- medi.»
-
Müzisyen en güzel havalarını çalıyor, biz de onu gerçek bir hazla dinliyorduk. Musikîsi, alışılması güç Sart musikîsi gibi Avrupalı kulakları tırmalamıyordu. Tam karşısındaki zilcisi sağ eliyle tunçtan bir zile (sembal) veya tannanlığını arttırmak için parmakları nın ucuyla tuttuğu başka bir zilin kenarlarına vuruyor du. Geçmiş zamanlardaki kahramanların hayatlarını, son savaşları terennüm ederlerken göz göze, başları hareketsiz birbirlerine bakıyorlar ve sözleriyle eşlik et tikleri hava tırısta giden atların çıkardığı gürültüyü an dırıyor, atiılanı gözler önüne getiriyordu; sonra şarkı hızlanıyor ve bir kervan üzerine üşüşen bozkır atlıları nın sesleri hâkim oluyordu.
-
Ziİçinin ustasına çok hayran olduğu anlaşılıyor ve ona karşı büyük hürmet gösteriyordu. Onlara ye, mek ikram edildiğinde ustası onu çağırmadıkça yeme ğe dokunmuyordu; konuşma esnasında, usta ona dö nüp bir yer veya kişi adı sormadan ağzını açıp bir tek kelime söylemiyordu.
-
’ Müzisyen bizimle gecenin birine kadar sohbet et ti. Ruslardan daha iyi makinalar yaptıklarından, hava da uçmasını bildiklerinden İngiliz hakkında daha olum lu düşünceye sahipti. Fakat en kokulu, içimi en güzel çayın yetiştirildiği, en şahane porselenlerin yapıldığı Çin ile hangi İmparatorluk boy ölçüşebilirdi? Sadece imparatorların ve Emirlerin kullandığı bir fincan enfes çayı yetiştirebilmek için en azından üç neslin çalışma sı ve sabrı gerekmekteydi; torun dedenin başladığını ancak bitirebiliyordu; Fakat o nefis hamurdu! Ne tat lı yumuşaklıktı! Çay yığını üzerine parmakla vurduğu nuzda, rebâbın en ahenkli notası gibi ses çıkarıyor, bu ses en az bir fersah uzaklıktan duyuluyordu! Bir gün, bir Çin İmparatoru çay içiyordu. Endişeli ve hayalpe rest bir mizacı vardı. Bir an için gerçeği unuttu, par maklarını açtı ve çay fincanını düşürdü. Fincan parça landığında binbir parçaya ayrılırken öyle ahenkli bir ses çıkardı ki, imparator bunu en mükemmel müzikten daha iyi 'buldu. Hemen en ince porselenden bin üç yüz fincan bulunmasını emretti ve ertesi gün akşam yeme ğinden sonra fincanları sarayın bir penceresinden avlu ya attırdı. Ortaya, bunca halkın efendisine lâyık, İlâhî bir konser çıktı.
-
Sanatkâra ziyaret ettiği Kabul hakkında sorular sorduk. O şehirdeki günlerinden kötü hatıralar edin mişti, çünkü halkı kötü kalbli, kavgacı ve az cömertti. Orası, her yabancıyı iyi karşılayan, yolcuların hiç bir kötü muamele görmeden geçtikleri kendi ülkesi gibi değildi.
-
Başkenti Fayzebad olan ülkesi Badakşân'ı (1) gör meye geldiğimizde bize rehberlik yapmaktan çok mem nun olacaktı. Ülkesini ballandırarak anlattıktan sonra sanatkâr bize tekrar teşekkür etti ve geç olduğundan çekildi.
-
Ertesi gün şehri gezdik. Çocuklar atlarımızın ar kasından koşuyorlardı; damların üstünde uçurtma .u- çuranlar ise bizi arsız bir hareketle selâmlıyor; kapıla rın eşiğindeki erkekler bize lâf atıyordu. Tesadüfen, etrafı kokuşmuş su ile çevrili, çatlamış topraktan yük sek duvarların arkasında askerleri ile birlikte halktan uzakta yaşayan Beğ'in kalesine doğru gelmiştik. Esas
-
(1) Türkistan - Afganistan arasında bir bölge. (Ç.)giriş kapısı tamamen açıktı; giriş kısmında muhafız kı tası görev almıştı. Giriş koridorunun duvarlarına uzun fitilli tüfekler ve mızraklar/asılmıştı; muhafızlar iç ka leye girmemize asla izin vermediler. Dizginleri çevirip döndük ve idam alanından, güneşin altında, boyunla rından birbirlerine zincirle bağlanmış dört adamın bağ daş kurdukları bir caddeye çıktık. Saç ve sakalları u- zamış, iyice zayıflamışlardı. Bunlar, ihtiyaçları olan şeyleri alabilmeleri için hapishanenin önüne çıkarılmış mahkûmlardı. Ellerini uzatıyorlar ve yolcuların merha metine sığınıyorlardı.
-
Kapının iç kısmında, belinde tabancası, elinde so pası bir gardiyan uyukluyordu. Merhametsiz gardiyan pis, kara yüzlü iri yarı ve kemikli bir adamdı. Homur danarak ayağa kalktı.
-
Hapishaneyi ziyaret edebilir miyiz?
-
Hay, hay! diyerek arkasından gelmemizi işa ret etti ve önden içeri girdi. Bir avluyu bölen dört du varın arasına çok alçak, berbat dam tertibatlı virane ler yapılmıştı. İçerde mahkûmlar dövülmüş toprak ve ya ince ot yataklar üzerinde uyuyordu; hepsi bir göm lek ve pamukludan bir dondan ibaret aynı elbiseyi gi yiyordu; başları da açıktı. Yine hepsinin ayaklarında, birkaçının da bileklerinde zincirler vardı. Bir çoğu şer betçe avluda dolaşıyordu, hemen çevremizi aldılar ve sadaka istemeye başladılar; içlerinden biri sefaleti gösterdi. Açık kapılardan içerde dikiş dikenler görülü yordu.
-
Gardiyana, «Bunların suçu nedir?» diye sordum.
-
Bunlar haydutlar, hırsızlardır.
-
Şu bize elini uzatan esmer iri yarı adamın su çu nedir?
-
O da hırsız, haydut!
-
Gardiyandan başka cevap almanın imkânı yoktu. Gevezelik etmeye hiç niyetli gözükmüyordu.
-
Küçük bir kapıyı açarak bizi, mahkûmların kapa tıldığı hücrelerin sıralandığı bir koridora soktu. Bir âlim olduğundan şüphe etmediğimiz biri, bir kitap yazmakla meşgul olduğundan başını kaldırıp bize bak madı bile; bir diğeri öne, arkaya sallanarak Kur'an'dan âyetler okuyordu; birbirlerine sokulmuş sıtmalılar, has talara mahsus parlak bir gözle bakıyorlardı. Sonra, te pesinde açılmış kare şeklinde bir delikten gün ışığının girdiği son hücrenin önüne geldik. Tavandaki tahtalar da birine sıkıca tutturulmuş bir makaradan uzun ve sağfam bir ip sarkıyordu.
-
Zindancının açtığı bir mahzen kapağına dikkatsiz likten ayağımızı taktık.
-
Bakın, dedi.
-
Aşağıda, gözlerimizin önce eşyaları ayırdedemedi- ği karanlıkta yere sürtünen zincirlerin seslerini, sızla nan boğuk sesleri duyduk. Bize uzanan elleri, vücudun görünmediği insanı andıran yüzleri farkettik. Toplu hâl de bulunan insanlardan yayılan pis bir koku delikten dışarı sızıyordu.
-
Bu sefiller:
-
Sadaka, Sadaka! diye bağırıyorlardı.
-
Bir kaç kuruş atmaya hazırlanıyorduk ki, gardiyan feize engel oldu. Sadakaları kendisi topladı ve zindan da yatanları tek tek adlarıyla çağırarak, herkesin pa yına düşen parayı ellerine verdi. Daha sonra bir parça ekmek satın almak için verecekleri bir kaç kuruş için bu açların korkunç bir uğraşa girmelerini önlemek is tiyordu. Çünkü Emir mahkûm ettiği insanlara asla yi yecek vermiyor, sadece onları barındırıyor ve geri ka lanı müminlerin insafına bırakıyordu. Halkın cömert liğinin alçalması veya artmasına göre mahkûmlar se fil mevcudiyetlerini devam ettirecek «bir şeyler bulur lar veya açlığın işkencesine göğüs gererler. Zindandayatanlara bir parça ekmek fırlatılır, bir testi su verilir. Hepsi budur,'sonra mahzenin kapağı kapatılır.
-
Toprağın altında onları oraya koyan kudretli şah sın iyi zamanını beklerler. Yıllar boyu hiç bir şekilde ihtimam görmeden gübrelik üzerinde yatarlar, haşarat tarafından kemirilirler.
-
Bazen halk arasında gayrı memnunlar çıkar, ver giler zorlukla toplanmaya başlar, halk söylenir. O za man Emir Beğ'e bir ulak göndererek halka örnek gös termesini buyurur. Mahzenin kapağı açılır, o yığın için den seçim yapılır, bir tanesi yeryüzüne çıkarılır, elleri arkasından bağlanır, pazarın yanındaki alana kadar sü rüklenir, ve orada birbirini ezen meraklıların bakışları altında —her zaman pazar olduğu günler seçilir— kur-’ ban diz çöker. Cellât sakalından tutar, başımı kaldırır ve hızlı bir darbe ile ince Buhara kılıcı ile koyun bo ğazlar gibi zavallının şahdamarını keser. Ceset darağa cında kollarından ve bacaklarından bağlanır ve günler ce teşhir edilir; hiç kimsenin bu idamdan habersiz kal maması ve kötülerin korkudan titremesi esastır.
-
Önce kargaların gözlerden başladığı işin, eğer suçlunun yakını veya iyiliksever birisi cesedin parça larım gömmek üzere kaldırmamışsa, köpekler gerisini tamamlar.
-
Tahtakurulu zindanın korkunç görünümü kalbimi ze sıkıntı vermişti. Hapishaneden kederli ve sessiz ola rak çıktık. Yiğitimiz Abdulzair dahi her zamanki ko nuşkanlığını terketmişti. Bir yandan atımı mahmuzlar ken, diğer yandan bu saf ve bulutsuz göğün canlı can lı gömülenlerle alay ettiğini düşünüyordum.
-
Hapishaneden kırk adım ötede, pazara açılan ka pıdan geçtikten sonra su dolu bir havuzun etrafında inşa edilmiş kare şeklinde dehlizlerin ortasına düşülü yordu. Bu Karşi Kraliyet Sarayından başka bir şey de ğildi. Boş gezen ve eğlence arayan insanların buluşmayeri olan şehrin bu köşesinde çay tüccarları ve ber berler toplanmıştı. Dehlizler «çilmandislerin» gürültü süyle çınlıyordu. Uçları kalkık ve sivri pabuçlarını giymiş olan zarifler mağazadan mağazaya kaygusuzca dolaşıyorlardı. Salınarak yürüyorlar, kalçalarında sık tıkları ipekli halatlarını itina ile kaldırarak ' ayaklarım sürüyorlardı. Bir çay tüccarının çırağı tebessümleri ve çılgın raksları ile çay tiryakilerinin ilgisini çekmeye çalışıyordu.
-
Diz çökmüş genç bir şarkıcı boynunu eğerek ve ellerini kalçalarına dayayarak kulak tırmalayıcı bir şarkı söylüyordu. Bükülebilen bir değneğe yaslanmış bir hikâyeci etrafına daire olmuş insanlara bir şeyler anlatıyordu. Kanlı bir döğüşe hazırladıkları bıldırcın ve dağ keklikleri ile sporcular başka bir köşeyi tut muşlardı; sahipleri hayvanları tahrik etmek için ince bir değnekle gagalarına vuruyorlardı. Hayvanların gö zü dönünce, kızgınlıktan kendilerini kaybedince bir-, birlerinin üzerine atılıyorlardı; galibin sahibi ortaya konmuş parayı cebe indiriyordu, iskambil oyuncuları da eksik değillerdi, Rusya'dan gelen Fransız kartları ile oynuyorlardı. Müslümanların tatil günü olan cuma dan bir gün önce olduğu için berberler çok meşguldü; dine hürmetkâr her Müslüman saçlarını kazıtır, bıyığı nı da ağzını gösterecek şekilde üst dudağın hizasında düzelttirirdi. Müşteriler gevezelik ederek sabırla sıra larının gelmesini bekliyorlardı. Bazıları sakallarını ve kaşlarını siyaha boyatıyordu. Bir başkasının gözleri daha iri gösterilmek üzere gözkapakları arasına fırçay la hafif b\r çizgi çekiliyordu; bir öteki elinde küçük bir ayna cımbız ile burun kıllarını koparıyordu. Çilim (1) bir tiryakiden diğerine geçiriliyordu. Daha ilerde haşhaş ve afyon tiryakilerine ayrılmış bir köşe vardi;
-
(1) Nargile.
-
onları yorgun çizgileri, kurşunî renkleri ve aşırı bir u- yarmadan tam bir aptallığa düşen insanlara mahsus vahşi bakışları ile tanımak mümkündü. Biz geçtikçe bize lâf atıyorlar, iğneli sözler sarfediyorlar, garip ga rip bakıyorlar, adamlarımıza sorular yöneltiyorlardı. Her tarafta gürültü ve büyük bir canlılık vardı. Her yerde raslanan divâneler garip külâhları ile dükkânla rın köşelerini tutmuşlar, sanki borçluymuşuz gibi küs tahça sadaka dileniyorlardı; zaten mevcut şamataya bir de onların bağırışları'katılıyordu.
-
Evimize dönmek üzere çarşıdan çıkarken iki yaşlı Türkmen'e rasladık. Birincisi bir çift eşeği güderken, diğeri kuyruklarından bağlanmış beş altı atı götürüyor du. Sokak dar, kalabalık fazla olduğundan ilerleme nin veya geri gitmenin imkânı yoktu. Önümüzden gi den Beğ'in adamı, yolu açmak amacıyla «Şeytan» di ye bağırarak ilk Türkmen'in atına bir kamçı vurdu. Yaş lı Türkmen kendisine hakaret edene doğru başını öyle şiddetle kaldırdı ki, akçıl ve sık sakalının bile yumu- şatamadığı yüz ifadesinde binbir tehdit taşıdığı hemen anlaşılıyordu. En çaresiz durumda olduklarını anlıyan iki ihtiyar bize yol verdiler. Her ikisinin de omuzları na asılı tüfekleri vardı.
-
Bu Türkmenler Kerki civarlarından geliyorlardı.
-
Kervanımızdaki Afganlar ile Türkmenler pazara yayılarak yol için gerekli malzemeyi temin etmeye ko yuldular. Karşi'den Amu-Derya kıyısındaki Kilif'e ka dar sadece bozkır ve çöl vardı; hareket de ertesi gün olarak tesbit edilmişti; alış-verişlerini bir an önce bi tirmek istiyorlardı, içlerinden bazıları bizi tanıdılar ve selâm verdiler.
-
KARŞİ'DEN AMU-DERYA'YA
-
«Buhara usûlü iyi niyet— ilkbaharda bozkırın uya nışı — Tasarruf yapan Türkmen — Kuyular — Serap lar — Bir tatar aşğı — Badakşan'lı bir ozan tarafından anlatılan Seyid Ahmed Han'ın hikâyesi — Kilif — A- mu Derya — Hoca Saib — Kâfirler — Afganlar — Sal — Kazaklar — Afganların önderleri — İngiliz hak kında — Sahte ormanlaf.»
-
20mart günü halkın akın akın geldiği kalabalık ortasında şehri terkediyorduk. Kısa boylu, şişman Rah- medullah önümüzde giderek bizi şehrin çıkışına kadar uğurladı.
-
Yolumuzun üzerinde rasladığımız ilk şehir Şehri -Kent idi; Kaşga - Derya'dan gelen arıkların üzerinde kurulmuştu. Eskiden bir kale ile savunulan büyük bir şehirmiş; şimdi az sayıda nüfusu ile mütevazi bir ka sabadan başka bir şey değil.
-
Asya'da her adımda kendi kendisinin gölgesi olan bir çok eski şehire raslamak mümkündü. Bu ülke şim di düşmüş pek çok büyüklükleri saklıyor ve unutkan tarih onlardan ancak bir kelime ile bahsediyordu.
-
Şehri Kent'ten sonra ancak kırk evlik bir köy o- lan Şirvi'den geçtik; Şah-ı Şirvi adım taşıyan bir der-
-
vişten ismini almıştı. Burada özellikle bol miktarda buğday, arpa ve üzüm yetiştiriliyordu.
-
Bundan on dakika sonra da Kara Tepe adlı büyük köy vardı. Evleri, meyve ağaçları ekili geniş bahçeler le çevriliydi. Davna arrkı Kara Tepe'den geçiyordu.
-
Köy halkından birine ev adedini sordum: Altmış, dedi.
-
Biz az ilerde de aynı soruyu sordum.
-
Cevap : Dokuz yüz.
-
Yoluma devam ederken sorumu da tekrarladım.
-
Bana verilen sayılar kırk ile bin arasında değişi yordu. Halbuki, (benim kanaatime göre, bu köyde dört yüz kadar hane vardı. İçlerinden hiç biri bana gerek li bilgiyi veremiyecek durumda olduğunu itirafa yanaş mamıştı.
-
Gerçek olup olmadığı endişesi taşımadan tesadü fen verilen bu cevaplar özellikle Buharalıyı, genellikle de Asyalıyı temsil ediyordu. Onlara bir şey sorduğu nuzda hemen çıkarının söz konusu olduğunu sanıyor ve uzun süre düşünmeden daha sonra karşısındaki saç malığını ispat ettiğinde beraberce güldüğü bir yalan uy duruyordu. Asya'da seyahat etmeyi bütün kalbi ile be nimseyen kimse için bu düşünce tarzı zorlukların en hafifi değildir. Gerçeği bir çok soruya ve çeşitli göz lemlere dayanarak aramak gerekir.
-
Kara Tepe ile vaha son buldu. Amu-Derya'ya ka dar artık su kanalı görmiyecektik. Sağda bir köy daha, bir miktar ekili tarla ve sonra bozkır. Üzerinde bulun duğumuz Kervan yolu belirgin bir şekilde güneye doğ ru gidiyordu. Güney-doğu rüzgârı kuvvetle esiyor, kaldırdığı toz havada girdaplar yaparak gözümüze do luyordu. Solumuzda Yargaklı dağlarının karlı zirveleri görünüyordu. Yiğitimiz Abdulzair e göre, karşı pazarın, da düşük fiyata satılan kristal ize tuz bol miktarda o dağlardan çıkarılıyordu.
-
Karşi'den yaklaşık otuz kilometre ötede Yosuf ku yularında konakladık. Bu, süzme işleminden vaz ge çirecek oranda yük hayvanı tezeği karışmış, durgun ve çamurlu bir su birikintiyiydi. Süzgeçler kısa zaman da tıkanıyorlar ve işlemez hâle geliyorlardı. Su için deki pisliklerin kovaların dibine çökmesini beklemeye gelince, 'korkunç bir susuzlukla kavrulan kimse için böyle bir iş büyük bir cesaret ister. Su sarımtırak ve tuzluydu; bundan yapılan çay ise sütlü kahve rengine bürünmüştü.
-
Yusuf kuyuları veya daha doğrusu su birikintisi üzerinde bir kubbe vardı. Fırtınalar, yersarsıntıları kubbeyi sarsmıştı; karakteristik ihmalkârlıkları ile böL ge halkı onu onarmaktan kaçınmışlardı; şimdi sadecn kalıntılarına rastanıyordu. Zengin bir mümin bir te mizleme tesisi ile bir kubbe yaptırıncaya kadar yolculu çamurlarla pislenmiş suyu içmekte devam edecekler dir.
-
Kampımız rüzgârdan küçük bir tepe sayesinde ko runuyordu. Bugünkü yolumuz kısa sürmüştü, çünkü Müslümanların bayramı vardı. Akşamleyin yeni başlı yan 1299 (Hicrî) yılını kutlayacaklardı. Ateşler gocn uzun müddet yamuk kaldı. Bizim müzisyen bir topluluk tan ötekine durmadan gidip geliyor, rebâb çalıyordu, Geç vakitlere kadar âletinin sesini duyduk. Çaldığı ha valara rağmen uyuyamadık, hava nefes aliinamayar:«ık kadar ağır, atmosfer elektrik yüklüydü. Gecenin kamn lığında, bağlarından kurtulmuş, aralarında döğüşen <ıt ların kişnemeleri duyuluyordu. Onlar da sıcaklığın sinir bozucu etkisi altında kalmışlardı.
-
İzlediğimiz yol Yusuf yakınında doğuda Gu7.ini doğru ikiye ayrılıyor, ilerde yabanî ördeklerin knlkıp indiği bir su birikintisi görünüyordu. Konakladil Un ı Yusuf kuyularına doğru hızla kanat çırparak uçuyor1.11 dı. Bunlar bu yörenin ev sahipleridir; su arayanlar lunmükemmel bir rehber olurlar; bunları izleyerek mutla ka bir göle veya su birikintisine .varmak mümkündür.
-
Güneye doğru ilerlerken ilkbaharın yaklaşmakta olduğunu farkediyorduk.
-
Bozkır kavurucu kış güneşi altında uyanıyordu. Yeraltındaki yuvalarında başları kabuklarının içinde kışı geçiren kaplumbağalar güneşin ilk ışınları ile ye niden doğmuş gibi oynuyorlardı. Rüzgârın kabuklarını örttüğü toprak ve kum tabakasını kaldırmışlardı; ova da ilerlerken, güç kazandıklarını ve çoktan aşk oyun larına daldıklarını müşahede ediyorduk. Karıncalar ça lışıyorlardı; yarınlarından daima endişe duydukların dan ambarlarını doldurmakta acele ediyorlardı. Tarla kuşu neşe içinde şarkısını söylüyor, sonra yakarlardın yere doğru çılgın bir hızla iniyordu. Çimenler , nazik bir şekilde topraktan uçlarını gösteriyorlar, henüz na rin olduklarından rüzgârın ufak bir esintisinde salla nıyorlardı. Kara ve bodur kılıfkanatlılar uçuşuyorlar; kulaklarımızın dibinden keyifle vızıldayarak geçiyor lar, kervanın ovanın toprağını altüst ettiğini anlıyorlar dı. Bunlar çölün süprüntücüsüdürler. Ambarlarının girişinde durarak, uzaktaki gürültüleri dinliyorlar ve develerin ağır ve ahenkli adımlarını veya atların tırıs larını duyunca hemen uçuşa geçiyorlardı, özel enkaz yağmaaısı olan bu böcekler, hayvan pisliklerinin deş mesini gözlüyorlar ve hemen üzerine konuyorlardı, ön bacaklarına dayanarak, başları toprağa yakın, kılıfka. natlı, arka ayakları ile kendisinden dört defa büyük bir yerfıi iter. Bunu yuvasının yakınına kadar yuvarlar, tırmanıp bir ucundan yakalayan dişisinin yardımıyla deliği ağzına getirir, sonra dişinin itmesine yardımcı olmak için kendisini aşağı bırakır. Develerin bıraktığı ziyafete konmak için diğer rakipler geç kalmışlardı, dövüşçülerin saf dışı kalmasına kadar şiddetli bir kav ga başladı. Biri yiyecekleri ile kaçmaya çalışırken, di-geri saldırganları püskürtmeye çalışıyor, bazen bir baş ka hırsız çift geliyor, o zaman karşılıklı vuruşmalar ce reyan ödiyordu.
-
Diğer taraftan yer seviyesinde havayı yararaK u- çan kırlangıçlar, ilk böcekleri avlıyorlardı. Başlarımı zın üzerinde küçük martılar geçiyor, kuvvetli kanatla rı çabuk darbelerle havayı dövüyor, ıslık gibi ses çı karıyordu; yolun uzunluğunun farkında olan yolcular gibi, gün batmadan kuytu yerlere varmak için süratli bir uçuşla gidiyorlardı.
-
Göz açıp kapayıncaya kadar uzaklaşmışlardı bile: Sürüleri göğün derinliğinde kaybolmaya yüz tutmuş kara bir noktadan başka bir şey değildi.
-
Leylek sürüleri güney-batıdan geliyordu, uzun ve dik bacakları, gerili boyunları, öne doğru uzamış ga gaları, yelken gibi açılmış büyük kanatları, ile mavi gökte düzgün sıralar hâlinde süzülüyorlardı; uzaklaşır ken, görünmez bir kuvvet tarafından itilen ipek parça ları uçuşuyor sanırdınız. Ve işte bozkırda güzel günle rin getirdiği diğer göçebeler: eğik bacakları ile salı na salına develerinin başında yürüyen Türkmenler. Omuzlarında tüfekleri, başlarında iri berkleri vardj. Bu sağlam insanları selâmlıyoruz.
-
Allah yolunu açık etsin!
-
Allah yolunu açık etsin!
-
Nereden geliyorsun?
-
-— Maymana yakınlarındaki Şubrukhan'dan.
-
Hangi aşirettensin?
-
Kara Türkmen.
-
Nereye gidiyorsun?
-
Karşi'ye.
-
Ne satacaksın?
-
Torba ve halılar.
-
Onları kaça satacaksın?
-
Mümkün olduğu kadar pahalıya.
-
Ne satın -alacaksın?
-
Ne ucuzsa onu.
-
Geçerken bu Kara _ Türkmenler bize bir ticarî ik tisat dersi vermişlerdir; birkaç kelimede bize zengin olma sanatını özetlemişlerdi: pahalıya satmak, ucuza satın almak. Karşi'de satacakları torba ve halıların kış boyunca karıları tarafından yapıldığını ilâve eder sem Türkmenlerden bazılarının gayet rahat bir hayat sürdüğünü kabul edersiniz.
-
Atla Yusuf - Sardaran'a dört saat mesafede kum yarımadaları bozkırı batıdan doğuya kesmeye başlıyor lar; yolun solunda tepeler kuzey-doğudan güney-batıya doğru uzanıyorlardı.
-
Bir saat sonra kapatılmış kuyulara raslamyordu. Bunlar derin olup, görünüşe göre bütün bir yıl su ve recek durumdaydı. Bunları aşırı sıcaklarda, buharlaş manın, rüzgârın ve sızmaların yok ettiği gölcükler ve su birikintileri kuruduktan sonra kullanıyorlardı. Mayıs ayından itibaren bu yörelerde göçebe hayatı süren öz. bekler kuyuların civarına yerleşiyorlar, onları açıyor lar ve temizliyorlardı. Sonra, su ihtiyacını tamamlamak ve develerin susuzluğunu gidermek için duraklayan kervancılara kuyu muhafızları su dağıtıyorlar, tulum ları dolduruyorlardı. Bunlara bir miktar para veya çöl adamlarının çok ihtiyaç duydukları bir avuç kuru mey ve veriliyordu. Bu kuyulara «Kırkıcak» deniliyordu.
-
Adlarını bulundukları yöreden almışlardı. Her ilk baharda yağmurlar, otları fışkırtınca özbekler hayvan larını kış orucundan çıkartmak için getiriyorlar ve ma yıs başından itibaren dağlara yaklaşıyorlardı.
-
Kenarları tuz ile kaplanmış ince derelerden koru ların indiği çoraklaşmış tepelerin arasında yol kıvrıla kıvrıla uzanıyordu. Su, toprağın tabiî eğimine göre ku- zey-doğudan güney-batıya doğru akıyordu. Şur-su (ya ni tuzlu su) adındaki bir dere, aşırı tuzluluğu ile adınalâyıktı; o kadar zayıftı ki. zorlukla akabiliyordu; sürü ne sürüne akıyor, bir su birikintisi ile son buluyor, kumlar da biriken bu suları yavaş yavaş yutuyordu.
-
Uzun bir yolculuktan sonra Kut-Kuduk tuzlu su kuyularına birkaç kilometre ötede karargâh kurduk. Çay ve yemek pişirmek için tulumlardaki suya başvur mak zorundaydık.
-
Ertesi gün dağlara yaklaşmıştık. Manzara daha az düzgün olmakla birlikte sıkıntılı 'hâlinden kaybetme mişti: bunlar kum tepeleri, tuzlu su dereleri, tuzlu ku yular, şimdi kurumuş eski gölcüklerden kalan tuz bi rikintilerinden başka bîr şey değildi.
-
Akşama doğru yolun sağında on kadar kuyu gör dük; yanlarındaki konik damlı kare evlerde 'bir zaman lar kuyuların muhafızları kalıyormuş. Şimdi bunlarda kimse*oturmuyordu. Pişmiş tuğladan inşa edilmiş o- lup, hem ışığın girmesi, hem de dumanın çıkması için damda açılmış bir deliği vardı. Duvarlarda açılmış küçük pencerelerden muhafızlar rahatlıkla kervanların gelişini gözliyebilirlerdi.
-
Bu yöredeki göçebe Özbekler ölülerini bu kuyu ların yanına gömüyorlardı. Yolun tırmanarak çıktığı bir yükseklikten ansızın bu mezarlığı görürseniz bir şehrin harabelerine Tasladığınızı sanırsınız. Çok sayı da olan kurganlar geniş bir alana yayılmış ve mezar ların üzerine taş koyma geleneğine sahip özbeklenn çevre tepelerden getirdikleri taşlar, çölde olma ihtima li yüksek bir görüş hatâsından dolayı duvar harabeleri ve bina yıkıntılarına benziyordu.
-
ispan-tonda'da konakladık. At üstünde dere tepe aşıyorduk; tabiatın burada özellikle yivlediği tepeler ardında önümüzde giden atlıların durmadan görünüp, kaybolduklarına tanık oluyorduk. Kervanın çeşitli kafi leleri birbirlerinden mesafeli olarak yol aldıklarından, sanki oyun oynar gibi biri tepenin üstüne çıkarken di-geri tepeyi iniyordu. İ.span-tonda'ya bir kilometre kala, dik bir eğimden sonra, Amu - Deryaya doğru bir ova şeklinde düzleşen, çevresi yüz metre kadar yükseklik te çok renkli marn taşlarından tepeleri çevrili bir kör feze iniliyordu. Akşamleyin ırmağın serinliği ile yüklü rüzgâr bizi karşıladı.
-
Gün batarken tepelerin yamaçları ebekuşağı renk lerine bürünüyor, kartallar yuvalarına dönüyor, savaş çığlıkları atan keçe kuşları ava çıkıyorlar, herşey haya tın canlılığını belirtiyordu; sonra, ufkun derinliğinde Amu-Derya hayâl meyâl kendini gösterdi. Böylece Yu suf - Sardaran'dan beri birbirini izleyen yaylalardan meydana gelmiş muazzam bir merdivenin son basa mağına gelmiş bulunuyorduk.
-
Bir müddet daha yolculuk ettikten sonra ı#mağın kıyılarında konaklıyabilecektik.
-
ispan-tonda'ya yaklaşık üç saatlik at yolculuğun dan sonra tuzlu ovanın girişinde kuyuların yakınında kare şeklinde bir yapı vardı. Harabe hâlindeydi. Çok sayıda odadan meydana gelmiş iç tertibine bakılırsa Afganistan yolu üzerinde belirli bir amaçla kurulmuş bir kervansaray olması gerekiyordu. Karışık zamanlar da, herhangi bir olayla karşılaşmaktan çekinen kervan cılar, hayatlarını ve mallarını korumak amacıyla bura ya geliyorlar, burada sürekli olarak kalan Emi- rin askerleri de tüccarları yağmacılardan korumak üze re' kesin buyruk almış olduklarından, kervancıları hi mayelerine alıyorlardı. Bu ülkede raslanan bütün eski yapılar gibi bu da ihmal edilmiş, onarılmamıştı. Da mın üzerindeki bir sürü kubbe kâh yıkılmış, kâh çök mek üzereydi. Hâlâ burada konaklıyan yolcular ancak ortadaki kare şeklinde odada kendilerini tehlikeye at madan kalıyorlardı; yerde en azından yarım ayak ka lınlığında kül birikmiş olduğundan uzun yıllar boyu hep bu odada ateş yaktıkları anlaşılıyordu.
-
Bir an içinde at kişnemeleri, haykırışlar ile canla nan harabeye attan ilk önce inen Türkmenler girmiş, lerdi. içlerinden bazıları fırsattan yararlanarak keçe lerini sermeye, ateş yakmaya, çay kunganını kaynat maya ve nargile içmeye hazırlanıyordu. Kahkahalar kubbelerde yankılanıyordu. Daha sonra herkes at bin di ve eski kervansaray yeniden sessizliğe ve sükûna gömüldü. Biz en son olarak onu terkettik, arabalar şim diden uzaklaşmışlar, atlılar ise gözden kaybolmuşlar dı.
-
Buharalılara, «Bu yapıyı kim yaptırdı?» diye sor dum.
-
Büyük Emir Abdullah Han! Yol boyunca tesa düfen karşılaşılacak eski bir medrese veya yıkık bir kervansaray hakkında buna benzer bir soru soruldu ğunda Karşi'nin güneyindeki bölge insanlarından daima aynı cevabı alırsınız.
-
Semerkand ve Şehri - Sebz yörelerinde ise bütün eski yapılar Temür'e atfedilir.
-
Kim yaptırdı? Temür, Abdullah Han!
-
Kim yaktı? Tengiz Han (Yani Cengiz Han)
-
ilk iki şahsiyet ne kadar iyi bir hâtıra bırakmış sa, meşhur Tengiz Han da ora yerlilerinin hafızasında o kadar korkunç bir yıkıcı olarak kalmıştı.
-
Güneş tam başların üstünde kaynıyordu. Bu fırın dan çıkmakta geri kaldıklarından atları durmadan dür- tüklemek gerekiyordu. Kum içinde zorlukla ilerleyen arabaları - tekerlekleri boğuk ve keskin sesler çıkarı yordu, sonra çevresinde maiyeti serdarı ve sadık Af- ganlarınm ortasında ciddî Hoca Saib'i geçtik. Türk menler ovada neşelenmişlerdi. Buna rağmen çevremiz de güneşte parıldayan tuzlu bir çöl vardı. Hiç bir yer de bu kadar güçlü serap olaylarına raslamamıştık: göz terimizin önünde sazlarla dolu göller, berrak sulu biri kintiler; arkamızda gelen kervan, atları ve yük hayvan ları yarı yarıya su içine batmış bir bataklığı geçer gi biydi; bütün çevrede sanki palmiyeye benzeyen ince ve bol yapraklı ağaçlar vardı. Aslında bu lâtif manzara ye rine kum, çemen demetleri veya tuz dolu göller vardı.
-
Tek başına yayan olarak, bir eliyle atının dizgini ni, diğeriyle muazzam bir şemsiyeyi tutan ve şemsiye nin altında gökten yağan ateş yağmurundan korunma ya çalışan, Uzun bir kaftan giymiş, ayaklarında, zayıf bacaklarının kaybolduğu çizmeleri ile cılız bir adam ilerliyordu. Bütün şahsiyeti ile sıkıntıyı, yorgunluğu temsil ediyordu; bu, sıkıntının sürüne sürüne ilerleyen gezgin bir hayâlinden başka bir şey değildi. Bu caıi sı kıcı yolda neşeli bir renk veren o acınacak adam bir Rusyaiı Tatardı. Çok büyük maharete sahip, tam pro fesyonel bir aşçıydı. Emir Abd ur rahman Afganistan fü- tûhatına hazırlanırken Semerkand'da geçirdiği uzun günlerde onu tanımıştı. Bu sıska Tatar'ın bilgisine hay ran kalmış ve şimdi Kabil'in hâkimi olduğuna göre sanatkâr aşçıyı Ülkesinin başkentine getirtiyor ve bun dan böyle kraliyet tencerelerini onun yönetimine ter- ketmeyi tasarlıyordu. Beklenildiği gibi Tatarın derman sızlığa yolculuk yorgunluğundan olmakla birlikte yol culuğun sonunda zavallı adam fırınlarına kavuştuğun da mutlu olacaktı.
-
Solumuzda bize doğru ağır adımlarla gelen üç de ve görünüyordu. Sadece birinci deve üzerinde bağdaş kurarak oturmuş bir cüce kadının yüzünde peçe yoktu. Çirkinliği onu karşılaştığımız dekorun dışına çıkarı yordu. Dört kadın saydık. Sonuncu deve üzerinde es mer ve yakışıklı! bir oğlanla, silâhlı bir adam yerleş mişti. Arkada yayan olarak gelen uzun boylu, kara sa kallı bir Afgan kollarında hasta yüzlü zarif bir kız ço cuğu taşıyordu; bizi görünce kız yüzünü sakladı. Bu adama bir kaç soru sorduk. Küçük kız çöl gemisinin sallanmasına ve yalpalamasına dayanamıyacak kadarzayıftı. Bu kadınlar ve çocuklar, Abdurrahman Han'ın düşmanı, büyük bir şahsiyet olan Seyid Ahmed Han'a aitti. Buhara ya sığındıktan sonra Afgan Emiri'nden ai lesini istetmiş, o da bu isteği kabul etmişti. Galip sür günden bu lütfü esirgeyecek kadar katı davranmamış tı; herkesden daha fazla Asya'da talihin çarkının ne kadar süratle tersine döndüğünü, bugün zirvede ola nın, ertesi gün uçurumun dibine düşebileceğini, sa bahleyin adına hutbe okunanın kellesinin akşamleyin sepet içine yuvarlanmasının ender olmadığını biliyordu.
-
Yolculuğumuzun son kısmı, ilk Türkmen saklıları nın gölgesindeki Yakup- Ata'da son buldu.
-
Kampın ateşleri sönmeye yüz tutarken çağırttığı mız Badahşanlı müzisyen sessizce bizim tarafa kaydı ve alçak sesle Seyid Ahmed Han'ın hikâyesini anlattı.
-
«Şir Ali'nin topraklarına kattığı Badaihşan Hanı nın kızı ile Abdurrahman Han'ın evlendiğini biliyorsu nuz. Bu kızın İlâhî bir güzelliği ve olağanüstü bir ze kâsı vardı; Abdurrahman onu sevdi ve ondan şimdi kervanımızda olan üç çocuğu dünyaya geldi. Kızıl- Baş Seyid Ahmed Han (1' Badahşan ülkesinin fethin de büyük rol oynadığından Şir Ali mükâfatlandırmak için onu ülkenin Han'ı yapmıştı. Abdurrahman babası nın topraklarını kurtarmanın zamanı geldiğine inandı ğında, kendisini sürgünde yalnız bırakmıyan taraftar larıyla Amu-Derya'yı aştı. Halbuki Belh ülkesinde ka labalık olan özbekler Abdurrahman Han'ın yumuşak yönetiminden çok memnun kaldıklarından ona büyük bağlılık gösteriyorlardı. Hemen silâha sarılarak peşin den koştular. Vuruşma olmadan Mezar'ı Şerif istilâcı ların eline düştü. Seyid Ahmed'e bir mektup yollana rak Abdurrahmanrın tuğları altına girmesi istendi, ama
-
(1) Orijinal metinde Türkçe olarak Kızılbaş kelimesi geç mektedir. (Ç.)o bunu geri çevirerek Mezar-i Şerîf'i yeniden eline ge çirmek için kuvvet toplamaya başladı. Fakat Badah. şan halkı ile şeyhleri ondan nefret ettiklerinden, yaka layıp zincire vurdular ve düşmanının eline teslim etti- *ler. O da onu Mezar-ı Şerîf'in tahtakurulu zindanına attırdı ve sekiz ay orada tuttu. Bu arada Abdurrahman Han Hindu-Kuş'un güneyinde savaşmakla meşgulken mahpusun dostları muhafızları parayla kandırdılar ve Seyid Ahmed'i kurtardılar, o da Buhara Emiri'nin ya nına sığındı. Abdurrahman'ın da o Emir'in sarayında bulunduğunu biliyorsunuz; Emir, Seyid Ahmed Han adına kendisine ricada bulunarak rehin olarak tutulan ailesinin yollanmasını istedi, Abdurrahman eski evsa- hibinin hatırını kırmadı ve Seyid Ahmed'in çocukları na hürriyetlerini iade etti. Bu olaylar Afgan Elçisi Taş kent yolundayken cereyan ediyordu. Hoca Saib'e Se- merkand'da iken haber verilmişti. Yanında bulunan ve göz altında tuttuğu Seyid Ahmed'in ağabeyine hiç bir şey söylememe buyruğunu aldı; daima serdarın yanın da, at sürmesi istendi ve Türkmenlerin ona göz kulak olması emredildi. Seyid Ahmed'in ailesini taşıyan de veler Serdarın birliği ile karşılaştılar; amca, sadık hiz metkârın kollarındaki yeğenini tanıdj; olanları anladı. Sürgüne giden akrabalarının hâli yüreğini parçaladı; başını çevirdi ve gözleri yaşlarla doldu. Bütün gün bo yunca ağladı. Üzüntüsü Afganların itimatsızlığını büs bütün arttırdı, ve güçlü bir önder olmasına * rağmen şimdi kimse onunla konuşmuyor, Şu anda çadırında Afgan nöbetçilerin muhafazasında bulunuyor. Akşam palavmı yemedi, çünkü sınırı geçer geçmez kafasının Kesileceğinden endişe ediyor.»
-
Hikâyesini bitiren müzisyen, Afganlılanın dikkatini çekmemek için geldiği gibi sessizce döndü.
-
Hâlâ Ortaçağ geleneklerinin sürdüğü bu ülkede Badahşanlı müzisyen dostumuz gibi sanatkârlar yolcu lara olaylar hakkında en iyi bilgileri verebilirler. Sırt larında müzik âletleri bütün Müslüman âlemini dolaşan bu ozanlar, meraklıların biriktiği, boşgezenlerin dedi kodu yapmaya geldiği pazar yerlerinde, evlenme, do ğum, ölüm-ölümden sonra eğlenmek gelenektir- mü nasebetiyle en güçlü şahsiyetlerin sofralarında bulunr duklarından ve son derece geniş bir hafızaya sahip ol duklarından ağızdan ağıza dolaşan binbir olayı tutar lar. Gevezeliğin basının yerini tuttuğu bir ülkede, ozan ları bir vakayinâme gibi karıştırmak, dinlemek gere kir. Buna rağmen bu sanatkârların çok kibirli, çok ça buk etki altında kalan kimseler olduğu ve yakınında bulundukları kimseler hakkında edindikleri kanaatlerin onlardan gördükleri kabul ve aldıkları armağanlarla orantılı olduğunu hiç bir zaman unutmamak gerekir.
-
Kervanı terkedeceğimiz ve yalnız başımıza gide ceğimiz Kilif'e şimdi bulunduğumuz Yakup-Ata'da on, on iki kilometre uzaktaydı.
-
Güney - doğu yönünde Kilif'e doğru ilerlerken dai ma kumla karşılaşıyorduk. Yolun ortalarına geldiğimiz de bir tümseğin üzerinde toplanmış otuz kadar Türk men gördük; hepsinin elinde tahtadan bir-kürek vardı, içlerinden biri topluluktan ayrıldı, küreğinin üzerinde bir parça ekmek ve bir tutam tuzla, selâm vererek bi zim birliğin kumandanına yaklaştı; saygı göstermenin bir başka türlüsü de böyleydi.
-
Bizi selâmlamak üzere yola çıkmış olan Kilif Be* ği geldi. Cengâver görünüşlü olan bu kişi orta boylu, esmer ve gaga burunlu idi. Kaftanı kırmızı Buhara ka difesinden, kemeri gümüş süslü, eğri kılıcı firuze ve yakut kakmalı, uçlan kalkık çizmeleri yeşil deriden, bindiği at çok çevik bir kısraktı. Ki lif'in önemi Beği- nin güzel giyimi ile uygun değildi. Amu yakınında bîr tepe üzerine tünemiş olan buyruğu altındaki şehir da ha ziyade kasaba adına lâyıktır. Şiddetli güney güne şi gölgelerin görünüşünü güçlendirmekle birlikte Ki- lif'e tamamen doğuvarî bir fizyonomi veriyordu; evle rin havası öylesine sefil, onlara hâkim olan ve ırrnağm karşı kıyısındaki Afgan kalesine meydan okur gibi du ran yer yer çatlamış kalesi öylesine yorgun görünü yordu ki, «İşte yaşamak istediğim yer» şarkısını söy leyebilmek için en ufak bir istek bile uyanmıyordu.
-
Hisarın eteklerinde, sık söğütlerin gölgesinde kamp kurduk. Karşı kıyıda genç Afgan prenslerini ve ev sahiplerini bekleyen beyaz çadırlar gözüküyordu. Türkmenlerin tüfek atışları top sesi gibi yankılandı. Herkes Amu-Derya'ya kavuşmaktan mutlu görünüyor du: Bütün gün eğlencelerle geçti. Akşamleyin kaval ve dumburak sesleri işitildi. Herkes kendi başına ır mağın nefis suyundan yararlanıyordu.
-
Kireçli kumtaşından iki tepenin arasına sıkışmış olan Amu-Derya'nın buradaki genişliği dört yüz metre kadardı. Taşıdığı muazzam miktardaki kumlar hemen hemen her gün yatağının değişmesine sebep oluyordu. Yağmur mevsimi henüz başlamamış olmakla birlikte ırmağın suları şimdiden saatta dört kilometre hızla akı yordu. Karşı kıyıya geçmek için dipleri düz dört bü yük sal kullanılıyordu. Bu sallardan ikisi Buharalılara, diğer ikisi AfganlIlara aitti. Bir kıy.ıdan diğerine geç mek için ödenen ücret, geçecek olan şeyin cinsi ve ağırlığı ile değişiyordu. Her iki Emir'e de iyi gelir sağ ladığı anlaşılıyor. Kilif, Afganistan veya Buhara 'dan gelen kervanların yolu üzerinde bulunduğundan ve ya ğışlar sırasında buradan geçişin Patta - Kisar'a göre daha uygun olması iki Emir'in geçiş paralarını! önemli ölçüde arttırıyordu.
-
Her sal, yüzmek zorunda kaldıklarında başlarının su üstünde kalmasını temin etmek bakımından kısa ip le bağlanmış iki atla çekiliyordu İki adam atları yöne tiyor ve bağırışları ile onları tahrik ediyordu. Atlar ır mağın ipinde dibe bastıklarında yürüyorlar, su derinle şince yüzüyorlardı. Devamlı gidip, gelmeden kaburga ları çıkmış hayvanların işini kolaylaştırmak için salla rın arkasında bulunan dört kürekçi ilkel dümenleri kul lanıyorlardı. Kervanı karşı kıyıya geçirmek için iki gün gerekiyordu, yani notlarımızı düzene koymak için ya rarlı iki günlük dinlenme.
-
Karşı'de olduğu gibi hekimimiz burada da hasta lara baktı. Çok raslanan hastalıklar yine deri hastalık ları ve frengiydi. Hoca Saib de hekimden yardım iste di. Yüz nezlesinden muzdaripti. Onu uzun zaman bizim çadırda muhafaza ettik. AvrupalI gözü ile Hoca Saib- in uygun davranışları vardı. Bakan ve olağanüstü elçi olmasına rağmen ne yazık ki hâlâ burnunu eliyle sili yor; yemek yerken hiç bir zaman çatal kullanmıyordu; bu Satıhlara ait tenkidlerimiz dışında, çok nazik, üstün zekâlı, derdini kolaylıkla ve liyakatla anlatabilen bir adam olmaktan geri kalmıyordu. Hindu - Kuş'un gü neyinde yer alan esrarlı Kâfiristan ülkesinin insanları hakkıda hayâl ürünü terimlerle bize bahseden o ol muştu. Söylediğine göre Kâfirler melekler kadar güzel, saçları siyah imiş. Yaşadıkları dağlarda, ormanların ağaçları kadar kalabalıklarmış: düşmanlarından birine bir taş attıklarında, o taş düşmanın göğsüne isabet e- derse sırtını delip çıkarmış; koştuklarında ise ayakia- rın:n yere değdiği hiç görülmezmiş. Bazen Afganis tan'a veya komşu ülkelere gelirler, fakat yabancıların kendi topraklarına gelmesine asla izin vermezlermiş. Kadınları da yine iri yarı, kuvvetli, beyaz tenli ve öy lesine güzelmiş ki, her «karışlarına yüz, hattâ bin ru pi ödenerek satın alınsalar değermiş.
-
Hoca Saib dokuz yıldan beri duldu. Çok sevdiği bir karısı varmış; karısı onun için iyi bir dostmuş. Öl düğünde arkasından çok göz yaşı dökmüştü. Başkası nın onun yerini dolduramıyacağından emin olduğun dan, henüz genç olmasına karşılık başka bir kadınla ev lenmek istememişti. Yıllar geçmiş, sonunda tek başına ölmüştür.
-
Fizikî ve manevî enerjiden yoksun Buharaltinın hür- metkârhğı ve sadeliği Afganlıda bulunmaz. Af gani ı, canlı, sinirli erkek görünüşlü, aceleci tavırlı, dik başlı, enerji dolu şimali bir adamdır. Burnu düz, bazen iri, alnı çıkık, elmacık kemikleri az gösterişli, yüzün a!t kısmı dardır. Bazen mavi veya elâ olabilen kara göz leri badem gibi olup çok güzeldir; bakışları ise serttir. Genellikle kısa olan boynu dik omuzları içine gömük gibi gözükür. AfganlIlar ince, narin yapılıdırlar. Kolla rı, bacakları kocaman değil, ama güçlü ve adalelidir. Ayakları büyük ve fazla geniş değil, el parmakları çok uzundur. Afganlının bütünü direnmeyi olduğu 'kadar huzur ve sükûnu da işaret eder.
-
Kudrete hayran olmak için doğulan, efendi önün de secdeye kapanmanın ayıp sayılmadığı bu ülkede hayret.edilecek bir noktâ AfganlIların Emirlerinden ka yıtsızlıkla bahsetmeleridir. Yüksek sesle onu tenkid et mekten çekinmezler. Hiç çekinmeden belirli bir durum da yanlış hareket ettiğini, bir başka durumda daha iyi davranabileceğini söylemektedirler, önderlerinden san ki kendileri ile eş durumda olan birisi gibi bahsetmek tedirler. Emirleri önünde kişisel bağımsızlıkları ve gu rurlu davranışlarını görünce Aragonlıların krallarına «aksi takdirde hayır» demeleri aklımıza geldi. Şu fık ra özellikle karakteristiktir.
-
Afgan ülkesindeki töreye göre biri Emiri görürse ©nu selâmlar, o da hemen selâmı iade ederdi. Bir gün Emir dolaşırken kafası çok meşgul olduğundan kendi sine selâm veren yolcuyu farketmemiş ve selâmını ia de etmemişti. Afganlı Emirin yanında durmuş ve niha yet Emir onun farkına varmıştı.
-
Benden ne istiyorsun?
-
Sana Selâmünaleyküm dedim, sen cevap ver medin.
-
-— Vealeykümselâm, diye Emir cevap vermiş ve yoluna devam etmişti.
-
Diğeri de hayatından memnun uzaklaşmıştı.
-
Bu insanlar ülkelerinden gururla bahsederler; As ya'da ilk defa olarak orada vatan sevgisi, Millî gurur gördük. Amu-Derya'nın öteki kıyısmdaki komşularına gelince, kimin kendilerini yönettiklerine bakmaksızın bütün istilâcılara boyun eğiyorlar, AfganlIlar ise bağım sızlıklarını korumak için devamlı bir gayret içinde bu lunuyorlardı. Kişisel değerlerinin şuuruna varmış ol duklarından diğer AsyalIlardan kendilerini üstün görü yorlar, kudretlerini ve ihtiraslarını anladıkları İngiliz lerle Ruslardan çekiniyorlardı.
-
Bu yüzden AvrupalIlara karşı duyulan nefrete ve ülkelerine gezginleri sokmaktan hoşlanmamalarına hay ret etmemek gerekir. Onlar için bir gezgin daima bir düşmandır; onu, araziyi inceleyip, askerlere yol gös termeye hazırlanan bir Rus veya İngiliz olarak görmek tedirler.
-
Kilif'teki ilk gün boyunca Türkmenler ile Afgan lIlar karşı kıyıya geçtiler.
-
İkinci gün sıra Kazaklara, yiğitlere, ve onların at larına geldi. Hayvanların yüklenmesi çok zahmetli oldu: bazı atlar sahiplerinin bir işareti üzerine sala hemen geçiyorlarsa da, daha genç ve bu hareketlere alışma mış olan diğer hayvanlar başarısız denemeler yaptiK- tan sonra karayı bir türlü terketmek istemiyorlardı. Sa hipleri istedikleri gibi davranması için bu atları sesle, hareketle ve sağrılarına vurdukları kamçı darbeleri ile harekete geçirmek istiyorlar; iki adam dizginlerden çe^ kerken, diğer ikisi arkadan itiyordu. Bir at bütün na- sihatlara sağır kalıyor, vurulan darbeleri hissetmiyor, hareketsiz kalıyordu, ön ayaklarından birine sağlambir ip bağlandı, çekildi, işte o ayak sala girdi; diğerleri de arkadan iterek tamamen içeri soktular. Haykırışlar, kırbaç sesleri, bir ata edilen küfürler, bir binicinin be ceriksizliğine atılan kahkahalar işitiliyordu; bir yiğit atını kuyruğundan çekerken, gürbüz şen, şakrak bir baş kası, kelimenin tam anlamıyla hayvanını havaya kal dırıyordu. insanların sabrı hayvanların inatçılığını kır dı ve yükleme kimsenin kaba hareketleri yapmasına ge rek kalmadan tamamlandı. Atlar dizildikten sonra, sı ra salı çekecek olan cılız atları koşmaya geldi. Amu -Derya'ya geçmenin hoşluğunu Kazak atlarına nazaran daha iyi anlamış olan bu atlardan biri birden atıldı ve hemcinslerinin ortasına düştü, ama onları kızdırınca çiftelerini yemekten kaçınamadı. Sıcak olmıyan bu karşılama zavallı hayvanı gerçeğe döndürdü; durumu nu kavradı ve hemcinslerinin yanında karşıya geçemi- yeceğini gördü. Yeniden karaya döndü ve salın önüne bağlanmasına direnmeden razı oldu. Yarı çıplak iki Türkmen suya girdiler ve Afganistan topraklarına doğ ru yol alacak olan salı ırmağın dalgalarına doğru itti ler.
-
Sala binme sıralarını beklerken ırmağın kıyısın da bayraklarının çevresinde hareketsiz bekleyen Ka zakları görmek gayet hoş oluyordu. Sağlam yapıları, koyu renkli, tozlu elbiseleri, tunçlaşmış yüzleri, atla rının başında dimdik duruşları ve maceraperestlere öz gü kayıtsız ifadeleriyle ressamlara ilham verecek b»r tablo yaratan Kazakları seyretmek gerçekten güzeldi. Mükemmel bir bozkır adamı, iyi nişancı, sağlam, yo rulmaz süvari olan Kazak Asya savaşları için yaratıl mış gibiydi. Kimse onun kadar iyi bir ata bakmayı ve binmeyi beceremez; ihtiyaca göre kâh eyerci, çizmeci, terzi veya aşçı olabiliyordu; yorgunluğa rağmen neşe sini muhafaza ederek, gerektiğinde iyi bir piyade aske ri gibi, dağda olduğu gibi ovada da aklın almıyacağımesafeleri katedebilir. Kazak Sibirya'yı fethetmiş, As ya'nın geri kalan kısmını da fethedebilir.
-
Ben bu düşüncelere dalmışkert «Uralsislerin (1) sonuncusu da Amu'yıı aşmıştı; filâmaları çoktan Af gan kıyısında dikilmişti bile.
-
Buhara topraklarında subaylar, tercüman ve biz den başka kimse kalmamıştı.
-
iki Afganlı başkanın bizi karşı kıiyıya geçmeye dâ- vet etmek üzere geldikleri bildirildiğinde karşı kıyıda kalanlar olarak hep birlikte çay içiyorduk.
-
Çadırımıza girerlerken iki ellerini kalplerinin üze rine koyarak bizi ciddî bir tavırla selâmladılar. Dizle rinin altına kadar inen koyu renkli bir kaftan, bilekler de sıkılmış bol bir pantolon ve çorapsız ayaklarına pa buçlar giymişlerdi, ilk olarak söz alanın çok yakışıklı bir çehresi, ince ve düzgün hatları, kara gözleri, zekâ fışkıran bakışları, bütünüyle büyüklük taşıyan tavırları vardı; yönetmeye alışmış bir soydan geldiği belli olu yordu. Bağdaş kurarak oturdu, Çar'ın, Yarım Paşa’nın ve yolcuların sağlıklarını sorduktan sonra Afgan halkı nın ve Emirinin Ruslara karşı gösterdikleri düşmanlı ğı tenkid etti; çünkü Ruslar AfganlIlara karşı daima iyi davranmışlar ve Abdurrahman'.ı bir dost gibi kabul et mişlerdi. Ve madem ki şimdi Ruslar iki oğluna eşlik •etmek istemişler, Amu-Derya'yı geçmek ve onları Me- zar-ı Şerîf'e kadar götürmek lütfûnda bulunmuşlar vs istedikleri kadar Afgan topraklarında kalmaktan hoş lanacaklarını söylemişler, ülkenin hâkimleri gibi ken dilerini görüyorlar, Afganistan'ı ikinci vatanları olarak kabul ediyorlar demektir...
-
Buhara Emirini temsil eden mirza dasterkâne ik ram etti; fakat AfganlIlar sanki Buharalılara olan nef retlerini belli etmek istercesine bir az tatmışlar, sonrateşekkür bile etmeden bir kenara bırakmışlardır. Mirza nın yüzü birden'kederlendi. Daha sonra başkanlar aya ğa kalktılar, çadırın kapısını açarak: Önce geçmemiz için bize yol verdiler, önümüze düşerek grubumuzu bi zi karşıya geçirecek olan sala getirdiler: malların hiç ıslanmaması için salın üstüne konmuş yüksekliğe kar şılıklı olarak oturduk. ‘
-
Konuşma devam ediyordu. Deminki konuşucu, son olarak ingiIizlere tattırılan yenilgileri ima ederek, ıbize tebessüm ederek Hindistan'ın sahipleri ile verdikleri uzun savaşların açıklamasını yapıyordu:
-
«Afganistan dağlık bir ülkedir. Zenginleşmek için boşuna çabalayan fakir insanlar olan halkı kendi kar nını ancak doyurur. Bazen sefaletlerine bir son ver mek isterler; fakat Allah'a yalvarmak ve mahzun kader lerine merhamet dilemekten başka bir şey yapamazlar. Bazen Gök onların sözünü dinler. 1843'lere doğru mah rumiyet içinde yasamaktan sıkılan babalarımız Allah'a çok yalvarmışlar, kendilerine servet göndermesini di lemişlerdi; ve Tanrı da onlara, güzel silâhlar ve bot yüklerle gelen İngiIizleri yollamıştı. Babalarımız dua larının kabul edildiğini anlamışlar, İngilizleri ya öldür müşler, ya kovalamışlar, beraberinde getirdiklerini de ellerine geçirmişler. Uzun müddet ellerine geçirdikleri ganimet AfganlIların refah içinde yaşamasını sağlamış tı. Fakat zamanla elde bir şey kalmadı. Bu son yıllar da da eskiden olduğu gibi sıkıntı içine düştük. Biz de babalarımızı taklid ettik. Allah'a yalvararak gözlerini bir az üzerimize çevirmesini istedik, yine dualarımız kabul olundu ve İngilizler geldi. Onlara ne yaptığımızı- biliyorsunuz.»
-
Üzerinize daha başka İngiliz gönderecek nrn dersiniz?
-
Onu sadece Allah bilir! Belki.
-
Bu başkan Abdurrahman'ın en ateşli taraftarların dan biriydi ve dostunun cüretli bir darbe ile kazandı ğı zafere önemli oranda katkıda bulunmuştu. Abdur- rahjman Amu-Derya'yı aştıktan sonra Yakuıb Han'ın sa dık adamlarından birinin kumandasında iki bin kişilik bir kuvvet üzerine yollanmıştı, fakat bizim konuşmacı sadece beş yüz kişinin başında bu iki bin kişiye baskın yapmış ve hepsini dağıtmıştı. Daha başlangıçta elde edilen bu başarı henüz kararsız olan bir çok Afganlıyı Abdurrahman'ın tarafına geçirmişti.
-
—- Beş yüz kişiyle iki bin kişiye saldırmaya nasıl cesaret ettiniz? Size yollanan yardımcı kuvvetleri ni çin beklemediniz?
-
Çünkü düşmanlarımız arasında kazanmak az minde olmayan Şartlar, özbekler, Türkmenler gibi çe şitli kavimlerden askerler vardı; diğer taraftan onları gafil avladığım için kötü bir- durumda bulunuyorlar dı. Benimkilere gelince, cesaretlerine sonsuz güvenim olan AfganlIlardı. Başka kavimlerden askerlerim öl- saydı asla böyle bir şeye cesaret edemezdim.
-
Bu arada Afgan topraklarına varmıştık. Herkes ka raya atladı. Beğler bizi ırmağın kıyısında kurulmuş par lak renkli bir çadıra dâvet ettiler.
-
Genç prensler hizmetkârlar tarafından taşınan tah tırevanda taşınıyorlardı. Çadırın içine girdiğimizde o- turmak içi tahtırevan yere indirildi, çocuklar dışarı çık. tılar. Yanı-Avrupalı, yarı - Doğuvari elbiseler giymişler di. Aramızda şeref yerlerine oturdular; onları selâmla dık, bize ellerini verdiler.. Sonra arkası arkasına «S e* Jâmün aleyküm ve eJeyküm selâm» sözleri dolaştı.
-
Yeniden konuşma canlandı, Rusların konuğu ol duğu sıralarda Emir'in geçmiş günlerinden bahsedildi; dasterkâne getirildi, çay fincanları dolaştı. Mirza ço cukların arkasında duruyordu; yetiştirdiği prenslere karşı ihtimam duyuyordu; bir başka Afganlı da çocuk lardan en küçük olanının- başını okşayıp duruyordu.
-
Çocukların yanlarında kılıçları, kemerlerinde tabanca ları vardı. Küçük olanı altı, yedi yaşlarındaydı; tercü man Zaman Beğ'in anlattığı masalları büyük bir zevk le dinliyor, onu çok seviyordu. Zaman Beğ ona Farsça kılıç demek olan «Şemşir» kelimesini çok dikkatle te lâffuz etmesini kabul ettirmişti, zira ilk hece «şem» den sonra söylenecek olan «şir» hecesi birinin yüzüne karşı söylenirse kılıcın kınından çıkarak o kişinin bo ğazını kesebileceğini öğretmişti. Çocuk «şem» hecesi ni söylediğinde Zaman Beğ korkuya düşmüş gibi ya pınca kahkaha ile güldü, fakat onu teselli etmeyi de unutmadı: «Hiç endişe etme Zaman Beğ, sen benim dostumsun. Dün seni vurmak korkusundan tabancamı Kilif yönünde ateşlemedim.»
-
Daha sonra prensler ile beğler kalktılar. Onlara vedâ ettik. Hoca Saib'e iyi yolculuklar diledik, son de fa elini sıktık, kara gözlü beğ ile Rus subayları bizi sa la kadar götürdüler. Badahşanlı sanatkâr da oradaydı, onun için yaptıklarımızdan dolayı şükrânlarını belirti yor, başlarımız üzerine Tanrı'nın lütuflarını çağırıyor ve biz hareket ederken göz yaşıl döküyordu. Yerleştik ten sonra hareket işareti verildi. Salda ve kıyıda olan lar ellerini sakallarına götürdüler, atlar yüzmeye baş ladı, yavaş yavaş Buhara topraklarına doğru ilerleme ye koyulduk.
-
Afganlarla birlikte yolumuza devam etmek ve eski harabeleri ziyaret etmek isterdik. Fakat ülke henüz ya tışmamış, yabancıya olan düşmanlık en uç seviyesine erişmişti, Afganlılar da serbestçe dolaşmamıza asla izin vermezlerdi. Bu geziyi ileri bir tarihe aKık. Vaad edilen toprağı 'görerek teselli bulamadık, ufku bizden gizleyen Kilifli kayalıklarımı hiçbir zaman aşamadık: halbuki bunların üzerinden güney - doğu yönüne, ilk uygarlığın doğduğu ve atalarımızın tarihlerinin baş langıcım yaşadığı Asya'nın o köşesine bir bakış atabilir dik.
-
Çadırımıza döner dönmez, uzun zaman yaramızda kalan Buharalı Mirza nın ziyaretiyle şereflendik. Coğ rafî bilgisi bir hayli genişti. Frenklere ait bir ülke ol duğunu biliyordu. «Dikeniz çok kalabalık ve çok zen ginmiş, orada yaşamak çok rahatmış. Halk güzel ve çok beyazmış; bir çok makina icad ettiklerinden çok zekimişler. Çok zengin ve çok kalabalık bir başka ülke de Çin'dir. Ne askerlerini, ne de halkını saymaya im kân vardır. Çin imparatoru dünyanın en güçlü hüküm darıdır.
-
Ama Frenkler Çinlileri yendiler.
-
Doğru; ancak Çinliler yenildiklerinde silâhları kötüydü; şimdi Frenkler gibi tüfekleri ve topları var, artık yenilmezler.
-
Buhara güzel, çok büyük bir ülkedir. Ama Rus- lar onun topraklarını küçülttüler.
-
Bir ülkenin yüz ölçümü ne onun kudretini, ne de zenginliğini sağlar; daha ziyade halkının zekâsı ve çalışkanlığı ona değerini verir. Halbuki, Buharalılar çalışkan, toprakları verimlidir ve onu iyi ekip biçerler.
-
Şüphesiz, fakat Ruslar Semerkand'ı işgâl ettik ten sonra suyumuz kesilmiştir ve Zerafşan vadisinde eskiden olduğu kadar tütün ve pirinç yetiştiremiyoruz.
-
Zaman gerçekten çok değişmişti!
|
