Toplayan və TƏRTİb edəN: K. HÜSeyn

Sələf Alimlərinin Bu Məsələdə Görüşü - İmam İbni Cərir – rahmətullahi aleyhi –: «Onlardan sonra namazı tərk edib şəhvətə uyan bir nəsil gəldi…» ayəsinin təfsirində belə demişdir: «Mənə görə ayənin ən gözəl təfsirini ayəni «Namazı tamamilə tərk etmələri və heç qılmamalarıdır» şəkilində izah edənlərin təfsiridir. Çünki Allah ayənin davamında buyurur: «Tövbə edib iman gətirən və yaxşı işlər görənlərdən başqa…» (Məryəm 60). Bu ayələr isə yuxarıdakı təfsirin doğruluğunu sübut etməkdədir. Bu ayədə namazı tərk edənlərlə qəsd edilən kimsələr, mömin olduğu halda namazı qılmayan kimsələr olsalardı Allah: «Tövbə edib iman gətirən» deyə buyuraraq iman edənləri istisna etməzdi. Əksinə ayədə olan namaz qılmayanlar imansız kafirlərdir. Allah üçün heç namaz qılmadıqları kimi, fərzlərdən heç birini də yerinə yetirmirlər»⁹⁴⁷. Namazı qılmamaq insanın təkfir olunmasına səbəbdir sözünün mənası; onu tamamilə tərk etmək və heç qılmamaqdır. Bu ifadə ilə qəsd edilən mənanın namazı bəzən qılmamaq və ya onu (namazı) qılmaqla bərabər müəyyən olunmuş vaxtlarını mühafizə etməmək olmadığına: «Beləliklə o, nə təsdiq etdi, nə də namaz qıldı. Amma yalan saydı, (imandan da) üz döndərdi» (əl-Qiyamə 31) bu ayə də dəlildir. Ayədə küfrə səbəb olaraq Quranı təsdiq etməmək və ondan üz döndərmək zikr edilmişdir. Beləliklə namazı heç qılmayan və onda israr edənlərə nisbətən, namazı tərk edənin ayədə qəsd edilən üz döndərən kimsələrdən olmadığı açıq aydındır.

Şeyx Şingiti – rahmətullahi aleyhi – namazı tərk etməklə bağlı olan məsələlərdə tərəflərin dəlillərini və mövzu ilə əlaqəli olan görüşlərini (fikirlərini) zikr etdikdən sonra öz görüşünü bu şəkildə açıqlamışdır: «Mənə görə dəlil olaraq sözlərin ən doğrusu namazı tərk etmək (əməli) küfrdür deyib, izahını hədis və fiqh⁹⁴⁸ üsullarının vasitəsi ilə icra edən cumhurun⁹⁴⁹ görüşüdür. Onlara görə mümkün qədər dəlillərin arasını cəm etmək vacib olduğu üçün namazı tərk edənin küfrü sahibini İslam millətindən çıxaran küfr deyildir. Hədislərdə zikr edilən küfr və şirk ləfzləri sahibini İslam millətindən çıxarmayan küfrə aid edildikdə dəlillərin arası cəm edilmiş olur. Dəlillərin arasını imkan olduqda cəm etmək, biri ilə əməl edib digərini əməldən salmaqdan daha münasibdir. Bu eyni zamanda hədis və fiqh üsulunda bilinən bir qaydadır». İmam Nəvəvi – rahmətullahi aleyhi –: «Şərhul Muhəzzəb» isimli kitabında tənbəllik səbəbi ilə namazı tərk edənin, İslam millətindən çıxan küfrlə kafir olmadığını iddia edən alimlərin dəlillərini bəyan etdikdən sonra belə deyir: «Müsəlmanlar namazı tərk edəni Varis (miras alan) və Məvrus (mirası alınan) kimi qəbul etmişlər. Əgər namazı tərk etmənin küfrü məğfirət olunmayan (bağışlanılmayan) küfr olsaydı, müsəlmanlar onu nə varis, nə də məvrus deyə qəbul etməzdilər». Sonra İmam Şəukani – rahmətullahi aleyhi – ixtilafdan bu şəkildə bəhs edir: «Bu xüsusda Sələf və Xələf, cumhurun məşhurlarının - Məlik, Şafii, Əbu Hənifə kimilərinin – görüşləri belədir: «Tənbəllik səbəbi ilə namazı tərk edən kimsə təkfir olunmaz. Əksinə o, kimsə fasiq hesab olunur. Tövbə edib namazı qılarsa nə gözəl, əksi təqdirdə biz ona evli olub zina edən kimsə kimi hökm verib onu öldürərik…»⁹⁵⁰. AbdurRazzaq əl-Afifi və Şeyx İbn Bazz - rahmətullahi aleyhi – vaxtilə Ləcnədə demişlər: “Bir namazı belə tənbəllikdən tərk edən kafirdir. Lakin bu məsələdə iki mühüm rəy vardır. Üstün (əksəriyyət) və məşhur olan rəy, bu məsələdə İcma olmasa da belə, az qala alimlərin yekdil rəyi olsun namazın tərki – böyük günahlardandır”⁹⁵¹. Hafiz əl-İrakli – rahmətullahi aleyhi - deyir ki: “Alimlərin əksəriyyəti hesab edirlər ki, namazı qılmayan kafir deyildir, əgər fərziyyətini inkar etmirsə. Bu isə İmam Əbu Hənifə, İmm Məlik, Şəfii, İmam Əhməddən – Allah onlardan razı olsun - gələn bir rəydir”⁹⁵².

Bir müsəlman özü kimi Allaha və axirət gününə iman edən digər bir müsəlman əleyhinə əlində günəş qədər açıq-aydın dəlil olmadan İslamdan çıxıb küfrə girdi deyə hökm verməsi doğru deyildir. Çünki səhabədən bir çoxunun yolu ilə rəvayət edilən səhih bir hədisdə Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm –: «Hər hansı bir kimsə qardaşına: «Ey kafir! Deyə müraciət etsə, heç şübhəsiz ki, onların iksindən biri bu küfr kəliməsini qazanmış olar»⁹⁵³. Bu hədis başqa bir rəvayətdə: «…Heç şübhəsiz ki, ikisindən biri küfrə girmişdir»⁹⁵⁴. Bu və buna bənzər mənada gələn digər hədislər müsəlmana digər başqa bir müsəlmanı təkfir etməkdə tələsməməsini əmr edən ən böyük maneə və nəsihətçidir. Allah – subhənəhu və təalə – isə buyurur: «…Lakin qəlbi küfrə razı olanlara (qəlbində könüllü surətdə küfrə yer verənlərə) Allahın qəzəbi tutar və onlar şiddətli bir əzaba düçar olarlar». (ən-Nəhl 106). Beləliklə, bir kimsəni təkfir etmək üçün onun küfrə qəlbi ilə razı olması, qəlbinin onunla sevinməsi və nəfsinin küfrlə rahat olub sakit olması lazımdır⁹⁵⁵.

Namazı tərk edənin təkfirində Qurandan bir ayəni dəlil gətirən bəzi müəllimlər o, ayəni insanları təkfir edərkən dəlillərinin əsası etmişlər. O, da: «Əgər tövbə etsələr, namaz qılıb, zəkat versələr, onlar sizin din qardaşlarınızdır. Biz ayələrimizi anlayıb bilən bir tayfa üçün belə ətraflı izah edirik» (ət-Tövbə 11). Bu ayəni dəlil gətirərkən belə deyirlər: «Allah bizimlə müşriklər arasında qardaşlığın sabitliyini onların namaz qılma şərtinə bağlamışdır. Kim namaz qılmazsa o, dində qardaşımız sayılmaz». Belə bir dəlilə iki tərəfdən cavab verilir: «İmam İbn Atiyyə – rahmətullahi aleyhi –: «əl-Muharrəri Vəciz» 8/139-da belə demişdir: «Ayədə olan əgər tövbə edərlər; yəni əgər hallarından dönərlərsə⁹⁵⁶ Onların tövbəsi imanı əhatə edən bir tövbədir. Namazı qılmaq isə imanı əhatə edən bir tövbədən sonrakı şərtdir. Allah: «Əgər tövbə edərlər» ifadəsini namaz və zəkatdan əvvəl zikr etmişdir. Bu da dini qardaşlıqla bağlı hökm verməkdə əsas qaydanın ayədəki tərtib olduğuna dəlalət edir. Bu qaydaya görə Təbəri – rahmətullahi aleyhi –: «Cəmiul Bəyan» 18/86 isimli təfsirində belə deyir: «Allah – subhənəhu və təalə – buyurur: «Ey möminlər! Sizə öldürülmələrini əmr etdiyim o, müşriklər əgər küfr və Allaha şərik qoşmalarından Allaha və Rəsuluna imana dönərlərsə, Rəsuluma itaətlə təslim olur, fərz namazları qılar və onun haqlarını yerinə yetirərlərsə, fərz olan zəkatı əhlinə verərlərsə Allahın əmr etdiyi kimi onlar sizin din qardaşlarınızdır. O, din də İslam dinidir» Bu ayədə Allah namaz ilə zəkatı birləşdirmişdir. Bir kimsə tövbə etsə, namaz qılsa lakin zəkatı verməkdən imtina edərsə müsəlmanların lehinə və əleyhinə olan hökmlər onun üzərinə də şamil edilib din qardaşımız sayılmazmı? Əgər o: «Bəli o, din qardaşımızdır!» deyərsə, onda biz də belə deyərik: «Ayədə namaz və zəkat tövbədən dərhal sonra bir yerdə (bərabər) tərtib ilə zikr edilmişdir. Bəs onda onları bir-birindən ayırmağın dəlili nədir!?»⁹⁵⁷. Əgər: «O, din qardaşımız deyildir» deyərsə, onda biz də belə deyərik: «Şübhəsiz bu söz haqqında heç bir dəlil olmayan batil bir sözdür.

Xuzeyfə b. Yəmən - radıyallahu anhu – deyir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Qiyamət günü İslam paltarın naxışları köhnələrək silinib yox olduğu kimi silinib yox olacaqdır. Belə ki, (yer üzündə) nə orucun, nə namazın, nə həccin, nə də zəkatın nə olduğu bilinməyəcəkdir. Allah bir gecədə Quranı qaldıracaq və yer üzündə ondan bir ayə belə qalmayacaqdır. O, zaman insanlardan yaşlılar və böyüklər qalacaqlar və deyəcəklər: «Biz babalarımızın bu kəlməni: «Lə iləhə illəllah» - söylədiklərini eşitdik. Buna görə də biz də onu söyləyirik. Bu sözlərdən sonra Sila b. Zufər Huzeyfəyə dedi: «Onlar namazın, orucun, ibadətin və sədəqənin nə olduğunu bilmədikləri halda «Lə İləhə İlləllah» onlara nə faydası olacaq. Huzeyfə ondan üz çevirdi. Sonra Sila bu sözlərini ona üç dəfə təkrarladı. Huzeyfə hər dəfə də ondan üz çevirirdi. Üçüncü dəfə ona tərəf dönərək: «Ey Sila! O, söz onları Cəhənnəm atəşindən qoruyacaqdır və bu sözü üç dəfə təkrar etdi»⁹⁵⁸.

əl-Albani – rahmətullahi aleyhi – bu hədis ilə əlaqədar olaraq belə demişdir: «Bu hədisdə çox önəmli fiqhi faydalar vardır. O, da «Lə İləhə İlləllah» kəlməsi, sahibini namaz və İslamın digər rükunlarından bir rükunu yerinə yetirməsə də o, kimsə Qiyamət günü atəşdə əbədi qalmaq-dan qurtulacaqdır. Alimlər fərziyətinə imanla bərabər namazı tərk edən kimsə haqqında ixtilaf etmişlər. Alimlərin cumhuruna görə namazı tərk etməklə təkfir olunmaz əksinə o, kimsə fasiqdir. Bu məsələdə mən cumhurun görüşünü doğru hesab edirəm. Səhabədən nəql edilən sözlərdəki küfrlə sahibini Cəhənnəmdə əbədi qalmağa aparan küfrü qəsd etdiklərinə nə qəti bir hökm, nə də Allahın onları bağışlamayacağına bir ehtimal vardır. Necə deyərlər? Huzeyfə b. Yəmən - radıyallahu anhu – səhabələr içərisində özünə məxsus fəziləti ilə seçilmiş səhabələrdən biri idi. Bu məsələni təqribən Əhməd b. Hənbəl – rahmətullahi aleyhi – kimi başa düşən Sıla b. Zufər: «Onlar namaz və s. şeyləri bilmədikləri halda «Lə İləhə İlləllah» demələri onlara nə qazandırır» demiş və bunu bir neçə dəfə təkrar etmişdir. Hər dəfə də Huzeyfə b. Yəmən - radıyallahu anhu – Sılaya cavab vermək istəməmişsə də sonda: «Ey Sıla bu sözlər onları Cəhənnəmdən qurtaracaqdır» demiş və sözlərini üç dəfə təkrar etmişdi». Bu ifadə Huzeyfənin namazı - digər rükunlar da belədir - tərk edənin kafir olmadığına, əksinə onun müsəlman olub Qiyamət günü Cəhənnəm odunda əbədi qalmaqdan qurtulacağına qəti dəlildir. Bu qaydanı yaxşıca əzbərlə çünki bunu başqa bir yerdə tapmaya bilərsən.

Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – dən rəvayət edilən: «Allah – subhənəhu və təalə – qullarına beş vaxt namaz fərz qılmışdır. Kim bu namazları səhlənkarlıq etmədən və qəsdən heç bir vaxtı tərk etmədən haqqıyla yerinə yetirsə, Allah onu Cənnətinə daxil edəcəyinə dair söz vermişdir. Kim də bu beş vaxt namazı qılmazsa, Allahın ona heç bir sözü yoxdur. İstərsə onu Cənnətə daxil edər, istərsə də, əzab verər»⁹⁵⁹. Bu hədisdə dəlil göstərilən hissə budur: «Namazı tərk edən kimsəyə günahı bağışlana bilər. Bu da namazı tərk etmənin (dindən çıxardan) bir küfr olmadığı mənasına gəlir. Çünki belə bir küfr olsaydı, məğfirət edilməzdi. Eyni şəkildə Cəhənnəmdə əbədi qalmaması da namazı tərk etmənin (dindən çıxardan) bir küfr olmadığının dəlilidir. Çünki bilindiyi kimi kafir Cəhənnəmdə əbədiyyən qalacaqdır. İbn AbdulBərr – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: “Bu hədis açıq-aydın dəlildir ki, müsəlmanlardan namaz qılmayan bir kimsə, əgər Tövhid əhli olub, Allah Rəsulunun gətirdiklərinə iman edib, təsdiq edən kimsədirsə, hətta əməl etməsə də belə Allahın istəyi altındadır. Bu hədis Mötəzilə və Xəvariclərin dediklərini inkar edir. Məgər sən görmürsənmi bir kimsə İslamı yeni qəbul etdikdə (qəlbində olan) təsdiqinə, niyyətinə görə Namaz qılmamışdan və Oruc tutmamışdan öncə müsəlman olur. Buna görə də insan yalnız onu müsəlman edən əsasları tərk etdiyi zaman yəni, inanılması mühüm olan şeylərin inkarından sonra kafir olur”⁹⁶⁰. Bəziləri bu hədisi İbn Teymiyyənin – rahmətullahi aleyhi - sözləri ilə açıqlamaq istəyirlər. Yəni, bu hədisdə söhbət namazlarını qorumayan, qılıb atandan söhbət gedir. Yəni, bu hədis heç namaz qılmayana aid deyildir. Lakin İbn Teymiyyədən – rahmətullahi aleyhi - çox öncə bir çox alimlər bu hədisə əsaslanmış və demişlər: “Namaz qılmayan kafir deyildir, əgər kafir olsaydı Allahın istəyi altında olmazdı. Çünki kafir Cəhənnəm əhlidir. Onlar heç vaxt namaz qılmayan ilə, qılıb atan arasında fərq qoymamışlar”. Hafiz əs-Səxavi – rahmətullahi aleyhi - deyir ki: “Əgər belə bir kimsə kafir olsaydı, Allah onu bağışlamazdı”⁹⁶¹. İbn Rəcəb – rahmətullahi aleyhi - deyir ki: “Məlumdur ki, Cənnətə qəlbdə olan etiqada və dil ilə (şəhadəti) söyləməklə daxil olmaq olar. Bu iki əsasa görə insanlar atəşdən çıxaraq Cənnətə daxil olacaqlar”⁹⁶².

Allah buyurur: «Allah ona şərik qoşmağı bağışlamaz. Bundan başqa olan günahları isə istədiyi şəxsə bağışlayar» (ən-Nisa 116) ayəsindən də məlum olduğu kimi namazı tərk etmək şirk deyildir. Beləliklə namazı tərk edən bəzi kimsələrin, Allahın məğfirəti və Rəhmətinin altına girəcəyini ifadə edən «Bitaqa Vərəqə» hədisi: Abdullah İbn Amr İbn əl-As – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Allah Elçisi – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: “Ümmətimdən olan bir kişi Qiyamət günü məxluqatın qarşısına çağırılacaq və onun qarşısına günahlarla dolu doxsan doqquz ədəd kitab qoyulacaq. Hər bir kitabın ölçüsü gözün gördüyü son məsafə qədər olacaq. Sonra Allah buyuracaq: “Bunlardan hansınısa inkar edə bilərsənmi? (Əməlləri) yazan gözətçi mələklərim sənə zülm ediblərmi?”. O: “Xeyr, ey Rəbbim!”- deyə cavab verəcək. Bu qədər kitabın qabağında sənin savabın (yaxşə əməlin) varmı? (Bəlkə üzürün var?)”. O, qorxu içində: “Xeyr!”- deyə cavab verəcək. Allah: “Əksinə, dərgahımızda sənin üçün savab (yaxşı əməlin) vardır. Odur ki, bu gün sənə zülm edilməyəcək”. Bu vaxt onun qarşısına içində “Əşhədu Əllə İləhə İlləllah Və Ənnə Muhəmmədən Abduhu Və Rəsuluhu” yazılmış bir kağız parçası qoyulacaq. O deyəcək: “Ey Rəbbim! Bu qədər günahla dolu (kitabların) bu kağız parçası nə fayda verə bilər?” Allah: “Sənə zülm olunmayacaq!” Sonra kitablar tərəzinin bir gözünə, kağız parçası isə digər gözünə qoyulacaq. Bu kağız parçası ağır gələcəkdir. Bu gün Allahın İsmi ilə yanaşı heç bir şey ağır gələ bilməz (kitablar havaya qalxacaq)»⁹⁶³ Əzəmətli hədislərdən biridir. Bu hədisdən İki Şəhadətin böyük əzəməti, fəziləti göstərilir. Bütün günahları, yeddi qat yeri və göyü üstələyən bir kəlimədir. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: “Hədisdə yalnız səmimi olaraq, ixlasla bu kəliməni söyləyən bir kimsənin vəsfidir. Çünki müsəlmanlardan bu kəliməni söyləyənlər olacaq ki, böyük günahlarına görə Cəhənnəm atəşinə düşəcəklər. Hədisdə vəsf olunan insandan fərqli olaraq onların bu sözü söyləmələri onların pis əməllərini üstələməyəcəkdir”⁹⁶⁴. Bəzi kimsələr deyirlər ki: “Bu hədisdə söhbət İslamı yenicə qəbul edib, dünyasını dəyişən və heç bir xeyir əməl etməyən kimsədən söhbət gedir”. Lakin bu cür şərh edildikdə insanda bu cür suallar yaranır: Bəs onda bu insanda 99 kitab günah haradan əmələ gəldi? Nə tez bu qədər günahları edə bildi? Məgər İslamı qəbul etmək keçmiş günahları silmirmi? Peyğəmbər sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: “İslam özündən öncəki günahları (hər bir) şeyi silər”⁹⁶⁵. İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: “Hədisdə bu insanın başqa yaxşı əməllərindən söhbət getmir. Əgər onlar olsaydı bu kəlimə ilə yanaşı üzə çıxardı. Lakin onun bu kəlimədən başqa yaxşı əməli olmayıb. Lakin bizə Peyğəmbərin sallallahu aleyhi və səlləm – digər hədisi kifayətdi: “Heç bir xeyir əməlləri olmadığı halda – Cəhənnəm atəşindən çıxarılacaqlar. Əgər belə bir kimsə Kafir olsaydı, Cəhənnəmdə əbədi yanar və oradan çıxmazdı”⁹⁶⁶.

Şeyx əl-Albani – rahmətullahi aleyhi – Şeyx Süleyman b. Abdullahın sözlərini nəql edərək onun belə dediyini bildirmişdir: «Namaz qılmayanın təkfir edilməməsində müsəlman alimlərinin ümumi rəyi vardır. Belə ki, biz heç bir yüzillikdə namazı tərk edənin meyidinin yuyulmadığını, cənazə namazının qılınmadığını və mirasının varislərinə verilmədiyini bildirməmişıik. Namaz qılmayan küfrə düşmüş olsaydı əlbəttə bu hökmlər qüvvədə olardı». Haşiyətul əl-Muğnidə söylənənlər əs-Səhihdən götürülmüşdür. Səhabələrin dilindən nəql edilən sözlərdəki küfr – ilə, sahibini əbədi odda qalmağa məhkum edən küfr – nəzərdə tutduqlarına nə qəti bir hökm, nə də Allahın belələrini bağışlamayacağına dair hər hansı bir ehtimal yoxdur. Necə də olsa Huzeyfə b. Yəmən – radıyallahu anhu – ən məşhur səhabələrdən biridir. Sila b. Zufərin bu məsələni səhv başa düşdüyünü bildirir⁹⁶⁷.