Toplayan və TƏRTİb edəN: K. HÜSeyn

İMANIN İSTİLAHİ (ŞƏRİ) MƏNASI

İmanın tərifinə və təfsirinə gəldikdə isə iman qətiyyətli bir təsdiqdən, tam bir etirafdan, Allah və Rəsulunun inanmağı əmr etdiyi hər bir şeyi etiraf etmək və qətiyyətlə təsdiq etmək, zahirdə və batində boyun əyməkdir. Bu da qəlbin təsdiqi və etiqadıdır. Özündə qəlbin və bədənin əməllərini əhatə edir. Bu da bütün dini yerinə yetirməyi əhatə edir. Buna görə də Sələflər deyirlər ki, iman dilin və qəlbin sözüdür. Dilin sözü Şəhadət Kəliməsidir ki, insanın İslam dininə girməsini elan edir. Qəlbin sözü isə təsdiqdir. Çünki insan Şəhadət Kəliməsini dili ilə söylədikdə qəlbi deyir ki, Saddəqtu – mən təsdiq etdim və bunu qəbul edir. Həmçinin də qəlbin və əzaların əməlidir ki, buradan da qəsd olunan qəlbin, dilin və bədən üzvülərinin əməlidir. İtaətlə artar, asiliklə azalar. İbn Qeyyim - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «İmanın həqiqəti söz və əməldir. Söz iki qisimdir. Qəlbin sözü – bu etiqaddır. Dilin sözü – bu isə Tövhid kəliməsini söyləməkdir. Əməl də iki qisimdir. Qəlbin əməli – bu niyyət və ixlasdır və əzaların əməli. Bu dördü olmadığı zaman iman kamiliyyə çatmaz. Qəlbin təsdiqi olmadığ zaman qalan qisimlərin də faydası olmaz»⁶¹³. İmam Şafii - rahmətullahi aleyhi - deyir ki, iman söz və əməldir. Artar və əskilər. İtaətlə artar, günahlarla azalar və bu ayəni oxudu. «İman edənlərin imanı artsın deyə»⁶¹⁴. Əbu Hənifə – rahmətullahi aleyhi – yə görə: «İman – dil ilə iqrar, qəlb ilə təsdiqdir»⁶¹⁵. İqrar tək başına iman olmaz. Çünki iqrar sadəcə iman olsaydı, bütün münafiqlər mömin olardılar. Yenə eyni şəkildə təsdiq də tək başına iman olmaz. Çünki sadəcə təsdiq iman olsaydı, Əhli-Kitab (Yəhudi və Xristianlar) mömin olardılar»⁶¹⁶. Fudeyl b. İyad - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Bizə görə imanın içi də çölü də dil ilə iqrar, qəlb ilə söyləmək və onunla əməl etməkdir»⁶¹⁷. İmam Buxari - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Mindən çox alimdən elm yazdım. Kimdən yazdımsa hər birisi iman söz və əməldir dedilər. Heç kimdən iman sözdür deyə bir şey eşitmədim»⁶¹⁸. Əbu Zura ər-Razi - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Bizə görə iman söz və əməldir. Artar və əskilər. Kim bundan başqa bir söz söyləyərsə o, bidətçidir və murciyədəndir»⁶¹⁹. əs-Səfərani – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Hədis və Sələf alimlərinin qəbul etdikləri görüş iman qəlb ilə təsdiq, dil ilə iqrar və rükunları ilə əməl etməkdir. İtaətlə artar, günahlarla azalar. Əksi təqdirdə dil ilə iqrar olmadan sadəcə qəlb ilə təsdiqlə iman hasil olmaz. Bu səbəblə də İblis Allahın varlığını və rububiyyətini təsdiq etsə belə mömin deyə isimləndirilməz»⁶²⁰. İbn Battal - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «İman söz etibarı ilə təsdiqdən ibarətdir - deyiləcək olursa, buna cavabımız budur: Təsdiq bütün itaətləri yerinə yetirməklə kamil olur. Mömin xeyirli əməllərini çoxaltdıqca imanı daha da kamilləşir. Bunlarla birlikdə iman da artır. Xeyirli əməllər əskildi mi imanın kamilliyi də əskilir. İman haqqında ən mötədil rəy də budur»⁶²¹. İbn AbdurRazzaq deyir ki: «Mən keçmiş nəsil və elm sahiblərindən Sufyən əs-Sovri, Məlik b. Ənəs, Ubeydullah b. Ömər, əl-Əvzai, Mamər b. Rəşid, İbn Cureyc, Sufyən b. Uyeynənin belə dediklərini dinlədim: «İman, söz və əməldir, artar və əskilər. Eyni zamanda İbn Məsud, Xuzeyfə, ən-Nəhai, Həsənul Bəsri, Tavus, Mücahid və Abdullah b. Mubərəkin də yekdil rəyləridir»⁶²². İmam Buxari – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Hicazlı, Məkkəli, Mədinəli, Bəsrəli, Kufəli, Bağdadlı, Şamlı, Misirli min insandan daha çox elm adamları ilə dəfələrlə görüşdüm. Onlardan heç birinin iman söz və əməldir xüsusunda ixtilaf etdiyini görmədim⁶²³. İmam əl-Acurri - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Allah sizə və bizə rəhmət etsin. Biliniz ki, müsəlman alimlərin üzərində icma etdikləri şeyə görə iman bütün insanlara fərzdir. O, qəlb ilə təsdiq, dil ilə iqrar, orqanlarla əməl etməkdir. Sonra biliniz ki, dilin söyləməsi olmadıqca sadəcə qəlb ilə bilmək və təsdiq etmək yetərli deyildir. Orqanlarla da əməl etmək olmadıqca da qəlb ilə bilmək və dil ilə söyləmək yetərli deyildir. Bu üç hislət bir kimsədə tamam olduğu zaman mömin olur. Quran, Sünnət və müsəlman alimlərinin görüşləri buna dəlalət edir (Başqa rəvayətdə: «Əməllərlə təsdiq etməyən, qəlb ilə təsdiq edib və dil ilə söyləməyi yetərli görən kimsə mömin olmaz. Bilmək və söyləmək ona fayda verməz. Əməli tərk etməsi imanını yalanlaması deməkdir. Zikr etdiyimiz əməlləri etmək isə (namaz, oruc və s) imanın doğrulması deməkdir)»⁶²⁴. Əli – radıyallahu anhu – deyir ki: «İman qəlbdə ağ bir nöqtə kimi başlayır, iman artdıqda o, ağ nöqtə də artır»⁶²⁵. Digər bir rəvayətdə isə Əli – radıyallahu anhu – deyir: «Səbrin imana görə durumu, başın bədənə görə durumudur. Səbri olmayanın imanı da olmaz»⁶²⁶. İbn Məsud – radıyallahu anhu – dua edərək deyir ki: «Allahım! İmanımızı, yəqinliyimizi və fiqhimizi artır!». Allahummə Zidni, İlmən, Yəqinən Və Fikhən ⁶²⁷. Ömər – radıyallahu anhu – səhabələrə: «Gəlin imanımızı artıraq!» - deyərək, Allahı zikir edərdilər»⁶²⁸. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – deyir ki: «İman pisliklə (günahlarla) bir yerdə uyğunlaşmaz. Kim zina edərsə iman ondan ayrılar. Lakin nəfsini qınayar və doğruya dönərsə iman da ona dönər»⁶²⁹. Əbu Darda – radıyallahu anhu – deyir ki: «İman ancaq sizdən hər hansı bir kimsənin bir dəfə geydiyi sonra isə çıxardığı bir köynəyə bənzəyir. Allaha and olsun ki, bir qul öz imanında özünü əminiyyətdə (arxayınçılıqda) hiss edərsə mütləq imanın alındığını görür və onun yoxluğunu hiss edər»⁶³⁰. Cündub b. Abdullah əl-Bəcəli – radıyallahu anhu – deyir ki: «Biz Quranı öyrənməkdən əvvəl imanı öyrəndik. Sonra Quranı öyrəndik və onunla imanımızı artırdıq»⁶³¹. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, İman təmiz və pakdır. Hər kim zina edərsə iman ondan ayrılar. O, kimsə nəfsini qınayaraq tövbə edərsə iman da ona geri dönər»⁶³². Umeyr b. Həbib əl-Hutami – radıyallahu anhu – deyir ki: «İman artar və əskilər. Deyildi ki, onun artması və əskilməsi nədir? Dedi ki: «Allahı zikr etdiyimiz və Ona həmd etdiyimiz zaman bu imanın artmasıdır. Qəflət etdiyim və unutduğumuz zaman bu imanın azalmasıdır»⁶³³. Ammar b. Yəsir – radıyallahu anhu – deyir ki: «Üç şey vardır ki, bunları bir yerdə toplayan imanı da toplamış olar: «Nəfsinə ədalətli davranmaq, hərkəsə salam vermək, kasıbçılıqda xərcləmək»⁶³⁴. Abdullah b. əl-Humeydi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «İman söz və əməldir, artar və əskilər»⁶³⁵. İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi – dən Murciyəlilərə aid sual soruşulduqda belə cavab vermişdir: «Bizlər deyirik ki, iman söz və əməldir. Artar və əskilər»⁶³⁶. Buna görədir ki, Bəkr b. Abdullah əl-Muzni – rahmətullahi aleyhi – deyir: «Əbu Bəkr – radıyallahu anhu – namaz və orucları ilə sizi qabaqlamayıb. O sizi onun qəlbində olan imanla qabaqlayıb». İbn Abbas, Əbu Hureyrə, Əbu Dərda – radıyallahu anhum – deyirlər ki: “İman həm artır, həm də azalır”⁶³⁷. İmam Vəki b. əl-Cərrah - rahmətullahi aleyhi - deyir ki, Əhli Sünnə deyir ki, iman söz və əməldir⁶³⁸. İmam Əhməd - rahmətullahi aleyhi - deyir ki, iman artar və azalar. Artması əməl ilə, azalması isə əməli tərk etməklədir⁶³⁹. Onlar deyirlər ki, iman söz və əməldir. Bununla yanaşı qəlbin söz və əməlini qeyd etmirlər. Çünki qəlbin etiqadına, qəlbdə olan imana Əhli Sünnədən heç kəs etiraz etməyib. Hamı müttəfiqdirlər ki, iman qəlbdə olur. İxtilaf isə söz və əməldədir. Buna görə də sələflər qəlbin söz və əməlini qeyd etməyiblər.

Sələflər deyirlər ki: “İman qəlbin etiqadı, dilin sözü və bədən üzvülərinin əməlidir⁶⁴⁰. İtaətlə artır və asiliklə azalır”. Bu tərifi dedikdə onlar nə qəsd edirlər? Onlar bununla kamil imanı qəsd edirlər. Bu iman sayəsində insan Allahın dosluğuna nail olur, Müttəqilərdən olur və başlanğıcdan Cənnətə girənlərdən olur. Bu iman sayəsində bütün kəramətlər əldə olunur. İnsanın imanı kamil olmaz (imanın şöbələrini) elm və əməl tərəfdən kamilləşdirməsə. Xəlifə Ömər b. AbdulƏziz - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «İmanın fərzləri, hökmləri, sərhədləri və sünnətləri vardır. Kim bunları tam olaraq yerinə yetirərsə imanı kamil olmuş olar. Kim bunları tam olaraq yerinə yetirməzsə imanı da əskik olar»⁶⁴¹. İman kamil dərəcəsinə çata bilməz əgər insan bunları dil, qəlb və əməl tərəfdən kamilləşdirməsə. Kim də bunları naqisləşdirərsə artıq imanı da naqisləşər.

İman Dillə Deyilən Sözdür – deyildikdə sələflərin qəsdi dillə olan bütün itaətlərin hamısı imandandır deməkdir. Onları yerinə yetirmək insanın imanını artırır və bütün bunlar iman adlanır. Məs: İbn Ömər - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allahdan başqa ibadətə layiq haqq ilah olmadığına və Muhəmmədin Allahın Rəsulu olduğuna şəhadət edincəyə, namaz qılıncaya, zəkat verincəyə qədər insanlarla vuruşmağa əmir olundum. Bunu etdilərmi, İslamın haqqı müstəsna olmaqla öz qanlarını və mallarını məndən qorumuş olurlar. Haqq-hesablarını çəkmək isə Allaha aiddir»⁶⁴². Bu mövzuda hədislər olduqca çoxdur. İnsan Şəhadət Kəliməsini dillə söyləyərsə artıq onun malı, qanı qorunur. İnsanın İslama girməsi üçün yetərli olan iman nitqlə söyləməsi ilə olmalıdır. Bu kəlimə də imandan bir hissədir və iman üçün bir şərtdir. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Kim Lə İləhə İlləllah deyib qəlbində arpa (buğda) dənəsi qədər iman (xeyir) olarsa Cəhənnəmdən çıxacaqdır»⁶⁴³. Bu hədislər onu göstərir ki, insanın İslama girməsi və Cəhənnəmdən qurtulması üçün mənfəət verən iman üçün nitq lazımdır. Bu da dilin əməlidir. Bundan başqa zikr etmək, Quran oxumaq, dua etmək, elm öyrənmək və öyrətmək, Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ə salavat gətirmək, yaxşılığı əmr edib, pisdən çəkindirmək və s. dillə deyilən hər bir söz itaət adlanır. İtaət də iman adlanır.

İman Qəlblə Etiqaddır – deyildikdə Sələflərin qəsdi qəlbdə olan bütün etiqadların hamısı imandır və iman adlanır. Qəlbdə olan itaətlərin möhkəmlənməsi ilə insanın imanı artır. Bu etiqadları insan nə qədər çox yerinə yetirərsə və kamilləşdirərsə iman da bir o, qədər artar və möhkəmlənər. Çünki qəlb imanın əsasıdır. Qəlbdə olan əməllər imanın əsası sayılır. Məs: Qəlbi iman – «(Ya Muhəmməd!) Ürəklərində inanmadıqları halda, dildə (ağızları ilə) inandıq – deyənlərin… Onlar elə kəslərdir ki, Allah onların ürəklərini təmizləmək istəməmişdir. Onları dünyada rüsvayçılıq, axirətdə isə böyük bir əzab gözləyir». (əl-Maidə 41). «Qəlbi imanla sabit olduğu halda (küfr sözünü deməyə) məcbur edilən (dil ilə deyib ürəyində təsdiq etməyən) şəxs istisna olmaqla, hər kəs iman gətirdikdən sonra küfr etsə (onu ağır təhlükə gözləyir). Qəlbən küfrə razı olanlara (qəlbində könüllü surətdə küfrə yer verənlərə) Allahın qəzəbi tutar və onlar şiddətli bir əzaba düçar olarlar» (ən-Nəhl 106). Birinci ayə dilləri ilə iman gətirib qəlbləri ilə iman gətirməyənlər barəsindədir. İkinci ayə isə qəlbi ilə iman gətirdiyi halda dili ilə məcbur edilərək küfr kəliməsini söyləyənlər barəsindədir. Lakin qəlbləri imanla rahatlıq tapır, imanla sabitləşir. Onlar möminlərdir. Sadəcə bu küfr sözünü söyləməkdə məcbur edilmişlər. Bu iki ayə ona dəlalət edir ki, qəlblər iman gətirir. İbrət də elə qəlbdədir. İnsanın əməllərinin ölçülməsi də qəlbdə olan imana görədir. İmanı tələffüz etmək iman sayılmır, əgər qəlblə iman gətirməyibsə. Qəlbdə iman odur ki, insan qəlbi ilə etiraf edə, qəlbi ilə bilə, təsdiq edə və etiqad edə. İmanın əsası da qəlbdə olur.

Bədəvi ərəblər: «Biz iman gətirdik!» dedilər. (Ya Peyğəmbər! Onlara) De ki: «Siz (qəlbən) iman gətirmədiniz! Ancaq: «Biz İslamı qəbul etdik!» deyin. Hələ iman qəlblərinizə daxil olmamışdır. Əgər Allah və Peyğəmbərinə itaət etsəniz O, sizin əməllərinizdən heç bir şeyi əskiltməz. Həqiqətən Allah bağışlayan və rəhm edəndir». (əl-Hucurat 14). Bədəvi ərəblər Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına İslamı qəbul etmək üçün gəlmişdilər. Özlərinin təslim olduqlarını bildirmək üçün. Onlar da imanda təzə idilər. Lakin buna baxmayaraq kamillik iddia etdilər. İslamı addıyaraq: «Biz iman gətirdik» dedilər. Lakin Allah onların bu iddialarını inkar etdi. Allah onları onların hallarına uyğun bir vəsfə, sifətə yönəltdi. Deyin ki, biz təslim olduq. Yəni Allaha təslim olmaqla İslama daxil olduq. Çünki siz imanın həqiqətinə, yüksək dərəcəsinə çatmamısınız. Lakin sizdə imandan bir pay vardır ki, onunla da siz müsəlman oldunuz. Bəziləri qeyd edirlər ki, bu ayədə qəsd olunanlar münafiqlər idi. Lakin bu səhv fikirdir. Çünki Allah özü onlara buyurur ki, deyin ki, təslim olduq. Heç vaxt zənn oluna bilməz ki, Allah onlara desin ki, deyin biz müsəlman olduq sonra da onlar müsəlman olmasınlar. Onlar da iman vardır. Hansı ki, onunla müsəlman olublar. Lakin imanın həqiqəti, kamilliyi yoxdur. Yəni onlar saleh əməl işləsələr bu onlardan qəbul olunar. Onlarda imanın əsası olduğu üçün. «Əgər Allah və Peyğəmbərinə itaət etsəniz O, sizin əməllərinizdən heç bir şeyi əskiltməz. Həqiqətən Allah bağışlayan və rəhm edəndir». Yəni yol sizin qarşınızda açıqdır ki, siz imanınızda daha da tərəqqiyə doğru gedəsiniz. Bundan sonra Allah onlara imanın həqiqətini bəyan edir. «Möminlər yalnız Allaha və Peyğəmbərinə iman gətirən və iman gətirdikdən sonra heç bir şəkk-şübhəyə düşməyənlərdir. Allah yolunda malları və canları ilə vuruşarlar. Məhz belələri sadiq olanlardır». (əl-Hucurat 15). Bunlardan başqa imanın qəlbdə olmasına dəlil: «…Onlar elə kimsələrdir ki, Allah onların qəlblərinə iman yazmış və öz dərgahından onlara güc vermişdir (iman, hidayət nuru əta etmişdir). Allah onları (ağacları) altından çaylar axan Cənnətlərə daxil edəcəkdir. Onlar orada əbədi qalacaqlar. Allah onlardan, onlar da Allahdan razıdırlar. Onlar Allahın firqəsidirlər. Bilin ki, Allahın firqəsi – məhz onlar nicat tapıb əbədi səadətə qovuşanlardır». (əl-Mücadələ 22). «Onlar ancaq öz Rəblərinə təvəkkül edərlər (Təvəkkül də qəlbin əməlidir)». (əl-Ənfal 3). Bu dəlillər bəyan edir ki, iman qəlbdə olur. İman sayəsində möminin qəlbi sakitləşir və sabit olur. Bu da onu bildirir ki, insanın ölçülməsi də elə qəlbinə görədir. Əbu Abdullah ən-Numan b. Bəşir - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in belə buyurduğunu eşitdim: «…Bunu da bilin ki, insan bədənində elə bir ət parçası var ki, əgər o, sağlam olarsa bütün bədən sağlam olar, yox əgər o, xəstə olarsa onda bütün bədən xəstə olar. Bilin ki, bu qəlbdir»⁶⁴⁴. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allah sizin bədənlərinizə və görkəminizə baxmaz. Lakin O, sizin qəlblərinizə və əməllərinizə baxar»⁶⁴⁵.

İbn Rəcəb - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Qulun əzalarıyla etdiyi hərəkətlərin düzgünlüyü, haramlardan uzaq durması və şübhəli şeylərdən uzaqlaşması, qəlbinin hərəkətinin bir sonudur. Əgər onun qəlbi sağlam və düzgündürsə onda Allahın sevgisindən, onun sevdiklərinin sevgisindən, Allah qorxusundan və Onun xoşlanmadığı şeylərə düşmə qorxusundan başqa bir şey yoxdursa bütün əzaları sağlam və düzgün olur və bunun sonu da hər cür haramlardan uzaq durur və haramlara düşməkdən şübhəli şeylərdən də çəkinir. Əgər qəlbi pozulmuşsa ağlına tabe olma duyğusu və Allahın xoşuna getməsə də belə nəfsi istədiyini etmə arzusu qəlbini zəbt edər, bütün əzalarının hərəkəti pozular. Bu səbəblə də qəlb orqanların hökmüdarıdır, digər orqanlar da onun əsgərləridir deyilmişdir. Onlar qəlbə itaət edən əskərlərdir. Ona itaət və onun əmrlərini yerinə yetirməklə məsuluyyətlidirlər. Heç bir şeydə ona müxalif olmazlar. Əgər hökmüdar yaxşı olarsa əskərlər də yaxşı olarlar. Əgər hökmüdar pis olarsa bu səbəblə də əskərləri də pis olarlar. Allah qatında ancaq səlim bir qəlb fayda verər. Orqanların əməlləri ancaq qəlbin istiqaməti ilə istiqamət taparlar. Qəlbin istiqaməti, onun Allah sevgisi ilə, Allaha itaət sevgisi ilə dolu olması və Allaha qarşı gəlməkdən nifrət etməsi deməkdir. Vücudun hərəkətləri qəlbin hərəkətinə və iradəsinə tabedir. Qəlb sadəcə Allah üçün hərəkət edər və iradəsini istifadə edərsə özü də sağlam olar. Bütün vücudun hərəkətləri də sağlam və düzgün olar. Qəlb Allahdan başqası üçün hərəkət edər və iradəsini başqasına tərəf yönəldərsə qəlbin hərəkəti pozular və bununla da bərabər vücudun hərəkətləri də pozular. Qəlbdə Allahın iradəsi hakim olunca orqanlar ancaq Allahın iradəsinə uyğun olaraq hərəkətə keçər. İbn Teymiyyə - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «İmanın əsli qəlbdədir. O, qəlbin sözü və əməlidir. İqrar, təsdiq, sevgi və bağlılıqdır. Qəlbdə nə varsa onun əlamətlərinin əzalar üzərində görünməsi labüddür. Bunlar qəlbdə olanın təsdiqi, dəlili və şahididir. Bunlar mütləq imanın kamilliyinin bir şöbəsi və bir qismidir». Qəlbin də sağlam olması üçün düzgün, səhih əqidə və mübarək qəlb əməlləri lazımdır. Qəlb əməlləri də əqidədən doğur. Qəlbdə olan əməlləri Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ümumi olaraq altı işdə cəm etmişdir. Bunlar da qəlb imanının dayaqlarıdır. Qəlb imanının dayaqlarından bu altı şey qəlbdə elm tərəfdən cəm olarsa bu artıq sağlam qəlb sayılır və bu qəlb də bu kimi şeylərin əksindən sağlam qalar.

Sələfi Salihin, yəni Əhli Sünnə vəl Cəmaatın iman əsasları Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm - in məşhur Cəbrail – əleyhissəlam – ın hədisində xəbər verdiyi kimi - altı əsasa iman etmək və onları təsdiq etmək deməkdir. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm -, onların yanına dinlərini onlara öyrətmək və İman haqqında sual vermək üçün gələn Cəbrail – əleyhissəlam – a belə cavab vermişdi: «İman, Allaha, Mələklərə, Kitablara, Peyğəmbərlərə, Axirət gününə, Xeyir və Şərrin qədərdən olduğuna iman etməkdir…»⁶⁴⁶. Amr b. Əbəsə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir nəfər Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ə dedi: «İslam nədir?». Peyğəmbər: «Qəlbinin Allaha təslim olması və müsəlmanların sənin dilindən və əlindən salamat olmalarıdır» deyə cavab verdi. Adam: «Hansı İslam fəzilətlidir?» deyə soruşdu. Peyğəmbər: «İman etmək» deyə cavab verdi. Adam: «Bəs iman nədir?» deyə soruşdu. Peyğəmbər: «Allaha, Mələklərə, Kitablara, Peyğəmbərlərə və öldükdən sonra dirilməyə inanmaqdır» deyə cavab verdi. Adam: «Hansı iman daha fəzilətlidir?» deyə soruşdu. Peyğəmbər: «Hicrət etmək» deyə cavab verdi. Adam: «Hicrət nədir?» - deyə soruşdu. Peyğəmbər: «Pisliyi tərk etmək!» deyə cavab verdi. Adam: «Hansı hicrət daha fəzilətlidir?» deyə soruşdu. Peyğəmbər: «Cihad» deyə cavab verdi. Adam: «Cihad nədir?» deyə soruşdu.: «Onlarla qarşılaşdığın zaman kafirləri öldürmək» deyə cavab verdi. Adam: «Hansı cihad fəzilətlidir?» deyə soruşdu. «Atının ayaqları kəsilib yerə yıxılaraq öldürüldüyü və qanının axıdıldığı cihad…»⁶⁴⁷. Bu altı xüsus imanın əsaslarıdır. Həmçinin Qurani Kərimdə də Allah bu haqda bir çox ayələr nazil etmişdi. «Yaxşı əməl heç də üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, Axirət gününə, Mələklərə, Kitaba (Allahın nazil etdiyi bütün ilahi kitablara) və Peyğəmbərlərə inanandır». (əl-Bəqərə 177). «Şübhəsiz ki, biz hər bir şeyi müəyyən ölçüdə (qədər) ilə yaratdıq». (əl-Qəmər 49).

Hər kim bu altı əsasa iman etməzsə onun imanı tamam olmaz. Bunlardan birini inkar edən kimsə kafir olur. O, halda iman bu altı əsas üzərində yüksəlir. Bu əsaslardan birini itirən kimsə, əlbəttdə ki, mömin olmaz. Çünki o, imanın əsaslarından birini itirmiş olur. Necə ki, bir bina ancaq təməl əsasları üzərində yüksələ bilir. Bu əsaslar imanın rükunlarıdır və imanın səhihliyi üçün şərtdir. Əgər insanın imanı olmazsa başqa şeylərdə ibrət və fayda da yoxdur. Kitab və Sünnətə uyğun olaraq bunlara əməl edilmədikcə iman da tamamlanmaz.

İman Bədən Üzvülərinin Əməlidir – deyildikdə Sələflərin qəsdi bədən ilə olan bütün zahiri əməlləri yerinə yetirməkdir ki, bu da iman adlanır və imanı artırır. Əhli Sünnə vəl Cəmaat alimləri deyirlər ki, imanın əsli vardır ki, bu da qəlbdə olur. Qəlbdə olan əsli iman isə insandan zahiri əməlləri tələb edir. Zahiri əməllər də qəlbdəki imanı təsdiqləyir. Hər bir insan nəyisə iddia edirsə onu təsdiqləməlidir. Həkim iddia edirsə ki, mən həkiməm onu təsdiq etməlidir. Əks halda nə qədər: «Mən həkiməm, Mən həkiməm…» olduğunu söyləyirsə faydası olmaz. Həmçinin mömin də, mömin olduğunu təsdiq etmək üçün zahiri əməlləri olmalıdır. Çünki onun möminliyini sübut edən zahiri əməllərdir. Zahiri iman isə həqiqi imanı bildirir. Kim əzaların əməli olmadan qəlbində əməlin var olduğunu idda edərsə onun üçün iman ismi sabit olmaz. Çünki zahiri sözlər və fellər imanın ayrılmaz hissəsidir. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurur: «Qulun qəlbi düzgün olmadıqca imanı düzgün olmaz. Dili düzgün olmadıqca qəlbi düzgün olmaz. Qonşusu onun pisliyindən əmin olmayan bir kimsə Cənnətə girməz»⁶⁴⁸. İbn Teymiyyə - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Vücud sağlıqlı olmadığı zaman bu durum qəlbin də sağlam olmadığına dəlalət edir. İman kəlimələrini söyləyən lakin əməl etməyən kimsənin qəlbinin mömin olmadığı bilinir. Çünki vücud qəlbə tabedir. Qəlbdə hər hansı bir şey yerləşdiyi zaman nə olursa olsun onun əlamətləri bədəndə də ortaya çıxacaqdır»⁶⁴⁹. Bədən ilə olan əməllərə: Məs: Namaz, oruc, zəkat, həcc, cihad və s. aid etmək olar. Əhli Sünnədən heç kəs ixtilaf etməyib ki, imanın əsası qəlbdədir. Hətta Əhli Sünnəyə müxalif olanlar da imanın dil və qəlb ilə olmasında müxalif olmayıblar. Yalnız Kərramilər⁶⁵⁰ firqəsindən başqa. Lakin əməlin imandan olmasına gəlincə isə müxalif olublar.
ƏMƏLLƏR İMANDANDIR
«Əməllər iman deyilən şeyin içərisinə girməz» - deyənlər, iman tək bir şey olduğuna görə: «Mənim imanım Əbu Bəkr əs-Sıddıq, Ömər – radıyallahu anhum – nun imanı kimidir. Hətta mənim imanım Peyğəmbərlərin, Rəsulların, Cəbrailin və Mikailin imanı kimidir» - deyənlər də vardır.

Sələflər və Murciyə arasında mübahisə əməllərin imandan olub-olmamasıdır. Əməllər imanın əsası üçün deyildir. Çünki imanın əsası qəlbdədir. Lakin əməlsiz də iman yoxdur. Əgər qəlbdə iman olarsa zahirdə də olmalıdır. Hər bir müsəlmanda imanın başlanğıcı olur. Sonra get-gedə də artır. Çünki imanın əsli və kamilliyi vardır. İmanın əsli qəlbdədir. Bu da başlanğıcdır. Bu başlanğıc da kifayət deyildir. Bu başlanğıc (imanın əsli) insanın dünya və axirətdə əmin olması üçün kifayət deyildir. Belə bir insan bununla kifayətlənərsə o, əmin ola bilməz. Əgər o, imanı kamilləşdirməsə dünya və axirətdə təhlükələrə, cəzaya məruz qalar. Buna görə də ona vacibdir ki, imanın vacib şöbələrini tamamlasın ki, nicat tapanlardan olsun.

Sələflər – əməl imandandır. Bununla onlar nə qəsd edirlər? Hər hansı bir əməl imandandır, yoxsa yaxşı əməllər. Onlar qəsd edirlər ki, bütün itaətlər imandandır. İtaət də Allahın əmrinə müvafiq olaraq yerinə yetirilməlidir. Əgər əməl Allahın əmrinə müvafiq olmazsa itaət sayılmaz. Məs: Oruc tutmaq ibadətdir. Lakin sən bayram günü oruc tutsan bu əməl Allah və Rəsulunun əmrinə müvafiq olmadığı üçün itaət sayılmaz. Əməllər imandandır dedikdə, onlar yalnız saleh əməlləri qəsd edirdilər.

Ayə və hədislərdən bizə məlum olduğuna görə - əməl olmadıqca iman kamil olmaz. Niyyətsiz nə söz və nə də əməl olur. Sünnətə uyğun olmadıqca da nə söz, nə əməl, nə də niyyət olur. Möminlərin əmiri Əbu Hafsa Ömər b. əl-Xattab – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, mən Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm - in belə buyurduğunu eşitdim. «Əməllər ancaq niyyətlər ilədir və hər bir şəxs üçün niyyət etdiyi bir şey vardır. Hər kimin hicrəti⁶⁵¹ Allah və Rəsulu ücündürsə, onun hicrəti Allah və Rəsulu ücündür. Hər kimin hicrəti əldə edəcəyi bir dünyalıq və ya nigahlanacağı bir qadın üçündürsə, onun hicrəti nə ücün hicrət etmiş isə elə onadır»⁶⁵². Həsənul Bəsri - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Əməl olmadıqca söz səhih olmadığı kimi, niyyət olmadıqca da, əməl və söz də səhih deyildir. Bir kimsə sünnət üzərə olmadıqca da, nə söz, nə əməl, nə də niyyət səhih olur»⁶⁵³. Əhməd b. Əbi Havari - rahmətullahi aleyhi - deyir ki: «Kim Rəsulullahın sünnətinə uymadan bir əməl edərsə onun bu əməli batildir»⁶⁵⁴. İbn Qeyyim - rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Niyyət əməllərin ruhudur. Niyyətə möhtac olan əməllərsə cəsəd durumundadır. Əgər niyyət olmazsa bədənlə edilən əməllər ölüdür. O, halda qəlbdə olan əməllərin mərifəti bədənə aid olan əməllərin mərifətindən daha önəmli və öndədir»⁶⁵⁵. Sələflər deyirlər ki: «Mənə elə bir əməl deyin ki, onunla daima Allaha əməl edim. Ona: «Xeyir niyyət et! Sən bununla əməl etmiş olarsan, əməl etməsən də belə. Sən niyyətində xalis olsan, əməlin azı da sənə kifayət edər». Allah Qurani Kərimdə də bir çox ayələrdə iman ilə saleh əməli birlikdə qeyd edir. «İman gətirib saleh əməl edənlərin mənzili isə Firdovs Cənnətləri olacaqdır!» (əl-Kəhf 107). Şübhəsiz ki: «Rəbbim Allahdır deyən, sonra da (söz və əməllərində) düz olan kəslərə (ölüm ayağında) mələklər nazil olub belə deyəcəklər: Qorxmayın və kədərlənməyin! Sizə vəd olunan Cənnətlə sevinin». (Fussilət 30). «Bu sizin (dünyada) etdiyiniz yaxşı əməllər müqabilində varis olduğunuz Cənnətdir». (əz-Zuxruf 72). «Yalnız iman gətirib saleh əməllər edən, bir-birinə haqqı tövsiyə edən və səbri tövsiyə edən kimsələrdən başqa». (əl-Əsr 3).

Sələflərin verdiyi tərif bu hədisdə öz əksini necə də gözəl tapmışdır. Üç əmələ bir hədisdə dəlil vardır. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: «İman yetmiş, yaxud da altmışdan çox şöbələrdən ibarətdir. Ən fəzilətlisi, Allahdan başqa ilah olmadığını (Lə Iləhə Illəllah) söyləmək, ən aşağı şöbəsi isə yolda olan maneəni dəf etməkdir. Həya da imanın bir şöbəsidir»⁶⁵⁶. Dinə girmək üçün ilk söylənilən şəhadət kəlməsidir ki, etiqad etibarı ilə qəlbin əməli, söyləmək etibarı ilə dilin əməlidir, əziyət verən şeyi yoldan qaldırmaq – əzaların əməli, həya da – qəlbin əməlidir. Yolda əziyyət verən şeyləri dəf etmək bir əməl olduğu halda, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm - onu imandan saymışdı. Həmçinin də: Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm - buyurdu: «Bir və tək olaraq Allaha iman etməyinizi əmr edirəm. Bir və tək olaraq Allaha iman etməyin nə olduğunu bilirsinizmi?» Onlar: «Allah və Rəsulu daha gözəl bilir!». O, buyurdu: «Allahdan başqa ibadətə layiq haqq ilah olmadığına, Muhəmmədin onun Rəsulu olduğuna şəhadət etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək və qənimətin 1/5-ni verməkdir»⁶⁵⁷. Bu hədisdə Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm - zahiri əməlləri imana misal çəkir.

İbn Batta – rahmətullahi aleyhi - ⁶⁵⁸ deyir ki: «Buxari – rahmətullahi aleyhi - nin iman bölümündə qeyd etmək istədiyi məna da elə budur. O, bölümün bütün bablarını bu əsasa görə açmışdır. Məs: Umurul iman (imandan olan işlər) Namaz imandandır, zəkat imandandır, cihad imandandır adı altında açdığı başlıqlar ilə o, Murciənin - iman əməlsiz sözlərdən ibarətdir - (yəni əməl imandan ayrıdır) sözlərini rədd etmiş, onların bu səhv fikirlərini Quran və Sünnə ilə bəyan etmişdir⁶⁵⁹. Allah sizin imanınızı (bundan əvvəl Beytulmüqəddəsə üz tutaraq qıldığınız namazlarnızı) əvəzsis buraxmaz. (əl-Bəqərə 143). Qiblə dəyişilməmişdən əvvəl müsəlmanlar ölmüş və ya öldürülmüşdülər. Biz onlar barəsində nə deyəcəyimizi bilmirdik. Bəra b. Azim – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – ilə birlikdə 16-17 ay Beytul-Məqdisə tərəf namaz qıldıq. Allah: «(Ya Muhəmməd!) biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini görürük, ona görə də sənin razı olduğun qibləyə tərəf döndərəcəyik. İndi üzünü MəscidulHarama tərəf çevir. (Ey müsəlmanlar!) Harda olsanız (namaz vaxtı) üzünüzü oraya döndərin! Kitab verilmiş ümmətlər bunun öz Rəbbi tərəfindən bir həqiqət olduğunu yaxşı bilirlər. Allah onların əməllərindən xəbərsiz deyildir». (əl-Bəqərə 144)»⁶⁶⁰. İbn Ömər – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, insanlar Quba məscidində sübh namazını qıldıqları vaxt biri gələrək: «Bu gecə Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – ə Quran ayəsi endirilmiş və Kəbəyə tərəf dönməyimiz əmr edilmişdir. Siz də Kəbəyə tərəf dönün. Quba məscidinin cəmaatı da Şama tərəf olduqları halda Kəbəyə yönəldilər»⁶⁶¹. Allah bu ayəni nazil etdi. Allah bu ayədə namazı iman deyərək adlandırmışdı. Səhabələr öz qardaşlarının Beytul Məqdisə tərəf üz tutaraq qıldıqları namazlarına görə qorxuya düşmüşdülər. Çünki İslamın ilk əvvəllərində müsəlmanlar Beytul Məqdisə tərəf namaz qılardılar. Onlar namaz Məscidul Harama (Kəbəyə) vacib olmamışdan qabaq ölmüşdülər. Səhabələr bilirdilər ki, Qibləyə yönəlmək namazın şərtlərindəndir. Bu şərt olmadan da namaz qəbul deyildir. Onlar da heç qibləyə tərəf yönəlməmişdilər. Onlar elə zənn edirdilər ki, qiblənin nəsx olunması ilə onların əməlləri də nəsx olunmuşdur. Lakin Allah onların qəlblərini arxayın edərək ayə nazil etdi: «Allah sizin imanınızı əvəzsiz buraxmaz». Allah onların bu şübhələrini aradan qaldırdığı zaman onlara demədi ki: «Sizin namazınızı zay etməz (əvəzsiz buraxmaz)», əksinə onlara buyurdu ki: «Sizin imanınızı zay etməz (əvəzsiz buraxmaz). Bununla onların diqqətini ən mühüm bir işə yönəltdi. Çünki bu namaz Beytul Məqdisə tərəf üz tutularaq qılınmışdır. Onlar da Allahın əmrinə müvafiq olaraq namaz qılmışdılar. Onların bu əməlləri itaətdir, itaətdə imandır, iman da Allahın dərgahında necə zay ola bilər. Burada imandan da qəsd olunan namazdır. Namaz həm qəlbin, həm dilin, həm də əzaların əməllərini bir yerdə birləşdirir.

Qısaca iman – qəlbdə yer tutan əməl tərəfindən təsdiqlənən, meyvələri Allahın əmrlərini yerinə yetirmək, qadağan etdiklərindən çəkinmək ilə ortaya çıxan şeydir. Əgər elm əməldən uzaq olarsa, onun heç bir faydası da olmaz. Əməldən uzaq bir elmin bir kimsəyə faydası olsaydı, Allahın lənətinə düçar olan iblisə faydası olardı. O, Allahın şəriki olmadığına, tək olduğuna, sonunda da ona qaytarılacağını bilirdi. Lakin Allah: «Adəmə səcdə et!» deyə əmr verdikdə o, təkəbbürlüyündən səcdə etməyib kafirlərdən oldu. (Allah) buyurdu: «Ey iblis! Sənə mənim öz əlimlə yaratdığıma səcdə etməyə nə mane oldu? Təkəbbür göstərdin, yoxsa özünü yuxarı tutdun? Qiyamət gününə qədər mənim lənətim sənin üstündən əskik olmasın!». (Sad 75-78). Allahın vəhdəniyyətini bilməsi ona (İblisə) fayda vermədi. Çünkü əməldən ayrı bir elmin aləmlərin Rəbbinin tərəzisində heç bir ağırlığı yoxdur. Şeyx Useymin– rahmətullahi aleyhi – «Üç Əsas» kitabının şərhində dediyi kimi: «Əməl elmin meyvəsidir. Kim elimsiz əməl edərsə o, Xristianların misalındadır. Elmi olmaqla bərabər əməl etməyən kimsə isə Yəhudilərin misalındadır».

İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bizim sələfimizdən keçib gedənlər iman ilə əməlin arasını ayırmazdılar. Əməl imandan, iman da əməldəndir. Əməl imanı doğruldur. Hər kim dili ilə inanır, qəlbi ilə tanır və əməli ilə təsdiq edərsə o, qopmayan bir qulpdan yapışmış olur. Hər kim də dili ilə söyləyər, qəlbi ilə tanımaz və əməli ilə təsdiq etməzsə o, axirətdə uduzanlardandır. Əvvəlkilərlə sonraki insanlardan çoxsunun da söylədiyi: «Onlar əməli sözün təsdiqləyicisi olaraq görərdilər»⁶⁶². İman əl-Əvzai, Məlik b. Ənəs və Səid b. AbdulƏziz – rahmətullahi aleyhi – onlar: «İman əməlsiz sözdür» deyənləri xoş qarşılamazdılar. Əməlsiz iman, imansız da əməl olmaz deyərdilər⁶⁶³. Əbu Ubeyd b. Qasım ibn Səlləm – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bil ki, elm adamları və din ilə maraqlananlar bu mövzuda iki qrupa ayrıldılar. Bir qrup dedi ki, iman, Allaha qarşı ixlaslı olmaqla dillərin şahidlik etməsiylə və əməllə gerçəkləşir. Bir qrup da dedi ki, xeyir! İman qəlblərlə və dillərlə gerçəkləşir. Əməllərə gəlincə isə bunlar təqva və yaxşılıqdır. İmandan deyildir. İki qrupun ixtilafını incələdiyimiz zaman Kitab və Sünnətin iman, niyət, söz və əməlin hamısı ilə həqiqət olduğunu və digər qrupun dediklərini rədd etdiyini gördük»⁶⁶⁴. İmam əl-Əvzai – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «İman yalnız söz ilə istiqamət tapır (doğru və düzgün olur). İman və söz yalnız əməllə istiqamət tapır. İman, söz və əməl yalnız sünnətə uyğun bir niyyətlə istiqamət tapır. Sələfdən ölüb gedənlər əməli imandan, imanı da əməldən ayırmazdılar. Hər kim dili ilə iman edər, qəlbi ilə təsdiq, əməli ilə də bunu doğrulayarsa həqiqətən bu qopmayan sağlam bir ipdir. Hər kim də dili ilə söyləyər, qəlbi ilə təsdiq etməzsə, əməli ilə də doğrulamazsa onun imanı qəbul edilməz və axirətini də itirmiş olar»⁶⁶⁵. Abdullah b. əl-Humeydi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «İman söz və əməldir, artar və əskilər. Əməlsiz imanın faydası yoxdur. Niyyətsiz əməl və sözün faydası yoxdur. Sünnətsiz söz, əməl və niyyətin də faydası yoxdur»⁶⁶⁶. Beləliklə bizə aydın oldu ki, əməl imanın ayrılmaz bir hissəsidir.