Ўзбекистон республикаси олий ва

Ish bajarish tartibi:

1. 
   Nazariy qism bilan tanishib chiqing.
   
2. 
   Ishchi stolda joylashgan “Setevoe okrujenie” yorlig`i ustida sichqonchani chap tugmachasini ikki marta cherting.
   
3. 
   Muloqot oynasining chap qismida joylashgan “Otabrazit’ komp`yuteri rabochey guruppi” buyrug`ini tanlang.
   
4. 
   Ishchi guruhdagi ixtiyoriy komp`yuterga kiring va uerdan biror bir ma`lumotni nushasini ko`chirib oling.
   
5. 
   “Vipolnit’” taklif qatoriga server IP adresini (\\192.168.10.10) kiriting.
   
6. 
   Serverdan o`zingizning sohangiz bo`yicha ma`ruza matnlarini faylini nushasini desketangizga ko`chirib oling.
   
7. 
   Olgan bilimlaringiz bo`yicha hulosa yozing.
   

Savol va topshiriqlar.

1. 
   Lokal komp’ter tarmog`i nima?
   
2. 
   Lokal tarmoqqa kirish usullarini tushuntirib bering.
   
3. 
   Tarmoqqa kirish usullarini bir biridan afzallik va kamchiliklari?
   

18- amaliy mashg`ulot
Mavzu: Internet va intranet asoslari
Ishdan maqsad: Internet va intranet asoslari Talabalarda Inrenet tarmoqlarida ishlash ko`nikmasini hosil qilish.
Nazariy qism

Internet xizmati turlari elektron saxifa, elektron pochta, telekonferentsiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferentsiya, maolumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi.

SHunday kilib, ushbu bob Internet haqida tulik maolumotlarni beradi va undan foydalanish asoslarini urganishda kul keladi.

Internet bu yagona standart asosida faoliyat kursatuvchi ja`on global komppyuter tarmonidir. Uning nomi «tarmoklararo» degan maononi anglatadi. U ma`alliy (lokal) komppyuter tarmoklarni birlashtiruvchi informatsion tizim bulib, uzining alo`ida axborot maydoniga ega bulgan virtual tuplamdan tashkil topadi.

Internet, unga ulangan tarmokka kiruvchi barcha komppyuterlarning uzaro maolumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Uzining komppyuteri orqali internetning xar bir mijozi boshqa shaxar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini kurib chiqshi, Npyu - Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi kurgazmasiga kuyilgan suratlar bilan tanishishi, xalkaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini amalga oshirishi va `atto boshqa mamlakatlarda istikomat kiluvchi tarmok mijozlari bilan sha`mat uynashi mumkin.

Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri xisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun ja`on buylab yoyilib ketgan yuz millionlab komppyuterlarni yagona informatsion mu`itga biriktirish imkoniyati tugildi.

Foydalanuvchi nuktai nazaridan ta`lil kiladigan bulsak, internet birinchi navbatda tarmok mijozlariga uzaro maolumotlar almashish, virtual muloqot kilish imkonini yaratib beruvchi "informatsion magistralp" vazifasini utaydi, ikkinchidan esa unda mavjud bulgan maolumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashkari internet bugungi kunda dunyo bozorini urganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng mu`im vositalaridan biriga aylanib bormokda.

6- rasmda internet va unga boglanishning umumiy shakli keltirilgan. Unga asosan internetga boglanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsii komppyuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish unga mikrofon, videokamera, ovoz chixargich (audiokoionka) va boshqa kushimcha kurilmalar ulanishi mumkin. Internet xizmati "internet provayderlari" yordamida aloka kanallari orqali amalga oshiriladi. Aloka kanallari sifatida telefon tarmogi , kabelli kanallar, radio va kosmos aloka tizimlaridan foydalanish mumkin.

Internet tarmogi ning asosiy yacheykalari bu shaxsiy komppyuterlar va ularni uzaro borlovchi lokal tarmoklardir.

6-rasm. Internet va unga boglanishning umumiy shakli keltirilgan

Internet alohida komppyuterlar urtasida aloka urnatibgina kolmay, balki kompyuterlar guruxini uzaro birlashtirish imkonini xam beradi. Agar bironbir ma`alliy tarmok bevosita internetga ulangan bulsa, u xolda mazkur tarmogning xar bir ishchi stantsiyasi Internetga ulanishi mumkin. SHuningdek, internetga mustakil ravishda ulangan komppyuterlar xam mavjud. Ularni xost komppyuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmokka ulangan xar bir komppyuter uz adresiga ega va uning yordamida ja`onning istalgan nuktasidagi istalgan mijoz uni topa olishi mumkin.

Internet bu internet texnologiyasi, programma taominoti va protokollari asosida tashkil etilgan, xamda maolumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki kontsern mikyosidagi yagona informatsion mu`itni tashkil etuvchi komppyuter tarmogidir.

Internet boshqa komppyuter tarmoklaridan kuyidagi bilan farklanadi. Bir yoki bir necha serverlardan tashkil etilgan tarmok mijozi undagi elektron xujjat, maolumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning qaysi serverda, qaysi direktoriyada qanday nom bilan saklanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo`ladi.

Server bu boshqa komppyuter va programmalarga xizmat kursatadigan komppyuter yoki programmadir. YAoni boshqa komppyuterlarga uzining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi komppyuter Server xisoblanadi. Bitta komppyuterda birnecha Server ishlashi mumkin.

Internetda esa bunday nokulayliklarni oldi olingan bulib, uning foydalanuvchisi bunday maolumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashkari internet tarmogida mavjud bulgan barcha elektron xujjat va maolumotlar bazasini giper boglanishlar yordamida uzaro boglab yagona informatsion mu`it kurish, unda kulay informatsion kidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin bo`ladi.

Internet uz - uzini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bulib, asosan uchta tarkibiy kismdan tashkil topgandir:

• Texnik

• Programmaviy

• Informatsion

Internetning texnik tarkibiy kismi xar xil turdagi va tipdagi komppyuterlar, aloka kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshqa turdagi tarmok kanallari), xamda tarmok texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat kursatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaktinchalik ishdan chiqshi Internet tarmogi ning umumiy faoliyatiga aslo taosir etmaydi.

Intranet -bu Internet texnologiyasi dastur ta`minotn va protokollari asosida tashkil etilgan hamda ma`lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan jamoaviy ravishda ishlash imkoniyatini beruvchi korxona yoki kontsern mibyosidagi yagona informatsion muxitni tashkil etuvchi kompgyuter tarmogidir.

Internet elektron pochtasi, nnternet-telefon va real vabt oraligidagn bevosita axborot almashish, Chat konferentsiya yordamida amalga oshiriladigan mulobotlarnn keltirishimnz mumkin.

7-rasm. Internet tarmogi orbali kompgyuterlar urtasida ma`lumot almashish jarayoni
Intranet boshqa kompgyuter tarmoblari buydagi farbi shundaki, bir yoki bir nechta serverlardan tashkil etilgan tarmob mijozi undagi elektron xujjat, ma`lumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularnnng bay bri serverda, bay bir direktoriyada, banday nom bilan sablanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilish zarur bo`ladi.

Internet da esa bunday nobulayliklarni oldi olingan bulib, undan foydalanuvchi bunday ma`lumotlarni bilishi shart emas . Bundan tashbari Internet tarmogida mavjud bulgan barcha elektron xujjat va ma`lumotlar bazasini giper boglanishlar yordamida uzaro boglib yagona informatsion muxit kurish, unda bulay informatsion bidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin bo`ladi.

«Chakiruv» buyicha boglanish

«Chaqiruv» buyicha boglanish (Dial-ur access, Dial-ur) Internetga kirishga imkon beradi. Bunda foydalanuvchi mantikiy nom (login) va parol yordamida Internetga tugridan tugri kirib ishlash imkoniga ega bo`ladi. Bunda odatda bir tarmokdan bir necha foydalanuvchi foydalanadi, va shuning uchun tarmogning tezligi sustrok bo`ladi (9-rasm). Internet bilan boglanish davomida uning imkoniyatlaridan tula foydalanish mumkin. Chaqiruv buyicha boglanishni urnatish juda oddiydir.

Bu usulning narxi boshqa usullarga nisbatan kamrok bulganligi tufayli odatda undan kuprok foydalaniladi. Bu usuldan xonadonlarda foydalanish xam kulaydir.

9-rasm. Bir tarmokdan bir necha foydalanadi

"Chaqiruv buyicha" boglanishning sifatli usuli ISDN dir.

ISDN (Integrated Service Digital Network) bu raqamli telefon tarmogidir. U odatdagi telefon tarmoklaridan maolumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi. ISDN yordamida Internetda ishlash tezligi odatdagi telefon tarmogiga karaganda 4.5 barobar oshadi. Bunda tezlik 128 kbit/sekdir. ISDN ning narxi balanddir. ISDN turli ma`lumotlarni uzata oladi.

Xozirgi kunda uning ikki standarti mavjud. Bu V ISDN Broadband ISDN, ya`ni yukori tezlikli ISDN va kuyi tezlikli NISDN.

Xozirgi kunda Toshkent shaxrida bu tarmoklar mavjud va ATS lar iste`molchilarni ISDN bilan ta`minlamokdalar.

Savol va topshiriqlar.

1. 
   Global komp’ter tarmog`i nima?
   
2. 
   Global tarmoqqa kirish usullarini tushuntirib bering.
   
3. 
   Tarmoqqa kirish usullarini bir biridan afzallik va kamchiliklari?
   

Foydalaniladigan darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati
Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar:

1. 
   Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. –T.: “Mahnaviyat”, 2008 y.
   
2. 
   Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanmasi. 1-qism. Toshkent: 2005, 334 b.
   
3. 
   Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanmasi. 1,2 qism. Toshkent: 2005, 334 b.
   
4. 
   E.V.Fufaev, L.I.Fufaeva. Paketq prikladnix programm.- Izdatel’stvo: Akademiya., 2010.-352 s.
   
5. 
   Nazirov SH.A., Qobulov R.V. va boshqalar. Komp`yuter va ofis jixozlaridan foydalanish.-Toshkent 2007 y.
   
6. 
   Nazirov SH.A., Qobulov R.V. Ob`ektga mo`ljallangan dasturlash.-T 2007 y.
   
7. 
   Karimova D.K., Ravilov SH.M. Informatika. Informatsionnie texnologii. Uchebnoe posobie.1,2-chast. Tashkent, TGTU,2004.
   
8. 
   Arxangel`skiy A.Ya. Delphi 7, Uchebnoe posobie, Moskva, Izdatel`stvo BINOM, 2004.
   
9. 
   Spetsial`naya informatika: Ucheb. Posob./S.V. Simonovich, G.A. Yevseev, A.G. Alekseev. – M.: AST PRESS KNIGA, 2007.- Simonovich S.V.
   
10. 
    Shamis V.A. Borland C++ Builder 6. Dlya professionalov.-SPB.: Piter, 2004.798,(2) s.:il.-(dlya professionalov). –(Biblioteka programmista №2; 2004/7).
    
11. 
    Pavlovskaya T.A. Paskal: Programmirovanie na yazqke vsokogo urovnya: Uchebn. Dlya vuzov po napravl. «Informatika i vchislitelg’naya texnika». –SPB.: Piter,2004.-393.(7) s.: il.-(Uchebnik dlya vuzov).- (Biblioteka programmista №6; 2004/7)-Savich, Uolter.
    
12. 
    Programmirovanie na S++: Per. s angl., -4-e izd.. –SPb.: Piter 2004.-781, [3] s.: il., Pril.-(Biblioteka programmista №3; 2004/2).
    

Qo`shimcha adabiyotlar

1. 
   Gulomov S.S., Shermuxammedov A.T., Begalov B.A. Iqtisodiy informatika. - T.: O`zbekiston, 1999.
   
2. 
   Xolmatov T.X., Taylaqov N.I. “Amaliy matematika, dasturlash va komp`yuterning dasturiy ta`minoti”.-T.: Mehnat,2000.
   
3. 
   Ortikov A., Mamatkulov A. IBM ‘C komp`yuterlaridan foydalanish. Qo`llanma.- T.: Mexnat, 1994.
   

Internet saytlari

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.google.uz
   
3. 
   www.arxiv.uz
   
4. 
   www.kun.uz