Mundarija Kirish I. bob. Boburiylar saltanatining tashkil topishi
Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimida mansablar
Yüklə 384,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
2.1 Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimida mansablar
Podshoh va uning davlat boshqaruvi tizimidagi o‗rni. Islom dini tarixida davlatni boshqarish siyosati din siyosati bilan birgalikda amalga oshirilib kelingani bizga yaxshi ma‘lum. Payg‗ambarimiz Muhammad (s.a.v.) Makkadan Madinaga hijrat qilganlarida musulmonlar ul zotni yangi e‘tiqod asoschisi va yangi shakllangan jamoa rahbari sifatida tan olganlar. U hazratning oldida raiyat ongiga yangi diniy ta‘limotni singdirishgina emas, balki rivojlanib kelayotgan bu ta‘limotdan xavfsirab turgan atrofdagi g‗animlarning tahdididan aholini himoya qilish va ularning turmush tarzini yaxshilash vazifasi ham turardi. Payg‗ambar (s.a.v.) hayot paytida uning qo‗l ostidagi raiyatda ajralish va boshboshdoqlik harakatlari mutlaqo ko‗zga tashlanmaydi. Chunki, uning davlatni boshqarish siyosati muqaddas Qur‘oni karim talablari asosida tashkil etilgan edi. Bu paytlarda musulmonlar jamoasi boshlig‗I xalifa hisoblanib, u musulmonlar sardori va oliy ijroiya hokimiyati rahbari vazifasini bajarar edi. Boburiylardan avval Hindistonda o‗z hukmini o‗rnatgan afg‗on sultonlari hamxalifani o‗zining homiysi sifatida tan olib, uning nomi bilan tanga pullar zarb qilardi va uning nomini xutbaga qo‗shib o‗qitar edilar. Temuriy shahzodalar hukmronlik qilgan paytlarda xalifalik turk sultoni qo‗liga o‗tdi. Ma‘lumki, o‗sha paytda temuriylar bilan turk sultonlari o‗rtasida keskin g‗animlik munosabatlari mavjud edi. Bu haqda turk sultonlariga qarshi olib borilgan janglar guvohlik berishi mumkin. Shu bois temuriylar xalifani umuman tan olmas va qo‗l ostidagi mamlakatlar hududida eng yuqori mavqeda turadigan hukmdor deb 7 o‗zlarini hisoblar edilar va, o‗z navbatida, o‗z nomi bilan tanga pullar zarb qilishar va o‗z nomini xutbaga qo‗shib o‗qitar edilar. 1517 yilga kelib turk sultoni tasarrufidagi xalifalik barham topgandan keyin boburiylar saltanatida xalifalik tushunchasi butunlay iste‘moldan chiqdi. Dastlab boburiylar davlat boshqaruvi tizimi Sohibqiron Amir Temur tomonidan joriy etilgan ma‘muriy tizim asosida tashkil etilgan edi1 . Amir Temur haqida yozilgan «Malfuzoti Temuriy»2 asarida aytilishicha, Amir Temur saroyida bosh vazir lavozimida o‗tirgan Devonbegi qo‗l ostida yettita vazir ishlagan. Ulardan vaziri mamlakat, vaziri sayyor, vaziri sipoh va vaziri korxona lavozimidagi vazirlar bevosita moliyaviy masalalar bilan shug‗ullanganlar. Vaziri mamlakatga raiyatda hukm surayotgan vaziyat, viloyatlardan olinadigan yig‗im va soliqlar, umumiy daromad va buromad, hamda aholi turmushi va mamlakat taraqqiyoti bilan bog‗liq masalalarni boshqarish vazifasi yuklatilgan. Vaziri sipoh navkarlarning maoshlari, ularni rag‗batlantirish va harbiy jihozlar holati, qo‗shin tarkibi kabi masalalar haqida amirga ma‘lumot tayyorlar edi. Soliq va yig‗im manbalari, ya‘ni boj, zakot, vafot etganlar mulki, chorvachilik, yaylovlar, suv va yem-xashak tayyorlash, mamlakat hududiga kirib-chiqayotganlar ro‗yxati, bedarak yo‗qolganlar masalasi kabilar vaziri sayyor zimmasiga yuklatilgan edi. Vaziri korxona esa mamlakat hududidagi ishlab chiqarish korxonalari faoliyati, ularning daromadi va buromadi va chorvachilik uchun sarflanadigan umumiy xarajatlarni nazorat qilardi. Boburiylar saltanati ma‘muriyatida yuqorida zikr etilgan davlat boshqaruvi idoralaridan tashqari, yana vaziri arz,vaziri devon, vaziri mushrif kabi lavozimlar ko‗zga tashlanadi. Bunda ayrim islohotlar o‗tkazilib, ma‘muriy bo‗lim boshliqlari ishiga aniqliklar kiritilganiga ishonch hosil qilish mumkin. Boburiylar davlatining ma‘muriy idora tizimi o‗z tabiatiga ko‗ra Sohibqiron Amir Temur saltanatida mavjudbo‗lganidek, harbiy hokimiyat bo‗lib, mamlakat markazlashgan yakka hukmdorlik tamoyili asosida mohir va jasur sarkarda va davlat arbobi bo‗lmish podshoh tomonidan boshqarilardi. 1507 yilga kelib Bobur mirzo rasman «podshoh» unvoniniolishi zaruratini sezdi. Chunki qo‗shni mamlakatlardagi siyosiy vaziyat shuni taqozo etardi. Bu paytga kelib u Kobul taxtini arg‗unlardan tortib olib, davlat boshqaruvini o‗z qo‗ligaolgandi. Husayn Boyqaro vafotidan keyin temuriylar sulolasidan ko‗zga ko‗ringan yetakchi – Boburshoh edi. Uning mo‗g‗ultog‗alari bilan olib borgan siyosiy aloqalari barham topgan,chunki Shayboniyxon ularni tor-mor etgandi.Bundan tashqari, qo‗shni mamlakatlardagi siyosiy vaziyatham xavf solib turardi. Sharqda Usmonli turklar, Eronda Safaviylar, Markaziy Osiyo (Movarounnahr)da Shayboniyxon temuriylarni siyosiy sahnadan supurib tashlash ishtiyoqida yonardi. Vaholanki, yaqin tarixda temuriylar ularning barchasiga hukmron edi.O‗sha paytda turk sultoni o‗ziga «qaysar», Shayboniyxon«sulton», safaviylar sardori Ismoil esa o‗zini «shoh» unvonibilan atar edi. Bobur ham ulardan kam emasligini ko‗rsatish maqsadida o‗ziga «podshoh» unvonini oldi. Abulfazl Allomiyning izohlashicha, «podshoh» so‗zi «pod» –muqimlik, egalik qilish va «shoh» – aslzoda, hukmdor ma‘nolarni anglatar ekan2 Demak, «podshoh» so‗zini «doi1 Qarang : O‗sha asar. 2 Qarang : Abul Fazl. The Aini Akbari. vol.1. Transl. by H. Blochmann. Delhi,1977.9miy hukmdorlik qiluvchi aslzoda» deb tushunish mumkin.Boburshoh aynan ana shunday ulug‗ unvonga munosib hukmdoredi. Boburiylar davlati boshqaruvi tizimi markazlashtirilgantizim bo‗lib, uning asosiy tayanchi podshoh hisoblanardi. Uningroziligisiz hech qanday ma‘muriy qaror qabul qilinmas, davlat ahamiyatiga molik har qanday hujjat podshoh nazaridano‗tishi va tasdiqlanishi kerak bo‗lardi. Podshohning roziligi olingach, bu hujjat ijro etish uchun mutasaddi idoralargayuborilardi. Bironta ma‘muriy idoraning faoliyati podshohnazaridan chetda qolmasdi. Podshoh bir vaqtning o‗zida bosh qo‗mondon hisoblanib,harbiy yurishlarni ko‗pincha o‗zi boshqarar, ayrim hollardaginabu vazifa shahzodalardan biriga yoki shohning ishonchli vakiliga topshirilar edi. Bunday hollarda podshoh qo‗shinning harbir harakati va bu harakatning natijasidan muttasil xabardor bo‗lib turar, zarur bo‗lgan hollarda yurishga o‗zi rahbarlikqilardi. Davlat ahamiyatiga molik barcha masalalar, qo‗shin vauning tarkibi, moliya ishlari, mahalliy hokimiyat faoliyatigataalluqli masalalar, aloqa vositalari xavfsizligi, dehqonlarhayoti, savdo va narx-navo, hunarmandchilik sohasidagi ishlabchiqarish, ta‘lim va tarbiya masalalari, olimu ulamolar faoliyati, ularning moddiy ta‘minoti, xullas, raiyatning barchaturmush ikir-chikirlari podshohning sinchkov nazaridan chetdaqolmasdi. Qo‗l ostidagi mansabdorlarning faoliyati, ular martabasining ortishi yoki pasayishi, ularning maoshlari miqdori faqat shohning farmoni asosidagina o‗zgartirilardi. Mansablar otameros qoldirilmas, faqat rajputlar va mahalliy hindlar hokimlik qiladigan xonliklardagina hokimlik mansabi otameros tarzida farzandlarga berilishi mumkin edi. Lekin, shunda ham podshohning roziligini olish shart bo‗lib,bu chora, aftidan, ularning sadoqatini oshirish maqsadidaqilingandi. Hind tarixnavisi L.P. Sharmaning ta‘biri bilan aytganda «Podshohga asosan ikkita mas‘uliyat – «jahonboniy» –ya‘ni davlatni boshqarish tizginini qo‗lda mahkam tutishva «jahongiriy» – ya‘ni saltanat hududini kengaytirishmas‘uliyati yuklatilgandi. Bundan tashqari, ular qo‗l osti -dagi fuqaroning turmush farovonligini va madaniyatini yaxshilash choralarini tinmay qidirib topar va amalga oshirardi. Boburiylar davlati siyosatining yana bir xususiyati shundaediki, ular davlatni boshqarishda fuqaro e‘tiqod qiladigandinlarga nisbatan beg‗arazlik bilan xolisona siyosat olib borardi. Boburshoh va Humoyunshoh faoliyatida biron bir diniyjaholatparastlik ko‗rinishlari namoyon bo‗lmadi. Akbarshohesa mavjud barcha dinlarni murosaga keltirdi, ularning ijobiy tomonlaridan foydalanib yangi diniy nazariya, «Diniilohiy» nazariyasini ham yaratish payida bo‗lgandi. Jahongirshoh bilan Shoh Jahon faoliyatida esa Akbarshoh boshlagan diniy siyosat davom ettirilganini ko‗ramiz. Faqat Avrangzeb hukmronligi davridagina Akbar tutgan siyosatning aksichaish yuritilib, nomusulmon e‘tiqoddagi fuqaro ta‘qib ostigaolingan hollar ko‗zga tashlanadi. Mana shu xislatlari bilan Boburiylar davlati siyosati o‗zidan avvalgi bu mamlakatda mavjud bo‗lgan tizimdan, ya‘ni afg‗on sultonlari ma‘muriyati siyosatidan tubdan farq qiladi. Yüklə 384,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|