Mundarija kirish qismi. Asosiy qism. Jaloliddin Manguberdi Vatan Qaxramoni. Jaloliddin Manguberdi jasur sarkarda. Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlari. Jaloliddin Manguberdi faoliyatini o’rganish ahamiyati

XARITADAAZIMUTLAR VA DEREKSION BURCHAKLARINI ANIQLASH

Tashqi ko‘rinishi jihatidan o‘xshash (cho‘l, o‘rmon, dasht, qir-adir va h.k.), shuningdek, mo‘ljalga juda taqchil bo‘lgan, tunda yo‘llar mavjud bo‘lmagan joylarda hamda ko‘rish maydoni chegaralangan

ob-havo sharoitlarida harakatlanish oldindan tayyorlangan Azimut bo‘yicha amalga oshiriladi (102-rasm).

102-rasm. Azimut bo‘yicha harakatlanish va uning chizmasi.

Azimut bo‘yicha harakatlanish deganda, harakatlanish yo‘nalishini berilgan yoki oldindan tayyorlangan azimutlar, masofa
va burilish nuqtalari bo‘yicha amalga oshirish tushuniladi. Harakatlanish yo‘nalishi navigatsiya asbobi yoxud kompas bilan tutib boriladi, masofa esa qadamlab yoki spidometr (shu jumladan, navigatsiya asboblarining spidometri) bilan o‘lchab boriladi.
Azimut bo‘yicha harakatlanish tushunchasi marshrut bo‘ylab harakatlanish tushunchasiga bir qadar mos keladi. Ularning o‘rtasidagi asosiy farq, bu azimut bo‘yicha harakatlanishning faqat yo‘llar mavjud bo‘lmagan va oriyentirlanishning noqulay sharoitlarida, marshrut bo‘ylab harakatlanishning esa barcha vaziyatlarda amalga oshirilishidadir.
Azimut bo‘yicha harakatlanish marshruti joyning o‘tish imkoniyati, niqoblanish va himoya xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu omillar jangovar vaziyatda qo‘shinlarga belgilangan marraga yashirin tarzda chiqish imkonini beradi. Odatda, harakatlanish yo‘nalishidan og‘ishmaslik uchun yo‘llar, so‘qmoqlar
va boshqa chiziqli obyektlar kiritiladi. Belgilangan marraga yashirin tarzda yetib borishni ta’minlash uchun tanlangan marshrut har tomonlama niqoblash sharoitiga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun ochiq joylardan va harakatlanuvchilarning qiyofasi ko‘zga tez tashlanadigan topografik yonbag‘irlardan yurish maqsadga muvofiq emas.
Joyda tez taniladigan mo‘ljallar burilish nuqtalari sifatida tanlanadi (minora turidagi inshootlar, chorrahalar, ko‘priklar va shularga o‘xshash boshqa turdagi obyektlar). Tunda harakatlanayotganda qorong‘ida yaxshi ko‘zga tashlanadigan obyektlar (yuzasi yaqqol ko‘zga tashlanadigan gidrografik obyektlar) tanlanadi. Umuman olganda, barcha vaziyatlarda maydonli obyektlarni (xususan, ular o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lsa, misol uchun: ochiq daladagi yo‘l, ko‘lga qo‘yilayotgan daryo va h.k.) tanlash maqsadga muvofiqdir. Burilish nuqtalarining soni va ular orasidagi masofa joy xususiyatlari, harakatlanish turi (piyoda yoki mashinada), qo‘llaniladigan vosita (kompas yoki navigatsiya asbobi) va sutkaning qismiga mos ravishda ishlab chiqiladi.
Kunduzi mashinada harakatlanayotganda oriyentirlar soni kamroq, tunda piyoda harakatlanayotganda esa ko‘proq bo‘lgani ma’qul. Mo‘ljallar va burilish nuqtalari orasidagi masofa kunduzi piyoda harakatlanayotganda 1 km.dan, mashinada harakatlanayotganda esa
6–10 km.dan oshmasligi lozim.

Azimut bo‘yicha harakatlanishda bajariladigan ishlar

Azimut bo‘yicha harakatlanishda:
marshrut tanlanadi;
tanlangan marshrut o‘rganiladi;
harakatlanish ma’lumotlari (burchak va masofalar) tayyorlanadi;
burilish nuqtalari belgilanadi.
Piyoda harakatlanayotganda bundan tashqari, quyidagi ishlar bajariladi:
xaritadan marshrut qismlarining azimutlari o‘lchab olinadi;
xaritadan mo‘ljallar orasidagi masofa o‘lchanadi;
xaritadan o‘lchangan masofa juft qadamlarga aylantiriladi;
azimut bo‘yicha harakatlanish marshrutining chizmasi chiziladi;
azimut bo‘yicha harakatlanish marshrutining ma’lumotlari keltirilgan jadval tuziladi.
T anlangan oriyentirlar xaritada doira bilan chizilib, bir-biri bilan to‘g‘ri chiziq orqali tutashtiriladi. Marshrut atrofidagi joyni xaritada o‘rganib, marshrutning o‘ng va chap tomonlaridagi uzoqdan ko‘zga yaxshi tashlanadigan oriyentirlar belgilanadi. Harakatlanish davomida esa aynan o‘sha oriyentirlarga nisbatan o‘z joylashuv o‘rni aniqlanadi.
Azimut bo‘yicha harakatlanish haqidagi ma’lumotlar xaritaga tushiriladi. Agar xaritani o‘zi bilan marshrutga olib chiqish imkoniyati bo‘lmasa, u holda marshrut sxemasi (103-rasm) yoki jadval (37- jadval) tuziladi.
S
103-rasm. Azimut bo‘yicha harakatlanish sxemasi.

xema quyidagi ketma – ketlikda tuziladi. Bir varaq toza qog‘ozga boshlang‘ich nuqta, burilishdagi oriyentirlar va marshrutdagi oxirgi nuqta (punkt) tushiriladi. Sxemadagi oriyentirlar joylashishi xaritadagi shartli belgilar bilan belgilanadi keyin oriyentirlarning tartib raqami yozib qo‘yiladi va to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Har bir chiziq qarshisiga kasr ko‘rinishda boshlang‘ich ma’lumotlar yozib qo‘yiladi: kasr suratida magnit azimuti, maxrajida esa masofa metrda va harakat vaqti minutda ko‘rsatiladi. Agar azimut bo‘yicha harakatlanish piyoda tartibda amalga oshirilsa masofa metrdan juft qadamlar soniga aylantiriladi va uning qiymati sxemada qavs ichiga yozib qo‘yiladi. Bundan keyin sxemaga gorizont tomonini ko‘rsatuvchi SH - J strelkasi tushiriladi va marshrutga qo‘shimcha oriyentirlar ham belgilash mumkin, bular oraliq yoki yordamchi oriyentirlar bo‘lishi mumkin.
Faqat umumiy yo‘nalish harakatini belgilash vaqtida jadval yoki sxema tuzilmasligi mumkin. Chunki joyda kompas yordamida yo‘nalishning magnit azimuti o‘lchanib, qiymati og‘zaki e’lon qilinadi.

37-jadval

№	Yo‘l uchastkasi	Direk-sion burchak	Yo‘nalish tuzatmasi	Magnit azimut	Masofa (m)	Vaqt (min)	Juft qadam. masofa
1. 2. 3. 4.	O‘rmonchi uyi -qo‘rg‘on Qo‘rg‘on - chorraha Chorraha – minora Minora – yo‘l ostidagi quvur	44 347 56 355	9º 9º 9º 9º	35 338 47 346	675 750 930 980	10 11 14 15	450 500 633 653